-Elishir Newaiy Sélishturma Tetqiqatigha Muqeddime
Doktur Abdureop Teklimakaniy
Kirish Söz
Nurghun aliy mekteplerge oxshashla, merkiziy milletler uniwérsitéti Uyghur-qazaq –qirghiz til –edebiyat fakoltétimu "newaiy tetqiqati" atliq bir ders tesis qilghanidi. Bu nöwet , teshkil ménimu mushu sahede öz chami we imkaniche tirishchanliq körsitip emgek qilghan we qiliwatqanlarning biri sanap , mezkur dersni manga teqsim qiptu . Teshkilge köp rexmet!
Büyük Uyghur mutepekküri elishir ibniy ghiyasiddin nawaiy ilim dunyasida 500 yildin buyan tetqiq qilinip kelmekte . Uning kimliki , kishiligi, eser – emgekliri we arzu – armanliri heqqide tom- tom kitaplar yézildi we yézilmaqta. Eger newaiy u qeder aliyjanap örnek insan bolmisa , uning emgekliri u qeder qimmetlik eynek eserler bolmisa idi , ilim ehli uninggha bu qeder ixlas qilmighan bolatti .
Aliy mekteplerde "newaiy tetqiqati" dersining tesis qilinishi elmisaqtin buyanqi tunji ish emes. U peqet kona medriselirimizdiki " Newaiy" atliq dersning köchürülmisi.xalas. Démekchimenki , biz bu bügünki "Newaiy tetqiqati" dersini ötüsh, özleshtürüsh we ünüm qazinish jehetlerde kona medrislirimizdiki "Newaiy " dersini bisip chüshelmisek , özimizning " tereqqiy qilip ketken " we "rawajlinip ketken" likimizdin lap urmisaq bolidu .
Shu wejidin , men : " nöwettiki (Newaiy tetqiqati) dersimizde aldi bilen elishir Newaiyning ( muhakimetul lugheteyn) , (ikki til toghruluq muhakime) namliq esirini bügünki künimizdiki (meariful lugheteyn –qosh tilliq maarip) emeliyiti bilen sélishturup tetqiq qilsaq deymen" déwidim , ders anglawatqan oqughuchilirim birdek chawak chélip , qizghin alqish yangratti , qarighanda , yaqti , emisichu?! Mueyyen bir tetqiqat shu tetqiqatchi yashawatqan dewrning emeliyiti bilen birleshtürülmise , sélishturulmisa , uning héchbir ehmiyiti bolmaydu – de ! Shuning bilen "muhakimetul lugheteyn" din "meariful lugheteyn " giche dégen bu mawzu otturigha chiqti .
"muhakimetul lugheteyn" dégen eser 15 – esirning 90 – yillirida , erep-pars tilliri islam medeniyiti munberliri we ichiqlirining wastisi arqiliq Uyghur – Türk tilining sostawigha xuddi seldek éqip kiriwatqan chaghda , öz dewrining shiri atalghan büyük mutepekkür elishir Newaiy teripidin yézip élan qilin'ghan . "qosh tilliq maarip " (meariful lugheteyn ) bolsa , 20 – esrning 70 – yillirida , Uyghur qatarliq milletlerning tili medeniyet – maarip saheside xenzu tili bilen yanmu yan algha ilgirlewatqan chaghda , Uyghur qatarliq az sanliq millettin bolghan oqughuchilargha xenzutili ügütidighan oqutquchi webashqa bilim ademliri teripidin otturgha qoyulghan. Kiyinche , u tereqqiy qilip künimizdiki yash we hayati küchke ige pen_"qosh tilchiliq" ( 双诪媦 ) péni bolup shekillen'gen.
"muha kemmetul lughetiyn"digen eserning meqsiti öz zamanisidiki Uyghur_türük tilining shu dewr otturda asyasning til we edebiyat sahesini kontirol qilwatqan pars tilidin hichbir qalghuchiliki yoq ,belki sözlük xezinisi ,'ipadilesh iqtidari we qollinish epchilliki qatarliq jehetlerde pars tilidin ewzel bir til ikenlikini pakit arqiliq ispatlap ,'alemge jakarlash idi.
"qosh tilliq maarip"tedbirining ghayisi bolsa memlikitimizdiki azsanliq milletlerning mew jud til _yiziqini ,shu jumlidin az digendimu 1500yildin buyan qollinip kilwatqan Uyghur til yiziqi özsaheside ,junggo tupriqida dölet tili qilip qolliniwatqan xenzutili bilen teng barawer qollinilish imkanigha ige qilish we imkaniyet meydanini ebediy qoghdashtin ibaretki hergizmu Uyghur til – yiziqini adaqqiy jehette yoqitip tashlash emes. Hergiz! Siz bu chüshenchimizge we yekün hökmimizge " jungxua xelq jumhuriyitidiki milletlerning hemmisi teng – barawerdur. Dölet herqaysi az sanliq milletlerning qanuniy hoquqigha we menpeetlirige kapaletlik qilidu: herqaysi milletlerning barawerlik , ittipaqliq we öz ara yardemlishish munasiwetlirini qoghdaydu... Herqaysi milletler özlirining til – yiziqini qollinish we rawajlandurush erkinlikige ige " (qarang: "jungxua xelq jumhuriyitining asasiy qanuniy" ning 4 – madda xenzuche 10 – bet , xelq neshriyati 1982 – yil neshri) dep belgilen'gen . "jungxua xelq jumhuriyitining asasiy qanuniy"ni , (37-madda: " milliy aptonomiyilik jaylarning aptonomiye organliri milliy maaripni öz aldigha rawajlanduridu, sawatsizliqni tügitidu, herxil mekteplerni achidu , toqquz yilliq mejburiyet maaripini köp xil shekil bilen rawajlanduridu, sharaiti we ihtiyajigha qarap aliy maaripni rawajlandurup , az sanliq milletlerning ixtisasliq kespiy xadimlirini terbiyelep yétishtüridu ... Az sanliq milletler oqughuchilirini qobul qilishni asas qilghan mektepler (siniplar) we bashqa maarip apparatlirining sharaiti yar béridighanliri az sanliq millet tillirida ders ötüshi kirek " ( qarang: " jungxua xelq jumhuriyitining milliy térritoriyilik aptonomiye qanuni" , Uyghurche 35-,36 - betler , milletler neshriyati 2001-yil neshri) dep belgilen'gen " jungxua xelq jumhuriyitining milliy térritoriyilik aptonomiye qanuni"ni shundaqla "junggo az sanliq milletler qosh tilliq maarip tetqiqat jem'iyitining nizamnamisi " qatarliq siyasiy we emeliy höjjet,delillerni asas qilip körsitimiz .
Biraq , nöwette méni tingirqatqan suallar shu : bezi aliy mekteplerde Uyghur til – yiziqini tedrijiy emeldin qaldurush pikrini otturigha qoyghan we uni siyaset derijisige kötürüp , bes-bes bilen emeliyleshtürüshke aldirawatqanlarning delil ispati némidu? Uyghur til – yéziqi deslep aliy mekteplerde emeldin qaldurulsa , uning arqisidin nöwet qeyerge kilidu ? Andinchu ? I, elishir Newaiyning ewladliri! Ming yillardin buyan medeniyet we maaripning hemme saheside qollinilinip kiliwatqan tiling emeldin qaldurulsa , emdi sen qandaqmu tereqqiy qilghan , rawajlan'ghan millet bolisenki !?
"Newaiy tetqiqati" dersini ichip bergen teshkilge ming rehmet deymen , kim bilidu , bu dersni ötüsh jeryanida , 15 – esirdiki "muhakimetul lugheyeyn"ni , xususen uning besh esirdin buyan namayish qilip kilwatqan ghelibe miwisini künimizdiki "mearighul lugheteyn"(qosh tilliq maarip)ning otturigha qoyulishi , emeliy ijrasi we uning nöwettiki yüzlinishi bilen dewr rohigha uyghun we insan wijdanigha munasip halda sélishturup tetqiq qilsaq , belkim yuqiridiki sual tügünlirimiz yéshilip qalar , inshaalla !
Méningche , elishir Newaiy we uning eserliri dewrimiz duch kéliwatqan réal mesililer bilen sélishturulup tetqiq qilinip , xelqimizge paydiliq bir ünümge érishilmise , Newaiy eserlirining bed'iylikini maxtap , nezme toqush bilenla netijilen'gen tetqiqatning héchbir ehmiyiti we emeliy qimmiti bolmaydu , elwette . Shunga , men bu esirimge "elishir Newaiy sélishturma tetqiqatigha muqeddime " dep qoshumche mawzu qoydum .
1 – Tilimiz , Dilimiz we Bélimiz
Büyük mutepekkür bowimiz elishir Newaiy özining "muhakemetul lugheteyn " namliq esiride : " söz ünchidur , uning déngizi köngüldur , göher déngizdin ghewwas wastisi bilen chiqip , öz jilwisini namayish qilidu we göherchilerning aldida öz qimmitini tapidu " dégen (qarang : shu namliq eser, qolyazma, 3-bet). Eger biz bu yerdiki "söz " kelimisini omumiyetlik keng menide "til " dégen uqumnimu bildüridu , dep chüshensek , bu halda mezkur bayan bizge bir tilning qimmitini we u tilning özining sahe-meydanida eshundaq bir til bolup we qed körürüp turalishi üchün zörür bolghan maddiy we meniwi desmini tolimu roshen we obrazliq namayan qilip bergen bolidu . Démekchimenki , herqandaq bir til özining istémal meydanida bejayiki bir göherdur . Til sahibi , söz igisi öz tilining bu qeder yüksek qimmitini bilishi kérek. Bu – bir til igisi üchün éytqanda , eng eqelliy sawat , eng bashlan'ghuch bilimdur .
Shundaq , bizning tilimiz shu qeder qimmetlik . Chünki u bizning animizning tili . Bizning animiz dunyadiki pütkül anilargha oxshashla eziz . Söyümlük we qedirlik bolghinigha oxshash, bizning ana tilimiz Uyghur tilimu alemdiki herqandaq möhterem tillargha oxshashla möhterem , étibarli we bibahadur .
Bizning tilimiz shu qeder qimmetlik .chünki elishir nawaiyning "chahardiwan" i, "xemise"si mushu bizning bibaha tilimiz bilen yézilghan . "Türkiy tilla diwani" bilen yüsüp xas hajipning "qutatghubilik"imu insaniyet medeniyet tarixining bétige bizning mushu ünche kebi tilimiz bilen tizilghan .
Bizning tilimiz shu qeder qimmetlik. Chünki bizning tariximiz kechmishimiz , bizning turmush pelsepimiz , peqet biz chüshineleydighan séhirlik muzika ahangliri bilen orundilidighan jahan'gha dangdar on ikki muqamimizning tékistlirimu ushbu göher misali tilimiz bilen bayan qilin'ghanki, bu ölmes eserlerning qimmiti emeliyette del eshu bizning tengdashsiz méraslirimizning bahasi del bizning durdane tilimizning bahasidur .
Emeliy ehmiyetlik yéri shuki , junggoda jumhuriyet qurulghan 53 yil we shinjangda Uyghur aptonum rayoni qurulghan 47 yil mabeynide , Uyghur tili pütkül jungxua élidiki zang, mongghul we chawshiyen qatarliq yéziqi bar milletlerning tilliri qatarida héchbir sunup qalghini yoq . Uyghur til – yéziqi yérim esirdin buyan kompartiyige we hökümetke héchqandaq bir zerer yetküzgini yoq . Emeliy pakit shuki , Uyghurning tili we yéziqi bolghanliqi üchünla parlaq qedimiy Uyghur medeniyiti warisliq qilish we tereqqiy qilish imkaniyitige ige boldi. Uyghur til – yiziqi bash belge bolghan rengdar we mol Uyghur medeniyiti zang , mongghul we chawshiyen qatarliq milletlerning milliy medeniyitige oxshashla pütkül jungxua élining omumiy medeniyet xezinisige bir töhpikar milliy medeniyet bolup qoshuldi . Hetta iqtisadi ünüm aldinqi orun'gha qoyuliwatqan bügünki kündimu , Uyghur til – yéziqi héchbir pétidin chüshkini yoq . Uning bilen yizilghan we neshr qilin'ghan gézit –jornallar , siyasiy , ilmiy we edebiy eserler dunyaning hemme bulung puchqaqlirigha yéyilip , uni ishligüchi neshriyatchi we kitapchilargha iqtisadiy payda yetküzüp , ularni ish we ash bilen teminlep kelmekte , uning bilen nidalandurulghan barliq simliq we simsiz radio – téléwiziye muesseseliri we intérnit torliri özlirining "munbet tupraq " liri , "altun köznek"liri we "köngüldiki sözliri" bilen jilwilinip , kompartiyining edli – adalitini we sotsiyalizimning imkan kapalitini , shundaqla Uyghurning iqtidar –qabiliyitini we milliy mewjudluq iradisini namayan qilip kelmekte . Mana bular herqandaq ehwalda köz yumup ötüp ketkili bolmaydighan büyük utuqki , eger Uyghur til – yéziqidin ibaret bu asas – bu ul bolmisa , bu utuqning istiqbali tutuq , hetta kélechiki pütünley yoq bolidu . Xalas . Bu nuqtini , bu addi zakonni jezmen pikir birliki bilen tonup yéteyli , iy Uyghurlar !
Bowimiz elishir Newaiy: " söz ünchidur , uning déngizi köngüldur " deydu . Bu ikki jümle emeliyette , til bilen dilning organik munasiwitige bolghan eng qisqa , emma eng dana sherhtur.
Démekchimenki , til bejayiki göherdur , emme bu göherni göher qilidighan , uning qimmitini heqiqiy namayan qilidighan nerse köngüldur, dildur. Eger déngizning bipayan qoyni we uning xas muhiti we sharaiti bolmisa , uningda ünche –göherning bolushimu bir guman ! Eshundaq qimmetdar , aliy derijilik göher bolup yétilishi mümkin emes . Xuddi shuninggha oxshash , bir til sahibining könglide , dilida öz tiligha nisbeten yéterlik orun , yéterlik muhebbet we söyük bolmisa u tilning öz saheside qed kötürüp turalishi mümkin emes. Shundaq , bizning Uyghur tilimizning emeldin qalmay , öz sorunida ebedil'ebed qed kötürüp turushini köchlük kapaletke ige qilidighan nerse bizning dilimizdur , eger biz Uyghur milliy tilimizni chin dilimizdin söysek , söygendimu hemmimiz – reismu , déhqanmu , nazirmu , cholpanmu , mektepdarmu , puldarmu ...birniyette , dil birliki bilen söysek , bizning tilimiz taki qiyametkiche bar bolidu. Eksiche , eger biz öz tilimizni chin dilimizdin bir niyet , bir meqsette söymisek , qedirlimisek , bu halda uning istiqbali barghansiri tar bolidu , hetta axirida yoqilip , pütünley tar-mar boliduki , héchbir Uyghur bu aqiwetni xalimaymiz , elwette !
Elishir Newaiy bizge örnek . Elishir Newaiy bizge eynek . Bowimiz elishir ébniy ghiyasiddin nawaiyning zamanning zori bilen erep – paris tili omumliship ketken eshu 15 – esirde , özimu 40 yishighiche parsche shéir yazghan turuqluq , yazghandimu öz dewridiki herqandaq pars ediblirini qayil qilghudek yuqiri sewiyilik parsche shéir yazghan turuqluq , yazghandimu öz dewridiki herqandaq pars ediblirini qayil qilghudek yuqiri sewiyilik parsche déwan yézip , neshir qildurghan turuqluq , axirida zamanning tetürlük qilishlirigha zamandashlirining mesxire qilishlirigha pisent qilmay , öz ana tili bilen eser yézishni teshebbus qilishi we özi bash bolup Uyghur – Türk tilida eshundaq alemshumul mol we nadir eserlerni barliqqa keltürüshi emeliyette , aldi bilen uning dilidin urghup chiqqan ana til muhebbitining shanliq mehsulidur . Halbuki , 21 –esirde keng imkanlar ichide yashawatqan biz newai ewladliri , aldi bilen ish béshidiki weliyler , mektepdarlar we pütkül medeniyet – maarip kadirliri bash bolghan barliq ziyaliy Uyghurlar eger Uyghur tilining qimmitini tonup yetken , Uyghur yéziqining qedrini bilgen bolsaq , emdi uni elishir Newaiyche söyeyli , uninggha elishir nawaiydek köyeyli . Peqet bizning dil rishtimiz öz til –yiziqimizgha xuddi elishir nawaiyningkidek mustehkem baghlansa , bu halda bizning tilimizni aliy maarip sorunidinmu , ottura maarip sorunidinmu emeldin qaldurushqa hergiz hajet chüshmeydighanliqini chongqur hés qilimiz we bu mesilining tégini ochuq bilip yétimiz .
"göher déngizdin ghewwas wastisi bilen chiqip , öz jilwisini namayish qilidu we göherchiler aldida öz qimmitini tapidu " deydu bowimiz elishir Newaiy .
Bir milletning tili qimmet jehette bejayiki bibaha göherdur . Shunga , bir millet özining medeniyet , jemiyet we qismet ehwalini héch qaldurmay xatirlep kéliwatqan tilini chin dilidin söyüshi kirek . Biraq , bir millette özining milliy tilini saqlap qélish , qoghdash we tereqqiy qildurush üchün u tilning qimmitini tonush we uni muhebbet bilen söyüsh kupaye qilmaydu , belki yene u millette öz tilini qoghdash we uni tereqqiy qildurush paaliyitini emeliyleshtüridighan küchlük , milliy irade , mehkem baghlan'ghan bel bolushi lazim . Mundaqche qilip iytqanda , eger biz Uyghur milliti ming nechche yüz yildin buyan dunya medeniyet xezinisige we junggo medeniyet xezinisige oxshashla miqdar we oxshashla iqtidar bilen tégishlik töhpilerni qoshup kiliwatqan göher tilimizni qoghdaymiz we uni öz sahessde yenimu rawajlandurimiz deydikenmiz , emdi bu ghaye uchün bélimizni mehkem baghlap , qanuniy yosunda emeliy herket qilishimiz kérek .
Bowimiz elishir Newaiy bir Uyghur insani bolush süpiti bilen , öz tilining qimmitini tonush , uni chin yürikidin söyüsh jehettila emes , belki yene u qimmetlik tilni we u söyümlük yiziqni qoghdash qoghdash we uni tereqqiy qildurushni emeliy kapaletke ige qilidighan küchlük Uyghur iradisige sahip bolush jehette örnek zat idi . Shundaq , u öz hayatida Uyghur –Türk tilini dilidin qizghin söydi . Andin xuddi ghewwas déngizdin göher süzüp chiqqandek pidakar we neq emgek arqiliq Uyghur – Türk tilini shu chaghdiki dunya medeniyet saheside tégishlik orun'gha ige qildi . Andin uning tereqqiyatini we ebedil'ebed qoghdilishini bolsa , siz –bizge amanet qildi .
Amanetke xiyanet qilish Uyghur millitige yat naehliliktur . Halbuki , biz Uyghurlar bowimiz elishir Newaiyni örnek qilip , öz tilimizning qimmitini tonusaq, uni pikir birliki bilen chin dilimizdin söysek , uni qoghdash we tereqqiy qildurush üchün bélimizni mehkem baghlisaq , bu halda munu heqiqet köz aldimizda namayan bolidu :
Uyghur milliti elmisaqtin buyan özining tili , özining dini we özining yéri bar mukemmel bir millet . Shunga u dölet tili bolghan xenzu tilini teleptikidek üginip , igilesh (bu heqte esirimizning "zörüriyet , mejburiyet we mes'uliyet " dégen babida dadigha yetküzüp bayan qilimiz) aldinqi sherti astida özining ana tilidin hergizmu waz kechmeydu .
Uyghur tili – Uyghurning jéni! Jungxua xelq jumhuriyiti zéminide Uyghur milliti özining jénini qoghdiyalaydighan bolushi kérek we choqum qoghdiyalaydu !
Chünki , junggoda kompartiyining adaliti bar . Xelq hökümitining " herqaysi milletler özlirining til –yéziqini qollinish we tereqqiy qildurush erkinlikige ige " dégen kapaliti bar !
--------------------------------------------------------------------------------
2. Zörüriyet , Mejburiyet we Mes'uliyet
-Qosh Tilliq Maarip we Uyghur Til Yéziqining Teqdiri
Mueyyen menidin élip éytqanda , bu alem zörüriyet alimidurki, dunyadiki nurghun shey'iy we ishlar zörüriyet alqinida güllep yashnaydu, meghlup bolghanlar bolsa , axirida yenila zörüriyet ayighi astida yenchilip tügeydu .
Nurghun alimlarning birdek qarishiche , Uyghurlar islam dinigha étiqad qilidighan bolghandin tartip, 15 – esir Newaiy zamanighiche bolghan ariliqta ,Türkiy tillar sostawigha erep , pars tilliri amillirining shunchiwala köplep kirip özliship kitishi, hetta medeniyet – maarip saheside Türkiy tilni emeldin qalduruwetküdek dehshetlik derijige bérip yétishi pütünley zörüriyettin , ochuq échip éytqanda , zamanning zoridin bolghan. Derweqe, tarixning héchbir bétide , shu chaghlarda birer padishah yaki bashqa birer hökümran teripidin : "bügündin étibaren Türkiy til emeldin qaldi . Emdi , Türkiyler hemminglar erebche yaki parsche sözlenglar . We yézinglar , dep perman qilghanlighi sözlenmeydu . Emma , alemni we ademni yipyéngi qarash bilen chüshendürüdighan islam dinining Türkiy milletler dunyasining idéologiye sahesini heywet bilen petih qilishi , muhemmed peyghember ereb millitidin bolghanlighi üchün , allah teripidin erep tili bilen nazil bolghan "qur'an kerim " we ularning telimatlirining Uyghur –Türk musulmanlirining könglige yaghdek yéqishi we némila dégenbilen Türkiy milletlerdin burun musulman bolghan pars alimlirining , shairlirining islam pelsepisini teshwiq qilip yazghan türlük janirdiki eserlirining Uyghur – Türk edipliri we alimlirining qelbini özige ram qiliwélishi... Qatarliq neq amillar bir zörüriyet kelkünini shekillendürüp , Türkiy milletlerning medeniyet we maarip sahesini ishghal qiliwalghanliqi rasttur . Ereb islam maaripidin örnek élip we teqlid qilip échilghan mektep – medrislerde on besh –on alte yillap düm yétip düm qopup oqughan Türkiy tilliq tashlarning birinchi derijilik dersi " qur'an kerim " , tefsir we hedis sherif bolghanki , bu mutleq zörür derslerning tili erebche bolushi we bolghanlighi munazire telep qilmaydu . Chünki herqandaq bir tilning yene bir til bilen sitilistik özgichilik jehette op'oxshash we barawer bopkétishining mümkin emesliki étirap qilin'ghan teqdirde , erep tilida barliqqa kelgen pelsepe telimatlarni wayigha yetküzüp eng éniq chüshendürüp béreleydighan til eng aldi bilen peqet ereb tili bolidu . Elwette . Mushundaq emeliyet , shundaqla Uyghur – Türk alimlirining qelbidiki islamiyetke bolghan muhebbet ularni angliq -angsiz halda edebiy tilda ereblishish , yézish emiliyitide bolsa parslishish yoligha yéteklep ketken .
Büyük muteppekkür bowimiz elishir nawaiyning " muhakemetul lugheteyn " ni yizishi we ret qilghusiz pakitlar asasida ilmiy muhakime yürgüzüp , axirida "Uyghur –Türk tili sen'et we sanaet tilidur " (türiy hünerst) dégen hökümni otturigha qoyushimu zörüriyettin bolghan .
Elishir Newaiy tolimu semimiylik bilen étirap qiliduki , erep tili heqiqetenmu pasahetlik til : oxshashla , pars tili heqiqetenmu güzel we latapetlik til. Wehalenki , méning ana tilimchu ? Allah ménimu erep , pars milletlirige oxshashla özgiche alahidiliklerge sahib bolghan ayrim bir millet qilip yaratqan we özümge xas bolghan milliy til ata qilghan tursa , méning tilim zadi némishqa emeldin qalidiken ?
Elishir Newaiy zörüriyet tuyghusi öz wujudida barliqqa keltürgen öz ana tiligha bolghan tonush we uning üchün jan pidaliq bilen emgek qilish jeryanini büyük derijide mujessem qilip mundaq deydu : " yashliqimning deslepki mezgilliride aghzim jewherdanidin bezi göherler körülüshke bashlighan bolsimu , lékin bu göherler téxi nezm yipigha ötküzülmigen , peqetla könglüm dingizidin nezm yipigha yüzlen'gen u göherler tebiiyitim ghewwasining ijtihati bilen éghiz sahiligha chiqishqa bashlighanidi . Del shu chaghda , menmu yuqirida éytilghan en'ene boyiche pars tili bilen yézishqa yüzlen'genidim . Biraq , eqil yéshigha qedem qoyghinimdin kéyin , heq sunhanehu wetaala tebiiyitimige bexshende qilghan gharayibchanliq , estayidilliq we mushkülatchiliq rohining türtkisi bilen Türkiy til üstide mulahize yürgüzüshni lazim taptim . Malahize qilip körginimdin kéyin , köz aldimda on sekkiz ming alemni bésip chüshidighan bir alem namayen boldi . Men u yerde , toqquz pelektin éship chüshken bir zibu zinnet asminini kördüm . Durliri yoltuzlardinmu julaliq bir yükseklik xezinisini uchrattim . Uning yultürlardinmu güzel güller bilen pürken'gen gülshinige yoluqtum: uning herimi etrapigha adem ayighi tegmigen , gharayibatlirigha héchkimning qoli tegmigenidi . Ema xezinisining yilanliri dehshetlik , güllirining tikenliri san – sanaqsiz idi . Men sen'et dep oylidim . Méning yüksek iradem , qorqush we biperwaliqtin xaliy tebiiyitim bu yerdin shundaqla ötüp kitishimge yol qoymidi : men bu yerni tamasha qilip toymidim . Talantim leshker bolup bu alem meydanida at oynatti . Xiyalim qush bolup bu alem asminida égiz perwaz qildi . Dilim serrap bolup , bu jewherler xezinisidin hésabsiz qimmetlik yaqut we durlarni aldi . Könglüm gül tergüchi bolup , bu gülshen reyhanzaridin bihésab xush puraq güllerni yighdi . Bu utuq we bayliqlargha , bu payda we ghenimetlerge ige bolghinimdin kéyin , uning netije gülliri dewr ehli üchün bimalal échilishqa we ularning bashlirigha ixtiyarsiz chéchilishqa bashlidi ". (qarang : muhakemetul lugheteyn",28 - , 29 - , betler , béyjing milletler neshriyati – 1988 – yil neshiri )
Démek , zamanning zori shu qeder yaman , weziyetning bésimi shuqeder éghir bolsimu , Uyghurgha xas yüksek iradige , qorqushtinmu , biperwaliq qilishtinmu xaliy alijanap tebietke sahib bolghan elishir Newaiy hayat – mamat girdabigha kélip qalghan ana tilining teqdiri üstide estayidil mulahize yürgüzüp , bijandil muhakime qilip , eqliy höküm chiqirishning zörüriyitini bilgen we bilginini derhal emeliyetke aylandurup körsetken .
Bizning zamanimizda " qosh tilliq maarip " tedbirining emeliy ijragha qoyulishimu zörüriyettin ikenliki hemme ademge besh qoldek ayan . Yeni 1949 – yil 1 – öktebirde jungxua xelq jumhuriyiti quruldi . Junggo ziminide yashawatqan 56 millet xelqi mislisiz birlikke kelgen bir merkiziy hökümetning etrapigha uyushti . Bu dölet , bu hökümetning dölet we hökümet tili emeliyette xenzu tili idi . Xenzu millitining tili emeliyette junggo dölitining dölet tili bolghanlighi üchün , xenzudin bashqa 55 millet kadirliri we ziyalilirining xenzuche üginish zörüriyiti tughuldi . Mushu zörüriyettin merkezde we hökümet zörür dep qarighan jaylarda milletler inistitutliri échilip , u yerlerde xenzu bolmighan yashlargha we kadirlargha xenzu tili we xenzu tilida tüzülüp élan qilinidighan siyasetler ders qilip ötüldi . Yene mushu zörriyettin junggo maarip saheside "q osh tilliq maarip " yeni " junggodiki til – yiziqi bar milletlerge öz ana tilidin bashqa xenzu tilinimu ügitish maaripi" meydan'gha keldi . Derweqe , junggoning bezi rayonlirida milliy térritoriyilik aptonom rayonlar quruldi we mezkur milliy térrotiriyilik aptonom rayonlardiki aptonomiye hoquqigha saheb bolghan milletlerge qaritilghan " jungxua xelq jumhuriyitining milliy térritoriyilik aptonomiye qanuni " tüzülüp , élan qilindi . Meyli " jungxua xelq jumhuriyitining asasiy qanuni" da bolsun ,meyli " jungxua xelq jumhuriyitining milliy térritoriyilik aptonomiye qanuni " da bolsun , oxshashla tarixtin buyan til – yiziqi bar milletlerge qaritilghan ilhambexsh , ilhambexshla emes , belki heqiqetbexsh , höriyetbexsh belgilimiler belgilendi . Bu belgilimilerni qeghez yüzidin oqusaq heqiqetenmu ilham élip , söyünüp , hökümetni küylep kétimiz : heqiqetenmu kompartiyining danaliqidin sözlep kétimiz : ( bu qanuniy belgülimiler esirimizning birinchi babida eqlen körsitilgech , bu yerde tekrarlimiduq )
Miningche ellik nechche yildin buyan jungxua xelq jumhuriyitining shanliq ghelibiliri bilen bille yashap kelgen aqköngül Uyghur xelqi shu tapta , xenzu tili üginishni zörüriyettin meydan'gha kelgen waqitliq bir ish , ötkünchi bir tedbir emes , belki özlirining bügünki hayati we kelgüsi yashamiiiii üchün jezmen orundashqa tégishlik bir mejburiyet dep qarimaqta . Chünki ,'ellik nechche yilliq emeliyet xenzu tilining junggo zéminide , yalghuz siyasiy til emes , belki pen téxnika tili , pütkül jungxua milletlirining ortaq turmushi üchün zörür bolghan omumiy medeniyet tili ikenlikini delillidi . Mushundaq ehwalda , her bir Uyghur insani junggodiki tarixtin buyan özining til – yiziqi bar bopkelgen bashqa qirindash millet insanlirigha oxshashla , özining wetinide ikkinchi yaki üchinchi sinip puqra bopqalmasliq üchün , yeni meyli siyasiy turmushta bolsum , meyli pen – téxnika hayatida bolsun we meyli omumiy medeniyet yashamida bolsun , xenzu xelqi bilen oxshash we barawer bolghan yashash imkanigha ige bolush üchün xenzu tilini mukemmel igileshning bolmisa bolmaydighan muhim ish ikenlikini tonup yetti . Uyghur ziyaliliri , her derijilik kadirlar we mektep oqughuchilirila emes , belki yene " xenzu tili bilmeydiken " dégen banayi sewep we emiliy seweb bilen qaramedikarliqqimu qobul qilinmaywatqan yüzminglighan Uyghur dihqan ishlemchilirimu bu zamanda xenzu tili ügenmise zadila bolmaydighanlighini bilip yetti . Bu halda Uyghur xelqi nöwettiki qosh tilliq maaripning sewiyisini östürüp , xenzu tili üginishi , ders saetlirini köpeytish yoli bilen bashlan'ghuch mektep maaripidin , hetta yesli maaripidin bashlashqimu razi ,dep qaraymen ,
Biraq, zaman keltürgen zörüriyet , turmush ipadilewatqan mejburiyet shu qeder keskin we shu qeder rehimsiz bolsimu , héchbir Uyghur uningliq bilen özining ana til we yéziqidin bir kün bolsimu waz kichishke hergiz raze bolmaydu , chünki méning tetqiqatliq chüshenchemche , Uyghur milliti hernémedigen bilenmu undaq mes'uliyetsiz millet emes . Buninggha Uyghurning bir ming besh yüz yilliq til –yéziq tarixi guwahliq béridu . Buninggha , islam dini eqidisining nusriti we uningdin kélip chiqqan erep – pars tili meptunluqi her bir musulman Uyghurni pütünley dégüdek esir qiliwalghan 14 - . 15 - , esirlerdimu yüksek milliy mes'uliyetchanliq rohi bilen Uyghur – Türk tilini nabutluqtin saqlap qalghan Uyghur ziyaliliri we ularning sep béshida turghan bayraqdari ulugh elishir Newaiy shahidliq béridu .
Büyük mutepekkür bowimiz elishir Newaiyning "muhakimetul lugheteyn" namliq esirini estayidilliq bilen oqup yekdilliq bilen mulahize yürgüzidighan bolsaq , uning her kelime sözidin Uyghur – Türk tiligha bolghan yüksek mes'uliyetchanliq tuyghusining urghup turghanliqini iptixar bilen hés qilimiz . Emeliyettimu , atmish yilliq ömride atmish üch parche kitap yazghan (qarang: möjiziy: "tewarixiy musiqiyyun " 56 – bet béyjing milletler neshriyati 1982 – yilliq neshri , neshirge teyyarlighanlar :enwer baytur, xemit tömür ) , söz ishlitish jehette , kéyinki chaghlarda yawropaning söz ustiliri bolup dangq chiqarghan mégél di sérwantis (1616-1547), wilyam shékispér (1616- 1564) we aliksandir sérgiyiwich poshkin (1837-1799-yillar) qatarliqlarnimu uzaq arqida qaldurup , pütkül eserliride jem'iy bir milyon üch yüz yetmish sekkiz ming atmish yette söz ishletken (qarang : "büyük elishir Newaiy ", 113 – bet , béyjing milletler neshriyati 2001- yil neshri , tüzgüchi : ablimit ehet) , elishir Newaiyning hayatining axirida – 1499 – yili, Uyghur – Türk tilining nusriti heqqide "muhakimetul lugheteyn" atliq kitapni alahide yézip élan qilishining özi uningdiki milliy mes'uliyetchanliq tuyghusining neqeder yüksek ikenlikini delilleydu, elwette .
Méningche , büyük Uyghur mutepekküri elishir Newaiy alemdin ötken eshu miladi 1501-yilidin taki 2001 – yilighiche bolghan saq besh yüz yilning mabeynide yashap ötken Uyghur ziyalilirining héchbirsi Newaiyning ana tilni jénidinmu eziz körüsh , öz tilini yüksek milliy mes'uliyetchanliq bilen söyüsh rohigha xiyanet qilghini yoq. Ishenmisingiz qarap béqing : ayaz shikestening " jahanname "sidin , müjiziyning " tewarixiy musiqiyyun " ighiche , musa sayramining "tarixiy hemediy " sidin tartip muhemmeimin toxtayéfning " qanliq yer " ighiche , abdurehim tileshüp ötkürning " oyghan'ghan zémin " idin , ehmed ziyaiyning " yüsüp – mehmud dastani"ghiche , téyipjan éliyéfning " tügimes naxsha"sidin , rozi sayitning " dihqan bolmaq tes " ghiche , abdushükür muhemmet'iminning " Uyghur on ikki muqami heqqide " sidin , zordun sabirning " izdinish " , " ana yurt " ighiche ...bolghan minglighan tarixiy edebiy we diniy eserlerning héchbirside Uyghur tilining ipadilesh jehettiki birer nuqsan yaki ajizlighi körülmeydu . Hetta jumhuriyet qurulghandin buyanqi ellik nechche yilning mabeynide neshr qilin'ghan Uyghur tili we edebiyat heqqidiki tetqiqat eserliridimu , Uyghur tilining bir zaman kelgende dewrning tereqqiyatigha maslishalmaslighidin , yaki zamaniwilishishqa tosqun bopqalidighanliqi heqqide birer kelime pisharetmu bérilmeydu .
Wahalenki , tarix bu miladi 2002 – yiligha kirgende , kün sile –bizning mushu parlaq künimizge kelgende , "bezi aliy mekteplerde Uyghur oqughuchilargha ötülidighan tebiiy pen dersining hemmisini , Uyghur til – edebiyat dersining %75 xenzuche sözlep ötüsh " , shu arqiliq aliy maaripta Uyghur til – yéziqini emeldin qaldurush pilanining emeliy ijragha qoyulishini zadi némedep chüshinimiz we némedep chüshendürümiz ? Ejeba , junggodiki az sanliq milletler rayonlirida yolgha qoyulghan " qosh tilliq maarip " tedbirining tebiiyki yüzlinishi we adaqqi meqsiti mushumidi ? Emdi , bu pilanni Uyghur ziyalilirining semige tüzük salmay , keng til ehlining yürek sözlirini anglap baqmay , yeni héchkimni közge ilipmu qoymighan halda , imam expeshning öchkisige oxshashla maqulluq bildürüp , emeliy ijragha qoyghan Uyghur kadirlirining bu qilghini zörüriyetmu , mejburiyetmu yaki mes'uliyetmu ?!
Men bu soallarni aldi bilen , aldimdiki méning dersimni anglap olturghan oqughuchilirimdin , yeni 21 – esirning resmiy igiliridin soridim .
Ular : " muellim , bu soallar unchiwala asan , ongay soallar bolmidi . Shunga , biz bir'az siyaset üginip , matéryal körüp , andim jawap bersek " déyishti .
Andin , u soallarni özümdin soridim . Özümningmu Uyghur til – yéziqining adaqqi teqdirige munasiwetlik bolghan bu soallargha jawap bérishte sel oyliniwalghum , sel – pel turuwalghum keldi . Emisechu ? Eger "hee , junggoning az sanliq milletler rayonlirida yolgha qoyulghan qosh tilliq maarip tedbirining adaqqiy meqsiti ( qosh tilliq maarip)ni ( yek tilliq maarip )qa özgertip , az sanliq milletlerning til – yiziqini emeldin qaldurushtin ibaret idi " dey désem , "jungxua xelq jumhuriyitining asasiy qanuni " diki " junggodiki milletlerning hemmisi bapbarawerdur . Herqaysi milletler özlirining til – yiziqini ishlitish we tereqqiy qildurush erkinlikige ige " dégen höriyetbexsh rast gepni némedep chüshendürimen ? Bu dana belgilimilerni " shundaqla , anchikimla dep qoyghan , adem aldaydighan quruq gepler !" dégili bolmaydu-de !
Bu yerde , Uyghur til – yéziqini aliy maarip sorunida tedrijiy emeldin qaldurush pilanigha qoshulup . Uni emeliy ijragha qoyghan Uyghur kadirlimizgha he dégendila qattiq gep qilghum yoq . Kim bilidu , ularningmu oylighanliri bardur , halbuki , ularning , shundaqla ularning aldida ötken hoquqdarlarning emel – mensep qolidiki chaghda körsitidighan jasaretlik elpazi bilen , emel – mensipidin chüshkendin kéyinki miskin ehwalini sélishturup tetqiq qilmay turup , aldiraqsanliq bilen tenqid qilsaqmu taza toghra bolmas .
Shunga , menche yene ügensem , yenimu chongqurlap tekshürüp , sélishturup tetqiq qilsam . Shu jümlidin hempikir buraderlirimdinla emes , belkim " men Uyghur ziyaliysimen " deydighan pütkül qérindashlirimdin ötünüp qalsam , hemmimiz , yeni kona – yéngi reismu , sabiq –sadiq nazirmu , adettiki kadirmu , tilshunasmu , edipmu , dihqanmu , armanmu , cholpanmu ... Barliqimiz imanimimz we wijdanimiz bilen bir pikir qatnashturup baqsaq :
zadi Uyghur til –yéziqining aliy maarip saheside tedrijiy emeldin qaldurulushi "jungxua xelq jumhuriyitining asasiy qanuni " gha uyghunmu ? Mundaq qilish Uyghur millitining jungxua élidiki zang , mongghul we chawshiyen qatarliq ezeldin til – yiziqi bar milletler bilen barawer halda , hem özining milliy mewjudluqini saqlap , hem jungxua chong ailisining ronaq tépishigha tégishlik töhpe qoshush burchini aqlap , sotsiyalizimning daghdam yolida , yoqilish teripige qarap emes , belkim güllinish , tereqqiy qilish teripige qarap , dadil qedemler bilen algha ilgirlesh tüp arzusigha uyghunmu ?
Biz bügünki Uyghur ziyaliliri , xususen ziyaliy kadirlar peqet herqaysimiz özimizning töt – besh yilliq jiq bolsa on yilliq seltenet orunduqimizning ghémini yep , özimizning xususiy menpeetimizni dep emes , belki pütkül Uyghur millitining omumiy jungxua élidiki qérindashliq teqdirining ghémini yep bir pütün milletning omumiy menpeetini dep , yeni yüksek milliy mes'uliyet tuyghumiz bilen ish köridighan bolsaq , bu mesilini kawapmu köymigen , ziqmu köymigen halda , ongushluq hel qilalaymiz .
Eng nazuk yéri shuki . " Uyghur til – yéziqi aliy maarip we yuquri derijilik idare – organlarda emeldin qaldurulidu " deydighan qizil sellilik höjjet bolmighaniken , bu mesile shu tapta . Sile biz Uyghur ziyaliylirining , sekkiz milyun Uyghur xelqining janijan menpeetige wekillik qilidighan biz möhterem Uyghur kadirlirining " ixtiyar"imiz we " arzuyimiz " diki ish bolup körünmekte . Halbuki , bu mesile bügün hel qilinmay " Uyghur tilining aliy maariptiki ornini qoghdiyalmasliq " bolup gewdiliniwatqan bu échiq qoyuwitilse , buningdin kélip chiqidighan zenjirsiman inkas pütkül Uyghur medeniyet sahesini moxo qilidu : aldi bilen , aliy mektepte chiqish yoli qalmighan Uyghur ottura mektep maaripi tézla chökidu . Arqidinla bashlan'ghuch mektep Uyghur tili maaripini nes basidu . Ish buningliq bilenla tügimeydu : maarip asasiy qalmighan neshriyatchiliq sugha chilishidu , Uyghurche radio- téléwiziye tügishidu . Eng muhimi , mezkur sahede bimalal ishlep turmush kechüriwatqan pütkül Uyghur ishchi –xizmetchiler tilsizliqning derdidin , muqamning mungluq sadasi ichide éghir xursinip , ishsizliq we ashsizliq chölide temtirep yürüshke mejbur boliduki , alla héchbir Uyghurgha bu haletni körsetmisun !
Xulase kalam , qosh tilliq maarip tedbiri bilen Uyghur til – yéziqining teqdirini bir – birige tetür tanasip qilip qoymasliqning peqet birla charisi bar . U bolsimu yüksek milliy mes'uliyetchanliq rohimiz bilen , Uyghur til – yiziqining yéngi junggo qurulghan ellik nechche yildin buyan dawamlashturup kéliwatqan qanuniy orunlirining hemmisini toluq qoghdashtin ibaret , bu ishta , eger biz rasttinla elishir Newaiyning rohigha warisliq qilishimiz kérekki , u ulugh bowimiz bizge tapshurghan amanetke hergiz xiyanet qilmaslighimiz lazim .
Emise , téxi tünügünla béyjinggha bérip chong mejlis échip , " Newaiy bizning büyük bowimiz , biz Uyghurlar Newaiy ewladliri biz ! Dep meydimizge mushtlighan , yighinda oqulghan ilmiy maqalilerni kitap qilip jahan'gha élan qilghan turuqluq , bügün béyjingdin qaytip kélipla , elishir Newaiyning til – yéziqini depsende qilip , uni aliy mekteplerdin heydep chiqarsaq , b u büyük bowimiz Newaiyning ulugh rohigha we sunmas iradisige qilin'ghan keskin xiyanet bolmasmu ? Bu –aqköngül xelqimizning bügünini we bigunah ewladlirimizning kelgüsini qarilap qilin'ghan neq jinayet bolmasmu ???
--------------------------------------------------------------------------------
3. Yek tilliq emes qosh tilliq we kِp tilliq bolush bizge udum
Hazirqi dunyada , mueyyen eqide asasida millet bolup uyushqan herqandaq bir xelq öz ziyaliyliridin weten , xelq üchün qilinidighan herqandaq bir ammiwi xizmette yekdilliq bolushni , yeni ortaq ghaye , ortaq istek üchün qiliniwatqan emgekte , jem'iyetning bashqa ezaliri bilen bir dil , bir niyette bolushni telep qilidu . Chünki , bu xil yekdilliq omum üchün , kolléktip üchün nusret qazanduridu . Ortaq küreshni ghelbige bashlaydu. Emma , renggareng medeniyet bilen zinnetlen'gen bu alemde héchbir millet öz ziyaliylirining peqet millitiningla ana tilini bilidighan , özi bilen bille yaki xoshna bolup yashawatqan bashqa milletlerning tilini bolsa mutleq bilmeydighan yek tilliq bopqélishini hergizmu xalimaydu. Chünki , bu xil yek tilliq herqandaq bir insanni yaki insan topini haman yitimlik we nadanliq bulungigha tashlaydu . Shunga , aqköngül Uyghur xelqi öz ziyaliylirining öz ana tilini qizghin söyidighan we pishshiq bilidighan bolghinidin bashqa , özi bilen qirindash yaki adash bolup yashawatqan bölek milletlerning tilinimu obdan bilidighan bolushini alqishlaydu. Buningdin chiqtiki , qosh tilliq maarip Uyghur xelqining ichide köngül rayi we qelb mayillighi jehette ajayip keng we mustehkem bolghan ammiwi asasqa igidur . Mushu menidin élip éyitqanda , eger rehberlirimizning ghemxorluq bilen tolghan könglide Uyghur ziyaliylirining xenzuche sewiyesini yétik derijide östürüsh , xenzu tilini(yeni ni) Uyghur xelqi ichidimu omumlashturush arzusi tughulghan bolsa Uyghur til – yéziqini emeldin qaldurush üchünla pilan qurmay , toghridin toghra xenzuche sewiyini rasa östürüshning yéngi tedbirlirini küntertipke qoysa boliduki , eger u tedbirler peqet " jungxua xelq jumhuriyitining asasiy qanuni" diki " herqaysi milletler özlirining til – yéziqini qollinish we tereqqiy qildurush erkinlikige ige " dégen dana belgilimige muxalip bopqalmisila , xelq uni kemkütisiz ijra qilidu we uning choqum ünümi bolidu
Méningche , bügünki künde Uyghurlarning xenzu tili üginishke qarita héchqandaq bir gheyri pikri yoq . Hemme adem shu tapta , ِz ana tilidin bashqa aldi bilen xenzu tilini yaxshi ügen'gendila andin ِzining bügünki junggo tupriqida meydan'gha kiliwatqan siyasi , ijtimaiy we pen téxnikigha ait uchurlarni del waqtida igilesh iqtidarigha érishidighanliqini buning bilen junggoning herqandaq yéride medeniy turmushning herqandaq türige biwaste qatniship , junggo puqrasi bolushning peyzini bimalal süreleydighanlighini chüshinip yetti ! Türlük kechürmishler we réal dersler arqiliq , xenzuche bilmeydighan junggo puqrasi arisida , emeliyette neqeder perq bolidighanliqinimu angqirip ketti . Hékayet : baliliqimdin , abdurehim isimlik bir aghinem bar , kichik waqtimizda ِyimiz tam xoshna bolup anilirimiz her küni dégüdek ash – tamaq sunushup , inaq – ijil ِtüshettuq . Uning dadisi mehellimizdiki chong meschitning imami , méning dadam bolsa yézimizdiki bashlan'ghuch mektepning muellimi idi . Qismet , men chong bolup mektepte oqup , béyjingde muellim boldum , hiliqi aghinemmu chong bolup , dadisida oqup , kéyin dadisining izini bésip mehellimiz mesjidining imami boldi . Balilliqtin kelgen dostluqimiz buzulup ketmidi . Barsaq , kelsek , izdiship , hal –mungliship turduq . Qiyapet jehette , uning béshida selle . Méning béshimda doppa , ya bolmisa yalangbashtaq bolsammu , kِngüller bir – birimizge ochuq we semimiy idi . U imam bolghan aghinemning men muellim bolghan buradiridin birla aghrinishi bar idi . U bolsimu , méning xizmet bilen béyjingda turup qalghanliqim idi , " qaytip kilinglar , adash , emdi , yurtimizgha derhal yénip kilinglar " deytti u herqitim xoshlishish aldida jiddiy qilip : " u yerde hetta Uyghurche mektepmu yoq iken , baliliringlar Uyghurche oqumisa , xenzuliship kitidu , mushundaq bolsa bolarmu ?!" men elwette uning kِnglige yarisha birnémilerni dep jawap birettim . Emma oshuqche zolunlashmayttim . Yillar bir – birini qoghliship ِtüwerdi . Bir qanche yil burun u aghinem hej qilip " hajim " bopkeptu . Bultur tughqan yoqlap yurtqa barghanidim , u hajim aghinem bilen oxshashla qizghin kِrüshtuq , chongqur ehwallashtuq , soqa – sِhbet arisida u : " men bu yil ikki newremni ichkiridiki ِlkilerde , mexsus Uyghur qatarliq azsanli milletlerning perzentliri üchün échilghan xenzuche sinipqa ewettim " déwidi . Qiziqip soridim " sile burun bala –perzentlerni Uyghurche mekteplerge bérip toqquz yilliq mejburiyet maaripi burchini ada qildurupla mekteptin chiqiriwilip qol hünerwenchilikke shagirt qilip béridighan kishi idingla bu seper mundaq ِzgirish qilishinglargha néme sewep boldikin? " hajim aghinem méning bu sualimgha mundaq hékaye bilen jawap berdi : " üch yil muqeddem allahning inayiti bilen hej sepirimizni ada qilip kelduq . Allah qobul qilghay . Qaytish sepirimiz Türkiye istanbol , rosiye moskiwa arqiliq bopqaldi. Istanbol ayrudurumidin uchqanda tataristanliq kamal isimlik bir hajim bilen yanmu yan olturup qaldim , u kamal hajimning üchinchi qétim hej qilip qaytip kélishi iken . Tonushup hal –mungliship qalduq . U kishining diniy eqide babiidiki etrapliq hemde janliq qarashliri mende chongqur tesir qaldurdi , eslide kamal hajim moskiwada chüshüp tughqan yoqlap bolghandin kiyin, tataristan'gha qaytmaqchi iken, biraq , méning moskiwada yigirme tِt saet toxtaydighanlighimni uqup , men moskiwadin ayrilghuche manga hemrah bolush üchün , men bilen bir méhmansaraygha chüshti . Biz tünni kündüzge ulap mungdashtuq . Bu jeryanda kamal hajimning ِzini izdep kelgenler bilen , shundaqla méhmansaray xizmetchiliri bilen rus tilida rawan sِzlishishi méni bekmu heyran qildi . Ejeplinip :"hajim , men silining u taipiler bilen besh – on minutlap rusche gepliship ketkenlirini kِrüp heyrette qaldim . ضzliri bu orus zuwanini qeyerde ügen'gen?" dep soridim . " mushu rosiyide!" - ayighi astidiki zéminni kِrsitip turup jawap berdi kamal hajim : " biz rosiye grajdanisiz . Halbuki , rusche bilishimiz bir üchün burchtur, sile junggoluq hajim xenzuche bilmemdila , ejiba ?!"men sel toxtiwilip , rast gepni qildim :" men xenzuchini mutleq bilmeymen , biz hetta u yar dindikilerning zuwanini ügenmisekmu boldu dep qaraymiz", gépimning ayighi chüshe – chüshmeyle , kamal hajim biz tonushqandin buyan tunji qétim achchiq bilen towlap ketti :" jahalet! Islamgha ahanet keltürgen jahalet! Hemmige melum , eziz peyghembirimiz janabiy resulillahu eleyhiy wesseleme ِz zamanisida , esirge chüshken yehudiy mushrikliridin ereplerge xet yézishni ügitip qoyushqa razi bolghanlarni esirliktin azad qiliwetken we mubarek ighizidin rehmet shirnilirini tِküp turup otlubul ilim welewbisisiyn) ( ilim eshu yiraq jonggoda bolsimu birip ügününglar ) dégen , halbuki junggoda bügün ilim barmu – yoq ? Bar , junggodiki ilimni xenzuche bilmisiliri qandaq üginidila we ilim ügenmisiliri qandaqmu musulman hésablinidila ?! Shuni bilsek kérekki , iy hajim , bügünki künde xenzu we rus milliti allahning emri bilen sile –bizge hakimliq qiliwatidu , eger siz – biz ularning zuwanini bilmisak , ular bizni ednasi insan qataridimu kِrmeydu jumu!"
bolghan gep shu . Bu gepler sel heddidin iship kettimu qandaq . Héch bilelmidim . Emma kamal hajimning ilimsizlik musulmanliq emes , ilim üginish üchün til – zuwan ِtkilidin ِtüsh shert, dégen tüp nuqtiiyneziri shundin buyan méning kِngül alimimde bir üzül – kisil inqilab peyda qildi."
yene hékayet : 1997 – yili ِktebirde , dِletlik maarip ministirlikining ijaziti bilen misir ezher uniwérsitétigha bérip " islam dini asasliri " ( usuluddin ) ilmi boyiche bir yil bilim ashurdum . Bu jeryanda mezkur unwérsitétta ِz imkani bilen kélip oquwatqan newrem démetlik Uyghur ezheriylerdin atmish – yetmishchisi bilen tonushtum . Sirdashtim , perdisheplik dost bolup dilkeshleshtim . Ariliqta , telepke asasen Uyghur yéziqchiliqi boyiche bilim ashuridighan bir kurs achtuq we ismini " nil deryasi boyidiki Uyghur enjümeni" dep atiduq . Uqughuchilar qizghin ügendi . Menmu ijtihat bilen ügettim . Shu arida sekkiz – on bala bezi künlerdiki derske top haldila kelmeydighan bopqaldi . Sewebini sürüshtürdüm . Ulardin birsi mundaq ehwalni sِzlep berdi: " muellim , biz wetendiki chaghda xenzu tili ügünüshning qedrige yetmigenikenmiz . Misirgha kelgendin kéyin , bir munche ereb dostlirimiz boldi . Ular hedégendila : " junggo dégen üchinchi dunyadiki ulugh dِlet , siler junggo puqrasi bolghandikin , elwette xenzuche bilisiler , shunga bizge xenzuche gep qilip bersenglar , xenzuche xet ügitip qoysanglar " deydu . Biz : " xenzuche bilmeymiz , biz musulman bolghandikin , xenzuche ügenmey erebche üginimiz dep bu yerge kelduq " dések , ularning hemmisi xuddi meslehetlishiwalghandekla oxshash qarash , oxshash pikir bilen qaynap : " silerning musulman bolghandikin qur'anni oqup chüshinish zِrüriyitidin erep tili ügineyli dégininglar xata emes , emma junggo puqrasi turuqluq , junggoning dِlet tilini üginip bilmigininglar peqet qamlashmaptu . Bu halda silerni qandaqmu bilim adimi dégili bolidu ? !" dep kayip kétidu . Erebler bizning ichimizdiki xenzuche bilidighanlarni danglap , sِyüp kitidu . Bizdek xenzuche bilmeydighanlarni bolsa , kِzige ilipmu qoymaydu , uning üstige birmunche misir shirketliri xenzuche bilidighan terjiman yallayttuq dep , izdep yüridu . Shunga , biz ish – emgek tépip üzimizning iqtisadiy qeddini kِtürüsh üchünmu , shundaqla xenzuche bilidighan junggoluq musulman bolup , heqliq haldiki inawitimizni tiklesh üchünmu xenzuche üginishke mejbur bolduq . Shangxeydin kelgen bir proféssor xenzuche üginish kursi achqaniken , shuninggha biriwatimiz . Shu seweptin sizning shu kündiki dersingizge kélelmey qalduq , epu qilghaysiz ! "
mana bu jahan kِrgen Uyghur oghlanlirining biwaste kechürmishlerdin kéyinki emeliy tesiratliri , bulargha yene obzur yézip , gep yorghilitish ketmes , dep oylaymen .
Démek , qeyt qilip éytsaq shu tapta awam xelqmu , ilim ehlimu hemme adem xenzu tili üginishning zamanning teqezzasi , dِlitimizdiki bashqa jungxua milletliri bilen teng algha ilgirleshning zِrür wastisi ikenlikini tonup yetti . Emma bu dégenlik "Uyghurlar ِzining ana tilidin bezdi " , " Uyghurlar ِz ana tilining héch nersige erzimeydighan yarimas til bopqalghanlighini tonup yetti " dégenlik emes , hergiz! Mundaqche qilip éytqanda , shu turqida . Héchbir Uyghur ِz ana tilidin waz kéchip , uning ornigha dِlet tili bolghan xenzu tilini dessitishni xiyalighimu keltürüp baqqini yoq .
Chünki , Uyghurlarda til mesiliside , shamal qaysi terepke chiqsa shu terepke qingghiyidighan , jahanda qaysi til aqsa shuninggha yétishiwilip , ِzining ana tilidin waz kéchidighan adet yoq . Del buning eksiche herqandaq sharaitta we herqandaq ehwalda , ِz ana tilini xuddi anisidek ezizleydighan , bashqa til herqanche mِtiwer bopketsimu , uni peqet eshu bashqa til salahiyiti bilen üginip , ِzining hajitige xizmet qildurudighan , ِzi bolsa , qosh tilliq insan bolup , meripet bilen yashaydighan pezilet bar .
Shundaq . Tarixqa nezer salidighan bolsaq , qaysibir dewrde , hazirqigha oxshash " qosh til bolush " shuari otturigha qoyulghanliqi sِzlenmeydu . Emme emeliyette qosh tilliq bolushning Uyghur ziyaliliri arisida elmisaqtin buyan , xususen islamiyettin kéyin , ejdadtin ewladqa üzülmey dawamliship kéliwatqan bir udum halitige kelgenliki kِrülidu . Alayluq , miladi 11 – esirde , bu alemde téxi " qosh til silishturma tetqiqati " deydighan uqummu mewjud emes idi . Eshu chaghda , Uyghurlarning ulugh bowisi mehmud kashgheriy on yil ِmür serp qilip dawan éship , derya kéchip , Türkiy qebililerni arilap sِz – kelime toplighan , kéchilik bezmidin we kündüzlük seyli sayahettin keskin waz kéchip , ularni tür – türge ayrip retligen , til ilmi boyiche ularni inchikilik bilen tetqiq qilghan we axirida Uyghur –Türkche kelimilerni ereb tili bilen ochuqlap chüshendürüdighan dunya boyiche tunji qosh tilliq qamush -" Türkiy tillar diwani " ni tüzüp jahan'gha élan qilghan . Démek , mehmud kashgheriy jahan qosh til sélishturma tetqiqatining heqliq biri : " Türkiy tillar diwani " bolsa aldi bilen , Uyghur qosh tilchiliqi ilmining eng qimmetlik , eng nadir shah esiri , shundin buyanet, yeni ming yillar burunqi eshu mehmud kashgheriy zamadin tartip qosh tilliq hetta kِp tilliq bolush Uyghur ziyaliliri arisida modigha we normal adetke aylan'ghan . Shunglashqa , yurtimizdiki zamanisining aliy mektepliri bolghan " qeshqer sachiye medrisesi" we " kucha saqsaq medrisesi" qatarliqlarda dersguyluq qilghan ( ders otken ) muderrislerning hemmisi ana til Uyghurchidin bashqa , erep tili we paris tilini pishshiq bilidighan kِp tilliq ziyaliylardin bolghan . Mezkur aliy maarip yurtliridiki muderrisaxunumlar (ِz dewrining pirofésorliri ) tefsir , hedis qatarliq derslerni erep tilida sِzlise , " xojapiz" ( xoja hapiz eserliri ) ni parsche . ," Newaiy" ni bolsa Uyghurche sِzlep taliplarni yétishtürüp , ِz dewrining meripet éhtiyajlirini qamdap kelgen .
Uzaq qedimdiki komarajiwa dewrige ketmisekmu , islamiyettin kéyinki Uyghur maaripigha nezer salghinimizda , u chaghlarda gerche " qosh tilliq maarip " deydighan términ mewjud bolmisimu , emeliyette ilim –érpan hayatida qosh tilliq maaripning izchil halda Uyghur maaripining mueyyet salmiqini igilep kelgenlikini éniq kِrimiz , emdi , bu xil emelyettiki qosh tilliq maaripni dewr alahidiliki boyiche " Uyghur –erebche merkez qilin'ghan qosh tilliq maarip dewri " we "Uyghurche - xenzuche merkez qilin'ghan qosh tilliq maarip dewri " dégen ikki türge bِlüshimiz mümkin.
Uyghurche – erebche merkez qilin'ghan qosh tilliq maarip dewri déginmiz , 10 – esirde , Uyghur qarixanilar dِlitining padishahi sultan sutuq abdulkerimxanning bashchilighida , Uyghurlar islamiyetke musherrep bolghandin tartip , 20 – esirning 50 – yillirighiche yeni junggoda jumhuriyet qurulghan waqitqiche bolghan ariliqni ِz ichig alidu . Obdan on esir waqitni ِz ichige alghan bu dewrning deslepki mezgilliride (yeni 10 – esirdin 13 – esirlergiche) Uyghur maaripi tedriji halda islam maaripining izigha sélin'ghan . Aliy maaripta tefsir , hedis , riyaziyat( matimatika) , ilmiy nujum . ( astironomiye) , teqwim ( kalindarchiliq), qatarliq asasliq penler erepche ِtü lgechke Uyghurchidin bashqa erebchidimu kamaletke yetken ziyaliylar terbiylinip chiqqan . Bu mezgilde erebchide taza kamaletke yetken Uyghur ziyaliyliridin muhemmed ebu nesir farabidek alimlar hemme eserlirini biwaste erebche yézip , musulman dunyasigha ِzining ereb tili boyiche yétishtürülgen talantini namayan qilghan bolsimu , mutleq kِp sanliq alimlar ِz eserlirini yenila ana tili Uyghurche bilen yazghan , buninggha büyük alim yüsüp xas hajipning " qutadghu bilik" atliq shah esiri, shair ehmed yüknekining " etebetul heqayiq " ( heqiqetler bosughisida) namliq yirik esiri qatarliqlar misal bolalaydu .
Bu dewrning ottura mezgilliride ( yeni 14 – esirdin 16 – esirgiche bolghan ariliqta ) bolsa , Uyghurlardin burun musulman bolghan parslarning islam medeniyitini qobul qilish we ِzleshtürüsh jehette , xususen islamiy til – edebiyat saheside bir qeder aldida méngiwatqanlighi we shu wejidin ulardin chiqqan ebulqasim firdewsiy , xoja hafiz shiyraziy , sheyx muslihuddin sediy we abaurahman jamiy qatarliq shairlarning ِzlirining qayil qilarliq yirik emgekliri arqiliq orta asiya til – edebiyat dunyasida mutleq üstün nopuz tiklep ketkenliki seweplik kِp sanliq Türkiy tilliq edipler " yéziqchiliqta pars tilini qollinish aditi ewj élip ketken , bezen Türkiy tilliq shairlar xili burunla , mesilen , ezerbeyjan shairi nizamiy genjewiy 12 – esirde , hindistanning déhli shehride yashap ِtken ataqliq Türkiy shair emr xusrew déhlewiy 13 – esirde, pars tilida eser yézishni bashlap bergechke , kéyinche meydan'gha chiqqan shairlar , xususen doramchi yash edebler ichide parsguyluq (yeni pars tili bilen eser yézish ) chékidin ashqan derijide edep kétip , ِz ana tili bolghan Uyghur tilini " shéir yazghili bolmaydighan qopal til " dep ahanet qilishqa qeder yetken , biraq gerche shundaq bolsimu , bu xil heqsizliq axirqi hésapta Uyghur tilini nabut qilalmighan . Xuddi esirimizning aldinqi bablirida bayan qilghinimizdek , bu halgha büyük Uyghur mutepekküri elishir ibniy ghiyasiddin Newaiy bash bolup qet'iy xatime bergen we ِzining herqandaq parsperesning tilini lal qilidighan nadir eserliri arqiliq yigirme yil harmay – talmay küresh qilip , Uyghur tilining ِlmes hayatiy küchini namayan qilghan .
Uyghurche – erebche merkez qilin'ghan qosh tilliq maarip dewrining kéyinki mezgili , yeni 17 – esirdin 20 – esirning aldinqi yérimighiche bolghan ariliqqa kelsek , bu mezgilde büyük ejdad elishir Newaiyning izini basqan kéyinki ewladlar Uyghur tilining medeniyet sahesidiki mutleq nopuzini qoghdap , oqu – oqutush ishlirini Uyghur tili bilen élip barghan , ِz eserlirini bolsa , omumen Uyghur tili bilen yazghan , buninggha xirqetiy , ayaz shikeste , zeliliy . Newbetiy , abdurehim nizariy , gheribiy , gumnam , seburiy , molla bilal , tejelliy , mِjiziy we musa sayramiy qatarliq namayendilerning edebiy , tarixiy we diniy eserliri , shundaqla qedirxan yarkendiy we amannisaxan nefisiy qatarliqlarning emgiki bilen retlen'gen oyghur on ikki muqamining durdane tékistliri misal bolalaydu .
Emdi , Uyghurche – xenzuche merkez qilin'ghan qosh tilliq maarip dewri déginimiz 20 – esirning 50 – yilliridin bashlan'ghan we bügü n biz yashawatqan shubu maarip dewrini kِrsitidu . Bu yipyéngi dewrde , Uyghur ziyaliliri ِz ana tili Uyghurchidin bashqa dِlet tili bolghan xenzuchini üginiwatidu , buningdin bِlek , ilimning türlük saheliri teqezza qilghan éhtiyaj boyiche in'giliz tili , yapon tili , rus tili we gérman tili qatarliqlar boyichimu maarip kِrüwatidu, derweqe , bu sahede , xususen Uyghurlarning xenzu tili sewiyisini dِlitimiz we shinjang Uyghur aptonum rayonimiz tereqqiyatining nِwettiki sür'et qedimi telep qiliwatqan derijige yetküzüsh jehette heqiqetenmu yétishsizlikler mewjud , bu yétishsizliklerni jiddiy tutush qilip , eng téz sür'ette tügitishimiz kérek (bu heqte esirimizning" tetqiqat we tereqqiyat " dégen bِlümide tepsili toxtilimiz) , biraq , bu yerde biz muhakimige qoyuwatqan mesilining jan yéri shuki , tedbir qollinip Uyghurlarning xenzu tili sewiyisini ِstürüp dِlet telep qilghan ِlchemge yetküzüsh bir mesile , Uyghur til – yiziqini deslep aliy maarip sahesidin bashlap , tedrijiy halda emeldin qalduruwétish bolsa , mahiyet jehettin tüptin oxshimaydighan bashqa bir mesile , biz bu ikki mesilini hergizmu arilashturup qoymasliqimiz yaki birini yene birining ornigha dessitip qoymaslighimiz lazim .
Yene dések , yuqurida qisqiche bayan qilin'ghan tarixiy pakitlar ochuq halda chüshendürüp turuptuki birinchidin , Uyghur ziyaliylirining qosh til boyiche maarip kِrüshi yalghuz bügünla boluwatqan ish emes , belki u ming yillardin buyan dawamliship kéliwatqan , Uyghur xelqi üchün adet bopketken bir ish . Ikkinchidin , Uyghurlar herqandaq ehwalda ِz ana tilidin hergizmu waz kechmeydu , eyni waqitta qosh tilliq maarip telep qilghan burchni ada qilip , medeniyet tereqqiyati nishan qilghan pelligimu choqum yételeydu . Bu mesilini yenila büyük ejdadimiz elishir Newaiy eng méghizliq bayan arqiliq qayil qilarliq halda chüshendürgenki , u ِzining qutluq esiri " muhakimetul lugheteyn" ( ikki til toghriliq muhakime ) de , Uyghur xelqining tebiiyitidinla qosh tilliq bolushqa layiq qilip yaritilghan , til üginishke mahir bir millet ikenlikini ima qilip mundaq dégen: " Uyghurlarning uyghunlishish iqtidarining tebiiytidinla parslarningkidin üstün ikenlikige delil ispat buningdinmu qayil qilarliq bolmayduki Uyghurlar bilen parslarda yashlarning , qirilarning , chonglarning , kichiklerning ِz ara munasiwiti oxshash derijide bolup ular ِz ara arilishidu , geplishidu , yene kilip parslarda bilim we zéhin ehli kِprek Uyghurlarda bolsa bilimsiz we sadde kishiler parslargha qarighanda kِprek , shundaq bolushigha qarimay Uyghurlarning chongidin kichikigiche , bégidin puqrasighiche dégüdek pars tilidin behrimen bolalaydu . Hemmisi ِz haligha yarisha sِzliyeleydu . Hetta Uyghur shairliri paris tilida güzel shéir we shérin maqalilernimu yazalaydu ..." ( shu namliq eser , 7-,8- betler, béyjing milletler neshriyati 1988-yil neshri )
qisqisi , bügünki kündimu holuqup , bir qutuptin yene bir qutupqa yügürüp ketküdek ish yoq . Ishinish kérekki on esirdin buyan namizini erebche , duasini Uyghurche qilip kéliwatqan xelqimiz , bügünki yéngi eewr teqezza qilghan Uyghurche – xenzuche qosh tilliq bolushning hِddisidinmu yüzde yüz chiqalaydu. Shunglashqa , weliylirimiz maarip pilani tüzgen chaghda , hem Uyghurche hem xenzuche maarip kِrse , xelqning yüki éghir bopkétermikin dégen yaxshi niyet bilen bolsimu , janijan Uyghur til – yéziqini emeldin qalduruwétidighan hem bihude , hemde xelqning nepritige , tarixning lenitige qalidighan naehli ishni qilip tashlimasliqliri kirek dep qaraymiz .
--------------------------------------------------------------------------------
4. Tetqiqat we Tereqqiyat
- Qosh tilliq maarip we Uyghur til – yéziqining istiqbali
Büyük Uyghur mutepekkuri elishr inbiniy ghiyasiddin Newaiy özining "muhakimetul lugheteyin "(ikki til toghriliq .muhakime ) atliq mubarek esiride , 15 – esirdiki tۉrkiy tilliq ziyaliylarning til – edebiyat saheside pars tilini qollinishqa qiziqip kétishi we " Türkiy til pars tiligha yetmeydu" dégen bimene qarashning jemiyette xéli keng kölemde bazar tépip kétishining seweblirini tehlil qilghanda , buning til tetqiqatigha ehmiyet bermigenlikining netijiisidin , yeni tetqiqat arqiliq Türkiy tilning emeliyette herqandaq tildin qalghuchiliki yoq, kamil iqtidargha sahib bir til ikenlikini ispatlap körsitip bermigenliktin bolghan ish ikenlikini körsetken . U bu heqte mundaq deydu:" shu qeder mol nazuk uqumlarni ipadileydighan bu söz – ibariler birer kishi teripidin mulahize qilinip , heqiqiy haliti körsitip bérilmigenliktin taki mushu kün'giche yoshurun halette turup qalghan . Bilimsiz hem béli bosh Türk yégitliri asanliqni qoghliship , pars tili bilen shéir yézishqa kiriship ketken . Wehalenki , eger ular yaxshi mulahize qilip körgen we ishning heqiqitige chongqur chökken bolsa idi , öz tilidiki shu qeder keng imkaniyetni tapqan we bu tildiki herqandaq pikirni ipadilesh , xosh sözlük , shairliq we dastanchiliq sen'etlirini bimalal jewlan qildurush téximu asan ikenlikini bilgen bolatti ","hemme seweblerning eng muhimi shuki , Türkiy tilning pars tiligha qarighanda shunche artuqliqi ,'uning emeliyettiki shuqeder nazuk we ewrishim terepliri nezm qaidilliri terqiside namayan qilnmighan, ekisiche , mexpiyetxanigha tashlinip qilip untulushqa az qalghan"(qarang:shunamliq eser ,26_,28_betler . Esli metn 77_,78_,79_betler .biyjing milletler neshiriyati1988_yili neshri ) .dimek . Elishir nawaiyning qarshiche ,bir tilni tereqqiy qildurush we uning heqliq ornini ebediyetlik qoghdap qélishta , uninggha taliq tetqiqatni estayidilliq bilen yaxshi ilip birish yaki barmasliq ,'ajayip muhim rol oynaydu.
Emdi, 21_esirdiki öz ehwalimizgha kelsek , bügünki qosh tilliq maarip jüsh urup rawajlinwatqan bu yingi dewrimizde ,hich oylimghan bir ehwal "aliy mektep ,'inistitot we ottira tixnikomlarda pewqul'adda kesiplerdin bashqa kesiplerning hemmiside qedemmu qedem xenzuche oqu_ oqutushni yolgha qoyush kirek " (qarang :"shinjangda azsanliq milletlerge qarita ilip birilghan qosh tilliq oqu _oqutishi we tetqiqati "19_bet ,biyjing milletler neshiryati 2001_yili neshri) digen pikirning otturgha qoylushi we bupekirning "qedemmu _ qedem " digen waqit jedwili qismimu ilip tashlinip ,'opul __tupulla ijragha perma nqilinishi bizde :"mezkur pikir we iralarmu tetqiqat asasi taza mukemmel bolmighan ehwalda otturigha we ijragha qoyulup qaldimu _qandaq ? Digen semimiy oyni peyda qildi . Esirimizning bu qismida mushu heqtiki izdinishlik mulahizimizni ilim we emel ehlilirining muhakisige mundaq qoyimiz :
1. Qosh tilliq maaripning memlikitimiz miqyasidiki omumiyetlik ehwali
Shuni bilish kérekki , qosh tilliq maarip bügünki künde , yalghuz Uyghur xelqiningla béshigha kéliwatqan toy emes . Belki u jungxua xelq jumhuriyiti zéminida yashawatqan , xenzulargha silishturghanda sanda az bolghan 55 az sanliq milletning omumiy medeniyet turmushigha ortaq chüshken bir merikidur . Halbuki bu omumiyetlik telim – terbiye hadisisining pütkül memlikitimiz miqyasidiki omumiyetlik tetqiqat ehwalini üginip we chüshinip otüshimiz heqiqeten zörür . Bizning üginishimizche 1979 – yili mayda , " Junggo azsanliq milletler qosh tilliq oqu – oqutush tetqiqat jem'iyiti " qurulghandin kéyin Junggoning qosh tilliq maaripi yildin yilgha öz sewiyisini östürüp , bügünki kün'ge kelgende , u omumiy Junggo maaripining muhim terkibiy qismi bopqaldi . Téximu ehmiyetlik yéri shuki , qosh tilliq maaripning yigirme nechche yilliq tetqiqati Junggo zéminide tilshunashliq ilmigha tewe yéngi bir tarmaq ilim "qosh tilliq ilmi" ni barliqqa keltürdi . Mezkur qosh tilliq ilmi shu turqta- bashta qabil péshqedem alimliri , ayaghda mahir yash izbasar mutexessisliri bolghan zor hayati küchke lige bir ilim salahiyiti bilen Junggoning , shundaqla dunyaning ilim sorunlirida közge körünerlik rollarni oynimaqta . Mezkur qosh til ilmi özining nezeriye asasliri we emeliy xizmetliri arqiliq ilmy yosunda sherhilep krliwatqan qosh tilliq maariping pütkül memlikitimiz miqyasidiki omumiyetlik tetqiqat ehwalini eng qisqa jümliler bilen yighinchaqlap , tüwendikidek bir qanche tereptin chüshinishimiz mümkin :
Birinchi , qosh tilliq maaripning nezeriye asasliri boyiche tetqiqat ,
bu sahede , memlikitimizning ataqliq tilshunasliri bolghan yen shüjün ependim we mashülyang ependi qatarliqlarni Junggo azsanliq milletler qosh tilliq maaripi nezeriyisi tetqiqatining serdarliri déyishke bolidu , chünki , ular uzun yillar japaliq emgek serp qilip ilmiy tekshürüsh élip birish netijiside yézip chiqqan bir qatar eserliri arqiliq , memlikitimizdiki azsanliq milletlerge qarita élip bériliwatqan qosh tilliq maaripning nezeriye mesililirini tetqiqat yükseklikide yorutup bergen . Alayluq , yen shüjün ependim özining " Junggo sélishturma tilshunasliqi heqqide qisqiche bayan " ( ottura Junggo sanaet inistitoti neshriyati 1985 – yil neshri) namliq kitabida , memlikitimizdiki xilmu xil murekkep tüs alghan qosh tilliq , hetta köp tilliq bolush hadisisisni sistémiliq halda tehlil qilip , Junggo sélishturma tilshunaslighining nezeriye asasliri we tetqiqat uslubini etrapliq sherhilep körsetken , u mezkur esiride , yene memlikitimiz miqyasida qosh tilliq maarip tüzümini yolgha qoyush , buninggha munasip kélidighan yéngi tiptiki dersliklerni tüzüp chiqish , qosh tilliq maarip qanunini yolgha qoyush , shu arqiliq Junggoning milletler maaripini rawajlandurush qatarliq mesililerning nezeriye asaslirini tünji bolup yorutup bergen . Mashülyang ependi bolsa özining "qosh tilliq bolush mesilisige bolghan tetqiqatqa ehmiyet bérish kérek" ( "xenzuche ügünüsh" jornili 1981-yil 1 – san ) , " qosh tilliq bolush we qosh tilliq oqu – oqutush " ( "milletler til – yéziqi" jornili 1986 – yil 2 – san ) , " qosh til tetqiqatidiki qosh sözler mesilisi " ("milletler maaripi" jornili 1988-yilliq 6 – san ) , " qosh til hadisisi we qosh til tetqiqatidiki bir nechche mesile " ( béyjing til inistitoti neshriyati1988 – yil neshri) qatarliq bir qatar muhim ilmiy eserliride shundaqla " milletler yéziqi we qosh tilliq oqu-oqutush heqqide " , " qosh tilliq bolush mesilisi heqqide sözlen'gen nutuq " , qosh tilliq oqu-oqutushni tiriship yaxshi qilayli " qatarliq muhim nutuqlirida ( bu nutuqlar merkizi milletler unwérsititi neshriyati neshr qilghan " mashülyang milletler tetqiqat eserliri " namliq toplamgha kirgüzülgen ) qosh tilliq bolushning tedbiri , memlikitimizde qosh tilliq bolush ijtimaiy hadisisining shekillinish sewebliri , azsanliq milletler rayonliridiki qosh tilliq bolush hetta köp tilliq bolush hadisisi we partiyening milletler til – yéziq siyasiti , qosh tilliq bolush we az sanliq milletler rayonliridiki zamaniwilishish qurulushi qatarliq mesililerge qarita özining izdinish we chüshenchilirini sherhilep , memlikitimiz qosh tilchiliq ilmining nezeriye asaslirini téximu toluqlighan . Undin bashqa , yéqinqi yillardin buyan proféssor gey shingjj ependi yazghan " qosh tilliq oqu – oqutush asasiy bilimliri"qatarliq qosh tilliq maaripqa ait bir qatar eserler neshr qilinip , memlikitimiz qosh tilchiliq ilmining kündin kün'ge piship yétiliwatqanliqini namayan qilmaqta ( qarang : " qosh tilliq oqu-oqutush we tetqiqat " , 2 – tom 10-, 11 – betler , merkiziy milletler unwérsititi neshriyati 1999 – yil neshri) .
Ikkinchi , qosh tilliq maaripning meqsiti we ghayisi heqqidiki tetqiqat .
Junggoda yolgha qoyulghan qosh tilliq maaripning nöwettiki maqsiti we uning adaqqi ghayisi zadi néme ? Bu mesile Junggodiki pütkül azsanliq milletler , xususen tarixtin buyan özining til – yéziqi bar bolup kéliwatqan millerler eng köngül bölüdighan eng muhim we eng nazuk bir mesile bolup , memlikitimiz alimliri bu heqtimu köp tereplimilik izdinip , özlirining tetqiqat semerilirini otturigha qoyghan . Alayluq . " Junggo milletler tilshunasliqi tarixi " we " milletler tilshunasliqi nezeriyisi we emeliyiti " qatarliq xas eserliri , shundaqla özi neshrge teyyarlighan " qosh tilliq oqu-oqutush we tetqiqat " namliq töt tomluq ilmiy maqalilar toplimi arqiliq ilim sahesige tonulghan milletler maaripi nezeriyichisi we qosh tilliq oqu – oqutush emeliyetchisi , proféssor , doktngr wang yüenshin ependi mundaq yazidu : " memlikitimizdiki az sanliq milletler rayonlirida emeliyleshtürüliwatqan qosh tilliq maarip tüzümi bolsa az sanliq millerlerning til we medeniyitini saqlap qélish , qoghdash we tereqqiy qildurush , shundaqla azsanliq milletlerning mewjudluqi we tereqqiyatigha bérip taqilidighan köz aldidiki neq menpeet bilen kelgüsidiki menpeetni öz ara birleshtürüsh chiqish nuqtisi qilin'ghan tüzümdur " , " qosh tilliq maarip emeliyitide qolliniliwatqan türlük oqutush uslubliri shekil , jeryan we ders saetlirining orunlashturulushi qatarliq jehetlerde perqliq bolsimu , adaqqi ghaye birla , u bolsimu , birinchidin , azsanliq milletlerning tili bilen medeniyitini saqlap qilish , qoghdash we güllendürüsh , ikkinchidin , azsanliq milletler tilliri bilen xenzu tilini oxshash derijide pishshiq bilidighan qosh tilliq xadimlarni terbiylep , azsanliq milletler rayonlirining iqtisadi we medeniyet ishlirini tereqqiy qildurush üchün xizmet qilishtin ibarettur " ( wang yüenshin : " Junggo milletler tilshunaslighi nezeriyisi we emeliyiti " , 322-, 323 - , betler , béyjing milletler neshriyati 2002 – yil neshri ) .
Üchinchi , az sanli milletlerning til – yéziq qollinish mesilisige dair qanun we siyasetler heqqidiki tetqiqat .
Memlikitimiz alimliri partiye we hökümitimizning azsanliq milletlerning til-yéziq qollinish mesilisige dair chiqarghan qanun we siyasetliri , shundaqla her derijilik partiye – hökümet dairilirining qosh tilliq maaripni emelileshtürüshke qarita qollan'ghan tedbirliri üstidiki tetqiqatimu alahide ehmiyet bérip kiliwatqanliqi körülidu . Alayluq , özining " medeniyettiki özgirish we qosh tilliq maarip " we milletler , medeniyet we maarip " qatarliq wezinlik xas eserliri bilen ilim ehli arisida shöhret qazan'ghan proféssor , doktor téng shing ependining bashchilighida , maarip ministirliki filologiye penliri boyiche nuqtiliq tetqiqat élip bérish merkizining hawalisi boyiche yézilghan " 20 – esir Junggo azsanliq milletliri we maarip –nezeriye , siyaset we emeliyet " namliq yirik xas eserde " azsanliq milletler qosh tilliq maaripigha dair siyasiy nezeriyiler we siyasetler " dep mexsus bir bap échilghan . Mezkur bapta , Junggodiki azsanliq milletler rayonlirida yolgha qoyulghan qosh tilliq maaripqa dair asasiy nezeriyler nisbeten tepsili bayan bilen chüshendürülgendin bashqa , Junggoda jumhuriyet qurulghandin buyanqi milletler til – yéziqigha dair chiqirilghan qanun , siyaset we belgilimiler yil tertipi boyiche tizilip , birmu bir sherhilen'gen . Shu bapning Junggo milletler til – yéziq xizmitining fangjén , wezipe we tedbirliri üstide toxtalghan qismida mundaq déyilidu : " 1991 – yili gowuyüen teripidin testiqlap tarqitilghan dölet miller ishliri komitétining ( azsanliq milletler til- yéziq xizmitini téximu yaxshi ishlesh toghrisida koklet ) ida , Junggodiki az sanliq milletler til – yéziq xizmitining réal ehwali obyéktip halda tehlil qilinish bilen bir chaghda , 1990 – yillar Junggo milletler til – yéziq xzmitining fangjéni , wezipisi we qollinilidighan tedbirler otturigha qoyulghan . Qisqiche qilip éytqanda mundaq:
memlikitimiz milletler til – yéziq xizmitining emeliyiti shuni toluq ispatlidiki , muwapiq bir terep qilish , milletler barawerlikini , milletler ittipaqliqini we milletlerning ortaq güllinishini qoghdash we ilgiri sürüsh , shundaqla azsanliq milletler rayonlirining muqimliqini saqlash qatarliq jehetlerde oxshashla muhim ehmiyetke ige . Bu heqte töwendiki pikirler otturigha qoyulidu :
1. Yéngi dewr milletler til – yéziq xizmitining yétekchi idiyisi we asasiy fangjéni bolsa , marqisizmning til – yéziq barawerliki prinsipida ching turup , azsanliq milletlerning özlirining til – yéziqini qollinish we tereqqiy qildurush erkinlikige kapaletlik qilish , her millet xelqining ittipaqliqigha , algha bésishigha we güllinishige paydiliq bolushni chiqish nuqtisi qilip ish körüsh , heqiqetni emeliyettin izdesh , ayrim – ayrim yétekchilik qilish , aktip , éhtiyatchan we muwapiq usul bilen milletler til yéziq xizmitini qanat yaydurush , shu arqiliq azsanliq milletler rayonlirining siyasliy , iqtisadi we medeniyet ishlirining omumyüzlük tereqqiy qilishini ilgiri sürüsh , shundaqla döletning sotsyalistik zamaniwilishish qurulushini ilgiri sürüsh üchün xizmet qilishtin ibarettur .
2 – yéngi dewr milletler til – yéziq siyasitini emeliyleshtürüsh : milletler til – yéziq xizmitining qanun – tüzüm qurulushini kücheytish , markisizimliq milletler til – yéziq nezeriyisi we siyasitini teshwiq qilish , milletler til – yéziqi boyiche qaidileshtürüsh , ölchemleshtürüsh we üchurlashturush xizmitini obdan ishlesh , milletler til – yéziqi boyiche terjime qilish , neshr qilish , maarip élip bérish , xewerlishish , radio anglitish , téléwizor we qedimiy eserlerni retlesh qatarliq ishlarning rawajlinishini ilgiri sürüsh , milletler til – yéziqi boyiche hemkarlishish we öz ara ilim almashturush qilalaydighan xadimlarni terbiyleshni kücheytish , shundaqla herqaysi milletlerni öz'ara til – yéziq üginishke righbetlendürüsh qatarliqlardin ibaret .
3. Milletler til – yéziq xizmitining fangjén we wezipilirini emeliyleshtürüsh üchün qollinidighan tedbirler bolsa , emeliyetni chiqish nuqtisi qilip ayrim – ayrim yétekchilik qilish , az sanliq milletler til – yéziqlirining qollinilish we yolgha qoyulush xizmitini heqiqiy rewishte yaxshi ishlesh , qedimdin bügün'giche omumyüzlük qollinilip kelgen milletler yéziqlirigha nisbeten üginish , qollinish we tereqqiy qildurush xizmitini dawamliq yaxshi ishlesh , milliy til – yéziqning shu millet milliy térritoriyilik aptonomiye yürgüzüwatqan rayonning siyasiy , iqtisadiy we medeniyet qatarliq herqaysi saheliride omumyüzlük qollinilishigha heqiqiy rewishte kapaletlik qilish , shundaqla milliy yéziqning qaidileshtürülüshi we ölchemleshtürülüshini ilgiri sürüp , uni künsayin mukemmelleshtürüsh ..." qatarliqlardin ibaret . ( qarang : téng shing : " 20 esir Junggo azsanliq milletliri we maarip – nezeriye , siyaset we emeliyet " , 351- , 352 - , betler. Béyjing melletler neshriyati 2002 – yil neshri)
démek , yuquridiki neqillerdin körüwélish tes emeski, qosh tilliq maarip memlikitimiz miqyasida , ,meyli nezeriye asasi jehettin bolsun ,meyli meqset ,nishani jehettin bolsun we meyli siyaset jehettiki qanuni kapaliti jehettin bolsun omomyüzlük mukemmel tetqiqat asasigha ige .emdi bu tetqiqatlar emeliyette, qosh tilliq maaripning dölitimiz azsanliq milletler rayonlirida omomyüzlük saghlam tereqqiyatqa ige bolishini zörür asaslar bilen hisaplindu .eng muhimi ,bu neqillerning hich birside melum basquchqa kelgende ,'az sanliq milletler til _yiziqlirning cheklesh we mueyyen daire ichide boghup qoyushqa uchraydighanliqigha ima . Isharet qilidighan birer jümlimu uchrimayduki , bu hal bizni mezkur tetqiqatlarning rohini shinjang Uyghur aptonom rayonimizning bügünki ehwaligha tedbiqlap körüshimizge ündeydu .
2. Qosh tilliq maaripning nuqtiliq tetqiqat ehwali,
Bu yerdiki nuqtiliq tetqiqat déginimiz , memlikitimizdiki azsanliq milletlerning hemmisige emes , peqet ularning ichidiki mueyyen bir milletkila qaritip yaki ayrim bir azsanliq milletningla emeliy ehwalidin ilip qilin'ghan tetqiqatni körsetmeydu . Bu xil tetqiqat herqandaq bir azsanliq milletning öz ezaliridin bolghan alimlar teripidin qilinishimu yaki bashqa millettin bolghan alimlar teripidin qilin'ghan bolushimu mümkin .
Memlikitimizde qosh tilliq maarip tetqiqatining bu türimu xéli mukemmel derijide élip bérilmaqta . Biz bu yerde , mexsus chawshiyen millitining qosh tilliq maarip ehwali tetqiq qilinip yézilghan " chawshiyen millitide qosh tilliqlishishning shekillinish jeryani " dégen kitap we uningdiki munasiwetlik mezmunlar arqiliq bu témini chüshendürüshke tirishimiz . Bu kitabni manju millitidin bolghan doktor güen shinchyu xanim yazghan . Güen xanim özining bu besh babliq xas esiride , chawshiyen millitining qosh tilliq maarip tarixini tetqiq qilip , Junggodiki ellik besh azsanliq millet bolup yashawatqan herqaysi el insanliri üchünmu örnek bolghudek tolimu ehmiyetlik tejribe we sawaqlarni yekünlep chiqqan . Aptor bu esiride , chawshiyen millitidiki qosh tilliqlishish ehwalining pütkül jeryanini tetqiq qilip chiqishning réal ehmiyitini mighizliq bayan qilghandin bashqa , " chawshiyenche – xenzuche qosh tilliq maarip tüzümining yolgha qoyulishidin chawshiyen millitining qosh tilliqlishishini shekillendürgen ichki amillargha nezer " , "chawshiyenche – xenzuche qosh tilliq maarip tüzümining yolgha qoyulishidin chawshiyen millitining qosh tilliqlishishini shekillendürgen tashqi amillargha nezer " dégen mexsus ikki bapni échip , azsanliq ornidiki bir millet ezalirining hem öz ana tilini hemde öz dölitining asasliq pikir – alaqe qorali bolghan bashqa bir tilni oxshashla pishshiq derijide igileshni kapaletke ige qilidighan ichki –tashqi amillar we ularning rolini ajayip tesirlik we qayil qilarliq teswirlep körsetken .
Doktur güen shinchyu xanimning tetqiqatigha asaslan'ghanda , chawshiyen millitini memlikitimizdiki til – yéziqi bar milletler ichide eng yuquri sewiyilik qosh tilliqlashqan millet qilip chiqishqa achquchluq rol oynighan ichki amil mundaq töt terepni öz ichige alidu : birinchi , chawshiyen millitigila xas bolghan küchlük milletperwerlik éngi , ikkinchi chawshiyen millitigila xas bolghan ep bilen öz mewjudluqini saqlash éngi , üchinchi xenzu medeniyitige bolghan qayilliq ,'emma köngül azadilikige sahip bolghan qosh tilliqlishish idiyisi , ümidwar , aktip we tirishchan til üginish pozitsiyisi , emdi chawshiyen millitining qosh tilliqlishishini emeliyetke aylandurushta muhim rol oynighan tashqi amillar bolsa : birinchi , chawshiyen til – yéziqi boyiche oqu-oqutush élip bérishni qoghdaydighan we tereqqiy qildurudighan qanun – tüzüm turghuzush , ikkinchi , qosh tilliq maarip tüzümi astidiki asasiy maaripni eng yüksek sewiye bilen omumlashturush , üchinchi , qosh tilliq maarip bilen alaqidar bolghan seremjanlashturush qurulushini yaxshi ishlesh , tötinchi , öz – özini tereqqiy qildurushqa paydiliq bolghan yéngi shey'iyler we yéngi özgirishlerni qobul qilip , bu arqiliq chawshiyen millitining qosh tilliq maaripini ilgiri sürüsh ( qarang : shu namliq eser,51-,64-, 74-,90-,115-,141-,155-,182-, betler ) .
Biz bu yerde doktur güen shinchyu xanim yazghan " chawshiyen millitide qosh tilliqlishishning shekillinish jeryani " namliq kitapning munasiwetlik bap we mezmun halqilirining mawzulirinila terjime qilip qoyduq . Ümid shuki , Uyghur qosh tilliq maaripi we Uyghur til – yiziqining teqdirige köngül bölidighan barliq bilim ehliliri mezkur kitapni estayidilliq bilen , köngül qoyup bir oqup chiqsaq, kitapta bayan qilin'ghan munasiwetlik jeryan we ehwallarni özimizning mewjud halitimiz we turqimizgha tedbiq qilip , sélishturup baqsaq , eger perq tapsaq , özimizning yétersizlikimizni bayqisaq héch ikkilenmey , biz bilen teqdirdash bolghan u ilghar az sanliq millettin ügensek .
3. Özimizning tetqiqati we bizge taliq tetqiqatlar ,
Qosh tilliq maarip heqqide özimiz élip barghan tetqiqatlar shundaqla qérindash milletlerge mensup bashqa alimlarning Uyghur qosh tilchiliqi toghrisida xalisane élip barghan tetqiqatliri babida öz imkanimche izdendim . Proféssor , doktor wang yüenshin ependi neshrge teyyarlighan " qosh tilliq oqu – oqutush we tetqiqat" namliq töt tomluq ilmiy maqaliler toplimini birmu bir waraqlap chiqtim . Tapalighinimche , munasiwetlik gézit – jornallar we kitaplarni tépip , mutalie qildim . Bu yerde , eshu oqup körgenlirim ichide wekillik xaraktérgha ige dep qarighan üch eser üstide toxtilip, öz mulahizemni qisqiche qoyup ötimen :
birinchi , shinjang kespler unwérsitéti din gaw xuychéng ependi yazghan " shinjangda qosh tilliqlishishning kélip chiqishi , tereqqiyati we roli heqqide yüzeki tehlil " namliq eser , töt bap we alte paragraftin teshkil tapqan bu eser " qosh tilliq oqu-oqutush we tetqiqat " atliq ilmiy maqalilar toplimining üchinchi tomigha kirgüzülgen bolup , uningda " shinjangda yashawatqan milletlerning nopusi , olturaqlishishi we til qollinish ehwalliri ", " shinjangda qosh tilliqlishish hadisisining meydan'gha kélishi we tereqqiy qilishi " , " qosh tilliq maarip we qosh tilliqlashqan xadimlarni terbiyileshning asasliq yoli" dégen mawzular boyiche méghizliq bayan bérilip , shinjangdiki qosh tilliqlishish mesilisi nisbeten toghra qarash bilen lilla meydanda turup sherhilen'gen , alahide tilgha élishqa erziydighan yéri shuki , eserning " döletning til – yéziq siyasiti qosh tilliqlishishni dawamliq saqlap qalidu we uni tereqqiy qilduridu " dégen paragrafida, shinjangdiki qosh tilliqlishishning memliketning bashqa azsanliq milletler rayonliridiki qosh tilliqlishishqa oxshashla , " jungxua xelq jumhuriyitini asasiy qanuni " " jungxua xelq jumhuriyitining mejburiyet –maaripi qanuni " we " jungxua xelq jumhuriyitining milliy térritoriyilik aptonomiye qanuni " qatarliq dölitimizning herqaysi rayonlirida oxshash qimmette aqidighan döletlik qanunlar , shundaqla " shinjang Uyghur aptonom rayoni til – yiziq xizmitining belgilimiliri" qatarliq yerlik aptonomiye hökümiti teripidin chiqirilghan mexsus belgilimilerning qoghdishi astida , yene dawamliq mewjud bolup turidighanliqini , shundaqla qosh tilliq maarip arqiliq uning yene heqliq rewishtiki tereqqiyatlargha érishidighanliqi qanun asasiy bilen ilmiy halda sherhilep körsitilgen .
Méningche gaw xuychéng ependining qosh tilliqlishish we qosh tilliq maarip mesilisige nesbeten chüshinish we chüshendürüshliri iliy , semimiy we bir tereplimiliktin xaliy , halbuki ilim ademlirimizning hemmisi mushundaq tonushta bolsa , shinjangdiki qosh tilliqlishish , shundaqla qosh tilliqlishishni qoghdaydighan we uni tereqqiy qilduridighan Uyghurche – xenzuche qosh tilliq maaripi tuyuq yolgha kirip qalmay , saghlam yol rawajlinalaydu .
Ikkinchi , qirindishimiz nusret turdi yazghan " qosh tilliqlishish we ana tilimiz " dégen maqale , bu maqale mubarek jornal " shinjang medeniyiti " ning 2000-yil4-5 (qoshma) sanining 103- bitige échilghan "til we tereqqiyat " dégen sehipisige birilgen . Aptor nusret turdi jahan qosh tilchiliqi ilmining serdarliridin bolghan chin'giz aytmatofning "köp tilliq bolush sherapet , emma ana tilini bilmeslik jinayet" dégen meshhur üzündisini öz maqalisige sehipe béshi qilish arqiliq , muhakimige qoyulghan qosh tilliqlishish mesilisining heqiqetenmu shereplik , emma nazuk bir ish ikenlikini oqurmenlerge uqturghan omumiy mezmun oramidin élip éyitqanda , bu maqale qosh tilliqlishishning némilikini , qosh tilliq bolushta ana tilimiz bolghan Uyghur tilining qandaq orun we qimmetke ige ikenliki mesilisini muhakime merkizi qilghan bolup , axirida " ana tilimizni asasiy orun'gha qoyghan halda , qosh tilliq bolushtin ibaret bu yéngi dewr telep qiliwatqan ijtimaiy emeliyetke aktip qatnishayli " dégen xulasini chiqarghanliqi bilen mueyyen ehmiyetke ige . Aptorning bügünki künde yalghuz Uyghur tilila emes , belki pütkül Uyghur medeniyiti duch kéliwatqan ," qosh tilliqlishish" bolup ipadiliniwatqan bu mesilige jiddi nezer aghdurup , aktip izden'genliki we bu hektiki köz qarishini dadil otturigha qoyghanliqi heqiqetenmu teqdirleshke erziydu . Shunga , men bu maqalini Uyghur qosh tilchiliqi ilmining emeliy riqabette nusret bilen ronaq tépishi üchün bash qaturghan yaxshi eser , dep bahalidim .
Emma , maqilini tekrar oqughinimda , Uyghur medeniyitining tereqqiyat dawamida asta-asta asasiy medeniyet bolush ornidin chüshüp qélishigha egiship , Uyghur tilimu turmushimizdiki özining muqeddes ornidin ayrilip qélishqa yüzlendi . Uyghurlarning medeniyet jehettin janlinalmasliqi , tereqqiyar sewiyisining izchil töwen bolup turushi ..." dégen ikkinchi abzasning emeliyette tolimu passip qarashliq bihude waysash bolghanliqi sézilip könglimizni ghesh qilidu .
Melumki , bügünki jungxua xelq jumhuriyitide yashawatqan Uyghurlar bir qirindash millet , halbuki on milyun'gha yéqin nopusluq bir qirindash millet bolghan Uyghurlarning medeniyiti bir milyardtin artuq nopusluq xenzular asasiy gewde bolghan Junggoning asasliq medeniyiti bolushi mümkin emes , elwette , emma , pütkül Uyghur millitige nisbeten éytqanda , Uyghur medeniyiti Uyghurning özi üchün ebedil'ebed asasiy medeniyet boliduki , bashqilarning medeniyiti herqanche altun medeniyet bopketsimu , uning üchün beribir üginish we paydilinish matéryali boludighan qoshumche nersidinla ibaret . Xalas , mushu nuqtidin élip éytqanda , Uyghur medeniyiti bügün asasiy medeniyet bolush ornidin chüshüp qalmidi we menggü chüshüp qalmaydu!.
"Uyghur tilimu turmushimizdiki özining muqeddes ornidin ayrilip qélishqa yüzlendi" dep betdua awliyaliq qilishning asasiy zadi némidur ?! Bizningche , Uyghur millitining bir millet bolup turush salahiyitila boludiken , Uyghur tili özining Uyghur turmushidiki muqeddes ornidin ayrilip qélishqa hergizmu yüzlenmeydu, bu bir terep , yene bir tereptin , siz-biz özimizni " men Uyghurmen " dep meydimizge mushtlap yürgenikenmiz , tirikla bolsaq Uyghur tilini turmushimizdiki , muqeddes ornidin ayrilip qélishqa hergizmu yüzlendurmeymiz : bizche Uyghur tilini qoghdash démek Uyghur millitini qoghdash démektur , eng muhimi , Uyghurni , Uyghur tilini mewjudluq kapalitige ige qilish bizning eng iptidaiy heqqimizdurki , bu heqqimizni qoghdash üchün , gézi kelse héch ikkinenmey jénimizni pida qilimiz!
"Uyghurlarning medeniyet jehettin janlinalmaslighi, tereqqiyat sewiyisining izchil töwen bolup turushi " dégende néme közde tutulghankin? Eger Junggoda jumhuriyet qurulghandin buyanqi ellik üch yil nezerde tutulghan bolsa , qarap baq : turdi aka qatarliq bir qanche pishqedemning éghizidila qépqalghan Uyghur on ikki muqami deslep simgha élindi , andin notilashturuldi , andin uning durdane tékistliri tom tomi bilen neshr qilindi , andin türlük tillargha terjime qilinip , dunya medeniyet xezinisige élindi . Edebiyat gülzari en'eniwi shéiriyetchiliktin hékayichiliqqa , hékayichiliqtin powéstchiliqqa , powéstchiliqtin romanchiliqqa baldaqmu – baldaq örlep , xélila mezmut we yaman emes sür'etlik qedem bilen tereqqiy qilip bügünki kün'ge keldi. Herketlik sen'et bolsa , bashtiki leper éytishish we sehne esiri oynashtin , qurulmisi mukemmel bolghan zamaniwi dirammilarni oynashqa , uningdin téléwiziye , kinolishishqa tereqqiy qildi . Eslidiki mehelliwi newruz qutlashliri we meshrep chayliri bügünki künde shinjang Uyghur aptonom rayonimiz hetta pütkül memliket miqyasida birla chaghda körsitilip , xelqialemge hozurlinish béreleydighan kölem we sewiyini yaratti , tereqqiyat edebiyat – sen'et sahesidin halqip , sanaet ,tébabet we téjaret , saheliridimu özining algha basqan , ilghar gewdisini körsetmekte , alayluq , "arman" bash bolup yol achqan Uyghur yimek – ichmek sanaeti bügünki künde özining "amine" teyyar chöpliri, "ablajan" nanliri we "idris" qaymaqliri bilen riqabet beygiside zeper boyini körsetse , aptonom rayonluq Uyghur shipaxanisi zerbidarliqidiki Uyghur tébabiti özining dorigerlik , dawalash we késellikning aldini élish qatarliq hemme tarmaqliri boyiche mas qedemde tereqqiy qilip , xuddi " mongghul tébabiti" we zangzu tébabiti" dégen'ge oxshashla , özining jungxua tébabiti sorunidiki ornini " Uyghur tébabiti" dégen altun nam bilen yazdurush üchün boshashmay küresh qilmaqta . Uyghur tijaritimu , burunqi yekke tijaret we kichik yaymichiliq, cherchenchiliktin , " izchilar " soda cheklik shirkiti , " ismayil" üzüm padishahi cheklik shirkiti , dégendek shirketlishishke , tenha shirketlishishtin ,shirketler goruhi gewdisi hasil qilishqa , tereqqiy qilip , ishsiz we ashsiz qalghan qérindashlirining béshini özliri siyliyalighudek kölem we derem shekillendürüsh üchün chélishmaqta we élishmaqta .
...Mana bular Uyghur til-yéziqi yadroluqidiki Uyghur medeniyitining tomurida mehmud kashgheriy , elishir Newaiy kebiy ejdadlarning qéni urghup turghan bash egmes , boy bermes Uyghur ziyaliylirining boshashmastin körüsh qilishi arqisida , tereqqiyat sewiyisini her'amal bilen yuquri kötürüp , algha siljitip kéliwatqanliqining ayanchliq misalliri , xalas , démekchimenki , tetqiqet réalliqni étibargha élishi , " birni bir dégülük " dégen Uyghur semimiyiti bilen emeliyetni lilla eks ettürgen bolushi lazim , elwette .
Üchinchi , wang jénbén we abla emet yoldashlar yazghan " shinjangda azsanliq milletlerge élip bérilghan qosh tilliq oqu – oqutush we tetqiqatlar" ( biyjing milletler neshriyati 2000- yil neshri) namliq xenzuche xas eser, bu eser mezkur témidiki tunji xas e ser bolush süpiti bilen tebrikleshke erziydu , mubarek bolsun! Shundaqla , eserning birichisi babida bérilgen " shinjangdiki azsanliq milletler we ularning til-yéziq ehwali" , " partiye we hökümet izchil halda azsanliq milletlerning xenzuche oqu-oqutush xizmitige ehmiyet bérip kelmekte" qatarliq paragraflarda , shinjangdiki milletlerning til-yéziq ishlitish ehwali , partiye we hökümetning shinjangdiki milletlerining til – yéziq qollinish mesilisige qaritip chiqarghan qanun , siyaset we belgilimiliri höjjetlik mol neqiller bilen bayan qilin'ghan bolup , bular tolimu muhim bolghan matéryal qimmitige ige .
Biraq , " shinjangda azsanliq milletlerge élip bérilghan xenzuche oqu-oqutushning tarixidin eslime" , " jenubiy shinjangdiki üch rayonda azsanliq milletler ottura – bashlan'ghuch mektepliride élip bérilghan xenzuche oqu-oqutush xizmitini tekshürüsh we mulahiziler" , " shinjangda azsanliq milletlerge élip bérilghan xenzuche oqu-oqutushning hazirqi ehwal we chare –tedbirler" , " xenzuche oqu-oqutushning exlaqiy terbiye roli we eqliy terbiye roli", " xenzuche oqu-oqutushta , oqughuchilarning sobyéktip rolini toluq jari qildurush kérek " , " til iqtidarigha taliq oqu-oqutush " , "xenzuche oqu-oqutushning jeryanigha dair bir qanche mesile","sinaq ilish","xenzuche derslik matéryalining yézilishi","xenzu tili oqutquchilirining terbiylinishi we tetqiqat xizmiti ","chet el tili oqu-oqutush sahesidiki éqimlarheqqide omumiy bayan" bolup jem'iy on ikki baptin teshkil tapqan mezkur "shinjangda azsanliq milletlerge élip bérilghan qosh tilliq oqu-oqutush we tetqiqatlar " namliq bu kitapta , emeliyette qosh tilliq oqu-oqutush emes belki yek tilliq oqu-oqutush , yeni xenzuche oqu-oqutushla sözlen'gen . Mundaqche qilip éytqanda , mezkur kitap shinjangdiki xenzu bolmighan milletlerge qarita élip bérilghan xenzu tili oqu-oqutushini we tetqiqatinila bayan qilghan . Shunga , bu kitapning qayta neshride kitap ismini " shinjangda azsanliq milletlerge élip bérilghan xenzuche oqu-oqutush we tetqiqatlar" qilip özgertken tüzük . Peqet shundaq bolghandila, kitapning ismi jismigha layiq , yeni kitap mawzusi bilen ichidiki bayan qilin'ghan mezmun muwapiq boliduki , buni xenzuchida ,(nami yolluq bolghandila , gep aqidu) deydu!
Bu yerde , köngül bérip mulahize qilip körüshimizge we estayidil tetqiq qilip béqishimizgha erziydighan mesile shuki , shinjangda uzun yillar til-yéziq xizmiti bilen shughullan'ghan ilim ehlilirimiz yazghan nopuzluq xas eserde , " qosh tilliq oqu-oqutush" emeliyettiki " xenzu tili oqu-oqutushi" dep qaralghan . Bashqiche qilip éytqanda , mezkur kitapning uyushturghuchi we aptorlirinimu öz ichige alghan bir munche alimlirimizning neziride , " qosh tilliq oqu – oqutush " we qosh tilliq maarip" dégen gep emeliyette " xenzuche oqu-oqutush "we "xenzu tili maaripi " dégen bolidiken . Emdi , bu chüshenche bilen " Junggodiki azsanliq milletlerge qarita élip bériliwatqan qosh tilliq maarip asasliqi xenzu tili (Junggo milletler aratili)bilen azsanliq milletler tillirida élip bérilidighan maariptur" ( qarang : " 20 – esir Junggo azsanliq milletliri we maarip " ,337-bet, béyjing milletler neshriyati2002-yil neshri),"qosh tilliq maarip Junggodiki azsanliq milletler topliship olturaqlashqan rayonlarda yolgha qoyulghan azsanliq milletler tilliri we xenzu tilida élip bérilidighan maariptur" (qarang: yuqurdiki eser 342-bet) dégen chüshenchini sélishturup körsek , otturidiki perq némedégen zor –he?! Démekchimenki , mana buningdin shinjang Uyghur aptonom rayonimizning qosh tilliq maarip yaki qosh tilliq oqu-oqutush sahesidiki tetqiqatning sewiye jehettin memlikitimiz miqyasidiki omumiyetlik tetqiqatlardinmu , nuqtiliq tetqiqatlardinmu neqeder töwen turidighanliqi ochuqla körünüp turidu. Halbuki , biz jezmen emeliy tirishchanliq körsitip qosh tilliq maarip tetqiqati jehettiki yétersizliklirimizni tüzitip , tetqiqat sewiyimizni memlikitimizdiki omumyüzlük tetqiqat we nuqtiliq tetqiqat sewiyisige choqum yetküzishimiz we uningdin ashuruwétishimiz kérek , shundaq bolghandila , shinjang Uyghur aptonom rayonimiz qosh tilliq maaripining istiqbali parlaq iqbal taman güldek échilidu .
Xulase qilip éytqanda , yuquridiki pakitliq bayanlar sélishtürüp tetqiq qilishlar we üginishlerdin yekün chiqirip éytalaymizki , qosh tilliq maarip yaki qosh tilliq oqu-oqutush déginimiz azsanliq milletler tilliri bilen xenzu tilida oxshash qimmette élip bérilidighan maarip we oqu-oqutushni körsitidu , qosh tilliq maaripning axirqi meqsiti hergizmu azsanliq milletlerning til-yéziqini emeldin qaldurush we yoqitish emes , belki azsanliq milletlerning til-yéziqlirini qoghdash we tereqqiy qildurush aldinqi sherti astida , xenzu tili bilenmu oqu-oqutush élip bérip , azsanliq milletler ziyaliylirini " ana tili bilen xenzu tilida oxshashla mahir " qilip yétishtürüp chiqishtin ébaret . Halbuki , qosh tilliq maaripta , azsanliq milletler til – yéziqliri boyiche oqu-oqutush élip bérish bilen xenzu tilida oqu – oqutush élip bérishta teng qimmette oxshash ehmiyet bergendila, andin azsanliq milletlerning til-yéziqlirini qoghdash we uni tereqqiy qildurush meqsitige yetkili bolidu . Eng muhimi , qosh tilliq maarip peqet azsanliq milletler til-yéziqlirini qoghdash we uni tereqqiy qildurush aldinqi shertige kapaletlik qilghandila , andin u "jungxua xelq jumhuriyitining asasiy qanuni"da belgilen'gen " Junggodiki herqaysi milletler özlirining til – yéziqini qollinish we tereqqiy qildurush erkinlikige ige " dégen qanuniy belgülimige uyghun ish bolidu . Buning eksiche , eger azsanliq milletlerning til-yéziqliri herqandaq bahane we sewep bilen cheklense we emeldin qaldurulsa , bu , Jungxua xelq jumhuriyitining asasiy qanunigha xilapliq qilin'ghan xata ish bolidu. Mushu menidin élip semimiyet bilen éytimizki, bügünki shinjang Uyghur aptonom rayonimizda " aliy mektep, inistitot we ottura téxnikomlarda , pewqul'adde kesplerdin bashqa barliq kesplerde xenzu tili bilen oqu-oqutush éli bérishni qedemmu qedem ishqa ashurush kérek" dégen pikir boyiche yolgha qoyulghan, emeliyettiki aliy mekteplerde Uyghur til-yéziqini emeldin qaldurush tedbiri "Jungxua xelq jumhuriyitining asasiy qanuni" da belgilen'gen " azsanliq milletler özlirining til – yéziqlirini tereqqiy qildurush erkinlikige ige " dégen qanuniy belgülimige éniq halda xilapliq qilin'ghan xata tedbirdur . Shunga , uning imkan bar baldurraq tüzitilishini chin könglimizdin ötünüp soraymiz. Chünki , bir milletning til-yéziqi aliy maaripta qollinish hoquqidin mehrum qilindi dégenlik , emeliyette u milletning til-yéziqi tereqqiy qilish imkanidin mehrum qilindi dégenlik bolidu . Pakit shuki , bügünki dunyada heqiqiy tereqqiyat peqet aliy maarip arqiliqla ishqa ashidu , elwette, halbuki , biz Uyghurlarmu öz ana tilimizning yadroluqida shekillen'gen we Uyghur tébabiti , tijariti , sanaiti we edebiyat –sen'iti ... Qatarliq köp shaxchilar bilen ipadilen'gen bir pütün Uyghur medeniyitimizning Jungxua élidiki zang, mongghul, we chawshiyen qatarliq qérindash milletlerning medeniyitige oxshashla aliy maarip sorunida öz til – yéziqimiz bilenmu oqu-oqutush élip bérish , shu arqiliq heqiqiy yosundiki tereqqiy qilinish imkaniyitige ige bolushini januköngüldin xalaymiz.
Yene shundaq qaraymizki shinjang Uyghur aptonom rayonimizda , emeliyettiki Uyghur til – yéziqini maarip sorunida emeldin qaldurushtin ibaret xata tedbirni yolgha qoyushning heqiqiy jawapkari bizning rehberlirimiz emes , belki biz ziyaliylar , xususen , biz til – yéziq xizmiti we tetqiqati bilen shughulliniwatqan ziyaliylar bolushimiz kérek . Chünki eger biz til – yéziq xadimliri tetqiqatni yaxshi qilip , memlikitimizde yolgha qoyulghan qosh tilliq maaripning emiliyette azsanliq milletlerning til – yéziqlirini qoghdash we tereqqiy qildurush asasida , xenzu tili maaripinimu mas qedemde kücheytip , azsanliq milletler ziyaliylirini hm öz ana tilini hem xenzu tilini oxshashla sudek bilidighan we maharet bilen qollinalaydighan qosh til ehli (zul-lisaneyn)qilip yétishtürüp chiqidighan aqilane yaxshi maarip ikenlikini heqiqiti bilen , deslep özimiz yaxshi chüshinip , andin uni bashliqlirimizghimu obdan chüshendüreligen bolsaq , belkim rehberlirimiz undaq xata perman chüshürüp tashlimighan bolatti we bizmu bügünki bu bejayiki ana tilning cheklinishidek rahetsiz we endishilik éghir weziyetke qalmighan bolattuq .
-Xeyriyet! "qotandin bir qoy qachqandin kéyin tüzetsengmu kéchikken bolmaysen"deydu Uyghur bowaylar , hélihem bolsimu derhal özimizge kélip héliqidek bihude , tapa –tenilik waysashlarni qoyup , tetqiqatni wijdanen yaxshi élip barsaq , yeni qanun –siyasetlerni xelqimizning arzu – arman arzusinimu , ewladlirimizning güzel kélechek yaritashqaatighan qet'iy iradisinimu yaxshi tetqiq qilsaq , tetqiqat bilen emelyetni chemberches birleshtürüp , riqabet ichide dolqun yérip algha élgirlisek , bu halda , Uyghur til-yéziqining aliy maarip munbirinimu öz ichige alghan pütkül medeniyet sorunidiki heqliq ornini jezmen qoghdap qalalaymiz we uni heqliq rewishtiki tereqqiyat istiqbaligha yüzlendüreleymiz.
Biz Uyghurlar kompartiyining adalitidin hichqachan sheklen'gen emesmiz . Ellik üch ylliq shanliq musapilik yolda , gahi-gahi yolgha qoyulup qalghan xata siyaset we tedbirlerni kompartiyining hemishe waqti – waqtida tüzitip kelgenlikini obdan bilimiz . Halbuki bügünki künde shinjang Uyghur aptonom rayonimizda sewenlik tüpeylidin yolgha qoyulup qalghan mezkur Uyghur til-yéziqini aliy maarip sorunida ishlitishtin qaldurushtek tedbirnimu jezmen waqtida tüzitip béridu . Dep yüzde yüz ishinimiz!
Xatime
Derweqe , bizde qanundin tolaraq siyaset boyiche ish béjirilidu . Yerlik partiye we hökümet organliri teripidin höjjet qilip chüshürülgen bir qararning memliketlik xelq qurultiyida maqullan'ghan qanun maddilirigha uyghun bolghan yaki bolmighanliqini sürüshtürüsh goyaki puqralarning qilidighan ishi emestek körülidu we körsitilidu.
Biraq bash shuji jyang zémin yéqinda : "Jungxua xelq jumhuriyitining qanun xezinisi" dégen kitapqa yézip bergen kirish sözide " döletni qanun arqiliq idare qilish " dégen stratigiyilik idiyni alahide tekitlep körsetken . Dahimizning bu dewr bölgüch ehmiyetke ige ulugh telimatining righbetlendürüshi bolghachqa bu eserni yézip , xelqning ochuq muhakimisige qoyushqa jür'et qilduq .
Eger dégenlirimiz toghra bolsa , awaz qoshushqa musherrep bolsaq , nawade xata dep tashlighan bolsaq tenqidke muyesser bolsaq . Bu her ikki ehwalda el xumar qolimiz xelq söyer köksimizde . Mana bu bizningki köngüldiki sözimiz . Teb'iyki , buninggha jawapkar wijdanimiz özimiz!.
2002-yil 5- noyabir shehri béyjing
Aptor : merkiziy milletler unwérsitéti Uyghurshunasliq tetqiqat ornida ,
Shinjang medeniyiti jornili:2002-yilliq 6-san
Torgha yollighuchi Elturk
http://www.bilik.cn/bbs/viewthread.php?tid=5359
تەكلىماكان بلوگقا
Post Commentsئارقىلىق مۇشتەرى بولۇش
زىيارەت كۆرسەتكۈچى
كىرگەنلەر سانى
 |
كىرگەنلەر سانى
 |
5 ئىنكاس:
Qosh Tilliq Maaripmu Yaki Yekke Tilliq Maaripmu?
Erkin Sidiq
2007-yili 18-Séntebir
1971-yili men ottura mektepke chiqqandin kéyin, bizge Xanzu tili dersi ötülüshke bashlidi. U dersning heptilik miqtari intayin az bolup, biz bir heptide peqet 20-25 etirapidiki Xanzuche herip-sözlerni ügengen iduq. 1978-yili Shinjang Uniwersitetige oqushqa kirgendin kéyin, birinchi yili mexsus Xanzu tili ügenduq. Uningdin kéyin éléktir injinirlikige ait kespiy dersler Uyghur tilida ötülgen bolsimu, bu derslerde biz dölet bir tutash tüzüp chiqqan Xanzuche kitaplarni ishlettuq. Mana mushu hazir Junggoda "Qosh tilliq maarip" dep atilidighan maarip tüzümi bolishi mumkin.
Buningdin 4-5 yil ilgiri, biz chet elde turup "Shinjangdiki aliy mekteplerde Uyghur tili emeldin qaldurilidiken" digen gepni angliduq. Uningdin kéyin "Bu siyaset Uyghur ottura we bashlanghuch mekteplirigimu kengeytilidiken", digen gepnimu angliduq. Shuningdin étiwaren mushu bir yéngi siyasetni ijra qilish bilen munasiwetlik bolghan ishlar quliqimizgha üzülmey kirip turidighan boldi. Men shu chaghdin bashlap öz-özemdin toxtimay töwendikidek soallarni sorap turdum:
* Yolgha quyulghan bu yéngi herketning qanun we siyaset jehettiki asasi nimidur?
* Bu ishni qaysi ilim we emel ehliliri otturigha chiqarghandu?
* Ularning bu ishni otturigha chiqirishidiki ilmiy asasi nimidur?
* Wahakazalar
Men "hemme ishning bir sewebi bar" dep oylap adetlengenligim üchün, Uyghur tilini Uyghur mektepliride emeldin qaldurushtin ibaret bu yekke tilliq maaripqa ait yoqurqidek soallirimgha jawab tapqin keldi. Lékin u jawablarni tapalmidim. Buning üchün men intayin qiynaldim. Izchil türde mushu bir siyaset tüpeylidin Uyghurlargha kélidighan tarixiy ziyanlar toghrisida ensiridim. Mushu siyasetni ilgiri sürüsh meqsidide qilghan sözide, melum bir emel ehlining "Men hechqandaq Uyghurche bilmeymen. Emma menmu bir Uyghur bolup yashawatimenghu?" digenliginimu anglidim. Bu chüshenche intayin xata idi. U hergizmu yoqurqi yekke tilliq maarip siyasitige ilmiy asas bolalmaytti. Shuning bilen men "Eger bu siyaset ashundaq ademlerning qolidin chiqqan bolsa, biz Uyghurlar heqiqetenmu tügüshüptuq," depmu oyludum.
Milletlerning hoquqi we jemiyet tertiwi qanun arqiliq kapaletke ige bolidu. Ijtimaiy exlaq qanun we diniy étiqat arqiliq kapaletke ige bolidu. Bir milletning tereqqiyati ilmiy yusunda ish qilish arqiliq kapaletke ige bolidu. Bir millet özini saqlap qalmaqchi bolidiken, choqum aldi bilen qanun arqiliq özini qoghdashni üginishi, qanun arqiliq özini qoghdashni bilishi kerek. Shuning bilen mende yene bashqa yéngi soallar tughulushqa bashlidi:
Yekke tilliq maarip toghrisida Uyghur jemiyitide élip bériliwatqan qanun we ilim sahesidiki tetqiqatlar barmidu?
Eger bolsa ashundaq tetqiqatlarning netijisi nime bolghandu?
Wahakazalar.
Ta hazirghiche men bu soallarghimu jawab tapalmay keldim.
Men her qetim www.Bilik.cn tor bétige kirgende, mawzusi «"Muhakimetul Lugheteyn"din "Meariful Lugheteyn"giche» dep qoyulghan bir maqalini uchrutup turdum. Lékin bu mawzuning menisini chüshenmey, uni bir loghet toghrisidiki maqale oxshaydu, dep oylap keptimen. Bir qanche kündin burun bir dostum sogha qilghan «Shinjang Mediniyiti» digen jornalning 2002-yilliq 6-sanini waraqdawétip, bu maqalini yene uchrutup qaldim. Shuning bilen "Bu zadi nime maqalidur?" dep azraq oqup béqip, uning del men izdep yürgen uchurlar bilen tolghan bir maqale ikenligini bildim. Hemde uni pütünley oqup chiqtim.
Méningche bu maqale hemme Uyghurlar bir qétim oqup chiqishqa erziydighan maqale iken. Bolupmu Uyghurlar ichidiki siyaset tüzüshke mes'ul emel ehliliri hemmidin bekrak oqup chiqishi kérek iken. Men bu maqale hazirghiche wetende qanchilik oquldi, uning qanchilik tesiri boldi, ularni bilmeydikenmen. Bilik tor bétide u 10 mingdin köprek qétim chikiliptu. Bir tor béti üchün bu héchqanche chong san emes. Eger bilidighanlar bolsa ashu maqalining wetendiki tesiri toghrisida mushu munberde azraq uchur bergen bolsanglar.
Eger siyaset chiqiridighan Uyghur emel ehliliri bu maqalini téxi kormigen bolsa, barliq wastilerdin paydilinip, mushu maqalidin bir nusxini shulargha yetküzüp bérish, nöwette Uyghurlar üchün eng muhim ishlarning birsi, dep oylaymen. Uyghurche bilmeydighan Uyghur emel ehliliri üchün bu maqalini Xanzuchigha terjime qilip yetküzüp bérish imkaniyiti barmu?
Hazir kichigidin tartip Xanzu mektepte oquwatqan we ichkirki olkilerde oquwatqan Uyghur ösmürliri üchünmu bu maqalini bir qétim oqup chiqish tolimu zörür iken. Shunga UEY (Uyghur Erep Yézighi) ni bilmeydighanlargha qolayliq bolsun üchün, men bu maqalini Bilik tor betining
http://www.bilik.cn/bbs/viewthread.php?tid=5359
digen adrisidin köchürüp, uni Yulghun yumshaq détali arqiliq ULY (Uyghur Latin Yezighi) gha özgertip, aptor we Bilik tor bétining ruxsitini almayla mushu yazmamning axirigha chiqirip qoydum. Men ularni bashqiche pikirde bolmaydu, dep oylaymen, hemde shundaq ümittimen.
Axirida men mushu maqalining aptori Doktur Abdureop Teklimakani ependimge, hemde bu maqalini UEY da urup kirgüzüp teyyarlighuchi Bilik tor bétidiki ezimetlerge chongqur hormitim we teshekkürümni bildürimen.
mol mezmunluq maqaliliringizni kormigili uzun boptu,buyerge bolsimu yollap tursingiz yaxshi bolatti
«مۇھاكىمەتۇل لۇغەتەين»دىن «مەئارىفۇل لۇغەتەين»گىچە
― ئەلىشىر نەۋائىي سېلىشتۇرما تەتقىقاتىغا مۇقەددىمە
دوكتۇر ئابدۇرەئوپ تەكلىماكانىي
كىرىش سۆز
نۇرغۇن ئالىي مەكتەپلەرگە ئوخشاشلا، مەركىزىي مىللەتلەر ئۇنىۋېرسىتېتى ئۇيغۇر - قازاق – قىرغىز تىل – ئەدەبىيات فاكۇلتېتىمۇ «نەۋائىي تەتقىقاتى» ئاتلىق بىر دەرس تەسىس قىلغانىدى. بۇ نۆۋەت، تەشكىل مېنىمۇ مۇشۇ ساھەدە ئۆز چامى ۋە ئىمكانىچە تىرىشچانلىق كۆرسىتىپ ئەمگەك قىلغان ۋە قىلىۋاتقانلارنىڭ بىرى ساناپ، مەزكۇر دەرسنى ماڭا تەقسىم قىپتۇ. تەشكىلگە كۆپ رەھمەت!
بۈيۈك ئۇيغۇر مۇتەپەككۇرى ئەلىشىر ئىبنى غىياسىددىن ناۋائىي ئىلىم دۇنياسىدا 500 يىلدىن بۇيان تەتقىق قىلىنىپ كەلمەكتە. ئۇنىڭ كىملىكى، كىشىلىكى، ئەسەر – ئەمگەكلىرى ۋە ئارزۇ – ئارمانلىرى ھەققىدە توم - توم كىتابلار يېزىلدى ۋە يېزىلماقتا. ئەگەر نەۋائىي ئۇ قەدەر ئالىيجاناب ئۆرنەك ئىنسان بولمىسا، ئۇنىڭ ئەمگەكلىرى ئۇ قەدەر قىممەتلىك ئەينەك ئەسەرلەر بولمىسا ئىدى، ئىلىم ئەھلى ئۇنىڭغا بۇ قەدەر ئىخلاس قىلمىغان بولاتتى.
ئالىي مەكتەپلەردە «نەۋائىي تەتقىقاتى» دەرسىنىڭ تەسىس قىلىنىشى ئەلمىساقتىن بۇيانقى تۇنجى ئىش ئەمەس. ئۇ پەقەت كونا مەدرىسەلىرىمىزدىكى «نەۋائىي» ئاتلىق دەرسنىڭ كۆچۈرۈلمىسى، خالاس. دېمەكچىمەنكى، بىز بۇ بۈگۈنكى «نەۋائىي تەتقىقاتى» دەرسىنى ئۆتۈش، ئۆزلەشتۈرۈش ۋە ئۈنۈم قازىنىش جەھەتلەردە كونا مەدرىسلىرىمىزدىكى «نەۋائىي » دەرسىنى بېسىپ چۈشەلمىسەك، ئۆزىمىزنىڭ «تەرەققىي قىلىپ كەتكەن» ۋە «راۋاجلىنىپ كەتكەن» لىكىمىزدىن لاپ ئۇرمىساق بولىدۇ.
شۇ ۋەجىدىن، مەن: «نۆۋەتتىكى (نەۋائىي تەتقىقاتى) دەرسىمىزدە ئالدى بىلەن ئەلىشىر نەۋائىينىڭ (مۇھاكىمەتۇل لۇغەتەين)، (ئىككى تىل توغرۇلۇق مۇھاكىمە) ناملىق ئەسىرىنى بۈگۈنكى كۈنىمىزدىكى (مەئارىفۇل لۇغەتەين – قوش تىللىق مائارىپ) ئەمەلىيىتى بىلەن سېلىشتۇرۇپ تەتقىق قىلساق دەيمەن» دېۋىدىم، دەرس ئاڭلاۋاتقان ئوقۇغۇچىلىرىم بىردەك چاۋاك چېلىپ، قىزغىن ئالقىش ياڭراتتى. قارىغاندا، ياقتى. ئەمىسىچۇ؟! مۇئەييەن بىر تەتقىقات شۇ تەتقىقاتچى ياشاۋاتقان دەۋرنىڭ ئەمەلىيىتى بىلەن بىرلەشتۈرۈلمىسە، سېلىشتۇرۇلمىسا، ئۇنىڭ ھېچبىر ئەھمىيىتى بولمايدۇ – دە! شۇنىڭ بىلەن «مۇھاكىمەتۇل لۇغەتەين» دىن «مەئارىفۇل لۇغەتەين» گىچە دېگەن بۇ ماۋزۇ ئوتتۇرىغا چىقتى.
«مۇھاكىمەتۇل لۇغەتەين» دېگەن ئەسەر 15 – ئەسىرنىڭ 90 – يىللىرىدا، ئەرەپ - پارس تىللىرى ئىسلام مەدەنىيىتى مۇنبەرلىرى ۋە ئېچىقلىرىنىڭ ۋاسىتىسى ئارقىلىق ئۇيغۇر – تۈرك تىلىنىڭ سوستاۋىغا خۇددى سەلدەك ئېقىپ كىرىۋاتقان چاغدا، ئۆز دەۋرىنىڭ شىرى ئاتالغان بۈيۈك مۇتەپەككۇر ئەلىشىر نەۋائىي تەرىپىدىن يېزىپ ئېلان قىلىنغان.
«قوش تىللىق مائارىپ» (مەئارىفۇل لۇغەتەين) بولسا، 20 – ئەسىرنىڭ 70 – يىللىرىدا، ئۇيغۇر قاتارلىق مىللەتلەرنىڭ تىلى مەدەنىيەت – مائارىپ ساھەسىدە خەنزۇ تىلى بىلەن يانمۇ يان ئالغا ئىلگىرىلەۋاتقان چاغدا، ئۇيغۇر قاتارلىق ئاز سانلىق مىللەتتىن بولغان ئوقۇغۇچىلارغا خەنزۇ تىلى ئۆگىتىدىغان ئوقۇتقۇچى ۋە باشقا بىلىم ئادەملىرى تەرىپىدىن ئوتتۇرىغا قويۇلغان. كېيىنچە، ئۇ تەرەققىي قىلىپ كۈنىمىزدىكى ياش ۋە ھاياتى كۈچكە ئىگە پەن ― «قوش تىلچىلىق» ( 双语学) پېنى بولۇپ شەكىللەنگەن.
«مۇھاكىمەتۇل لۇغەتەين» دېگەن ئەسەرنىڭ مەقسىتى ئۆز زامانىسىدىكى ئۇيغۇر ـ تۈرك تىلىنىڭ شۇ دەۋر ئوتتۇرا ئاسىياسىنىڭ تىل ۋە ئەدەبىيات ساھەسىنى كونترول قىلىۋاتقان پارس تىلىدىن ھېچبىر قالغۇچىلىكى يوق، بەلكى سۆزلۈك خەزىنىسى، ئىپادىلەش ئىقتىدارى ۋە قوللىنىش ئەپچىللىكى قاتارلىق جەھەتلەردە پارس تىلىدىن ئەۋزەل بىر تىل ئىكەنلىكىنى پاكىت ئارقىلىق ئىسپاتلاپ، ئالەمگە جاكارلاش ئىدى.
«قوش تىللىق مائارىپ» تەدبىرىنىڭ غايىسى بولسا مەملىكىتىمىزدىكى ئازسانلىق مىللەتلەرنىڭ مەۋجۇد تىل ـ يېزىقىنى، شۇ جۇملىدىن ئاز دېگەندىمۇ 1500 يىلدىن بۇيان قوللىنىپ كېلۋاتقان ئۇيغۇر تىل ـ يىزىقى ئۆزساھەسىدە، جۇڭگو تۇپرىقىدا دۆلەت تىلى قىلىپ قوللىنىۋاتقان خەنزۇ تىلى بىلەن تەڭ ـ باراۋەر قوللىنىلىش ئىمكانىغا ئىگە قىلىش ۋە ئىمكانىيەت مەيدانىنى ئەبەدىي قوغداشتىن ئىبارەتكى، ھەرگىزمۇ ئۇيغۇر تىل – يېزىقىنى ئاداققىي جەھەتتە يوقىتىپ تاشلاش ئەمەس. ھەرگىز! بىز بۇ چۈشەنچىمىزگە ۋە يەكۈن ھۆكمىمىزگە «جۇڭخۇا خەلق جۇمھۇرىيىتىدىكى مىللەتلەرنىڭ ھەممىسى تەڭ – باراۋەردۇر. دۆلەت ھەرقايسى ئاز سانلىق مىللەتلەرنىڭ قانۇنىي ھوقۇقىغا ۋە مەنپەئەتلىرىگە كاپالەتلىك قىلىدۇ؛ ھەرقايسى مىللەتلەرنىڭ باراۋەرلىك، ئىتتىپاقلىق ۋە ئۆز ئارا ياردەملىشىش مۇناسىۋەتلىرىنى قوغدايدۇ... ھەرقايسى مىللەتلەر ئۆزلىرىنىڭ تىل – يېزىقىنى قوللىنىش ۋە راۋاجلاندۇرۇش ئەركىنلىكىگە ئىگە» (قاراڭ: «جۇڭخۇا خەلق جۇمھۇرىيىتىنىڭ ئاساسىي قانۇنى» نىڭ 4 – ماددا خەنزۇچە 10 – بەت، خەلق نەشرىياتى 1982 – يىل نەشرى) دەپ بەلگىلەنگەن. «جۇڭخۇا خەلق جۇمھۇرىيىتىنىڭ ئاساسىي قانۇنى»نى، (37 - ماددا: «مىللىي ئاپتونومىيىلىك جايلارنىڭ ئاپتونومىيە ئورگانلىرى مىللىي مائارىپنى ئۆز ئالدىغا راۋاجلاندۇرىدۇ، ساۋاتسىزلىقنى تۈگىتىدۇ، ھەرخىل مەكتەپلەرنى ئاچىدۇ، توققۇز يىللىق مەجبۇرىيەت مائارىپىنى ۋە ئوتتۇرا كەسپ ـ تېخنىكا مائارىپىنى كۆپ خىل شەكىل بىلەن راۋاجلاندۇرىدۇ، شارائىتى ۋە ئېھتىياجىغا قاراپ ئالىي مائارىپنى راۋاجلاندۇرۇپ، ئاز سانلىق مىللەتلەرنىڭ ئىختىساسلىق كەسپىي خادىملىرىنى تەربىيىلەپ يېتىشتۈرىدۇ ... ئاز سانلىق مىللەتلەر ئوقۇغۇچىلىرىنى قوبۇل قىلىشنى ئاساس قىلغان مەكتەپلەر (سىنىپلار) ۋە باشقا مائارىپ ئاپپاراتلىرىنىڭ شارائىتى يار بېرىدىغانلىرى ئاز سانلىق مىللەت تىللىرىدا دەرس ئۆتۈشى كىرەك» (قاراڭ: «جۇڭخۇا خەلق جۇمھۇرىيىتىنىڭ مىللىي تېررىتورىيىلىك ئاپتونومىيە قانۇنى»، ئۇيغۇرچە 35 -، 36 - بەتلەر، مىللەتلەر نەشرىياتى 2001 - يىل نەشرى) دەپ بەلگىلەنگەن «جۇڭخۇا خەلق جۇمھۇرىيىتىنىڭ مىللىي تېررىتورىيىلىك ئاپتونومىيە قانۇنى»نى شۇنداقلا «جۇڭگو ئاز سانلىق مىللەتلەر قوش تىللىق مائارىپ تەتقىقات جەمئىيىتىنىڭ نىزامنامىسى» قاتارلىق سىياسىي ۋە ئەمەلىي ھۆججەت، دەلىللەرنى ئاساس قىلىپ كۆرسىتىمىز.
بىراق، نۆۋەتتە مېنى تىڭىرقاتقان سوئاللار شۇ: بەزى ئالىي مەكتەپلەردە ئۇيغۇر تىل – يىزىقىنى تەدرىجىي ئەمەلدىن قالدۇرۇش پىكرىنى ئوتتۇرىغا قويغان ۋە ئۇنى سىياسەت دەرىجىسىگە كۆتۈرۈپ، بەس - بەس بىلەن ئەمەلىيلەشتۈرۈشكە ئالدىراۋاتقانلارنىڭ دەلىل ـ ئاساسى نېمىدۇ؟ ئۇيغۇر تىل – يېزىقى دەسلەپ ئالىي مەكتەپلەردە ئەمەلدىن قالدۇرۇلسا، ئۇنىڭ ئارقىسىدىن نۆۋەت قەيەرگە كېلىدۇ؟ ئاندىنچۇ؟ ئى، ئەلىشىر نەۋائىينىڭ ئەۋلادلىرى! مىڭ يىللاردىن بۇيان مەدەنىيەت ۋە مائارىپنىڭ ھەممە ساھەسىدە قوللىنىلىپ كەلگەن تىلىڭ ئەمەلدىن قالدۇرۇلسا، ئەمدى سەن قانداقمۇ تەرەققىي قىلغان، راۋاجلانغان مىللەت بولىسەنكى!؟
«نەۋائىي تەتقىقاتى» دەرسىنى ئېچىپ بەرگەن تەشكىلگە مىڭ رەھمەت دەيمەن. كىم بىلىدۇ، بۇ دەرسنى ئۆتۈش جەريانىدا، 15 – ئەسىردىكى «مۇھاكىمەتۇل لۇغەيەين»نى، خۇسۇسەن ئۇنىڭ بەش ئەسىردىن بۇيان نامايىش قىلىپ كېلۋاتقان غەلىبە مېۋىسىنى كۈنىمىزدىكى «مەئارىغۇل لۇغەتەين» (قوش تىللىق مائارىپ)نىڭ ئوتتۇرىغا قويۇلىشى، ئەمەلىي ئىجراسى ۋە ئۇنىڭ نۆۋەتتىكى يۈزلىنىشى بىلەن دەۋر روھىغا ئۇيغۇن ۋە ئىنسان ۋىجدانىغا مۇناسىپ ھالدا سېلىشتۇرۇپ تەتقىق قىلساق، بەلكىم يۇقىرىدىكى سۇئال تۈگۈنلىرىمىز يېشىلىپ قالار، ئىنشائاللاھ!
مېنىڭچە، ئەلىشىر نەۋائىي ۋە ئۇنىڭ ئەسەرلىرى دەۋرىمىز دۇچ كېلىۋاتقان رېئال مەسىلىلەر بىلەن سېلىشتۇرۇلۇپ تەتقىق قىلىنىپ، خەلقىمىزگە پايدىلىق بىر ئۈنۈمگە ئېرىشىلمىسە، نەۋائىي ئەسەرلىرىنىڭ بەدئىيلىكىنى ماختاپ، نەزمە توقۇش بىلەنلا نەتىجىلەنگەن تەتقىقاتنىڭ ھېچبىر ئەھمىيىتى ۋە ئەمەلىي قىممىتى بولمايدۇ، ئەلۋەتتە. شۇڭا، مەن بۇ ئەسىرىمگە «ئەلىشىر نەۋائىي سېلىشتۇرما تەتقىقاتىغا مۇقەددىمە» دەپ قوشۇمچە ماۋزۇ قويدۇم.
1 ـ تىلىمىز، دىلىمىز ۋە بېلىمىز
بۈيۈك مۇتەپەككۈر بوۋىمىز ئەلىشىر نەۋائىي ئۆزىنىڭ «مۇھاكىمەتۇل لۇغەتەين» ناملىق ئەسىرىدە: «سۆز ئۈنچىدۇر، ئۇنىڭ دېڭىزى كۆڭۈلدۇر، گۆھەر دېڭىزدىن غەۋۋاس ۋاستىسى بىلەن چىقىپ، ئۆز جىلۋىسىنى نامايىش قىلىدۇ ۋە گۆھەرچىلەرنىڭ ئالدىدا ئۆز قىممىتىنى تاپىدۇ » دېگەن (قاراڭ: شۇ ناملىق ئەسەر، قوليازما، 3 - بەت). ئەگەر بىز بۇ يەردىكى «سۆز» كەلىمىسىنى ئومۇمىيەتلىك كەڭ مەنىدە «تىل» دېگەن ئۇقۇمنىمۇ بىلدۈرىدۇ، دەپ چۈشەنسەك، بۇ ھالدا مەزكۇر بايان بىزگە بىر تىلنىڭ قىممىتىنى ۋە ئۇ تىلنىڭ ئۆزىنىڭ ساھە - مەيدانىدا ئاشۇنداق بىر تىل بولۇپ ۋە قەد كۆرۈرۈپ تۇرالىشى ئۈچۈن زۆرۈر بولغان ماددىي ۋە مەنىۋى دەسمىنى تولىمۇ روشەن ۋە ئوبرازلىق نامايان قىلىپ بەرگەن بولىدۇ. دېمەكچىمەنكى، ھەرقانداق بىر تىل ئۆزىنىڭ ئىستېمال مەيدانىدا بەجايىكى بىر گۆھەردۇر. تىل ساھىبى، سۆز ئىگىسى ئۆز تىلىنىڭ بۇ قەدەر يۈكسەك قىممىتىنى بىلىشى كېرەك. بۇ – بىر تىل ئىگىسى ئۈچۈن ئېيتقاندا، ئەڭ ئەقەللىي ساۋات، ئەڭ باشلانغۇچ بىلىمدۇر.
شۇنداق، بىزنىڭ تىلىمىز شۇ قەدەر قىممەتلىك. چۈنكى ئۇ بىزنىڭ ئانىمىزنىڭ تىلى. بىزنىڭ ئانىمىز دۇنيادىكى پۈتكۈل ئانىلارغا ئوخشاشلا ئەزىز، سۆيۈملۈك ۋە قەدىرلىك بولغىنىغا ئوخشاش، بىزنىڭ ئانا تىلىمىز ئۇيغۇر تىلىمۇ ئالەمدىكى ھەرقانداق مۆھتەرەم تىللارغا ئوخشاشلا مۆھتەرەم، ئېتىبارلىق ۋە بىباھادۇر.
بىزنىڭ تىلىمىز شۇ قەدەر قىممەتلىك. چۈنكى ئەلىشىر ناۋائىينىڭ «چاھاردىۋان» ى، «خەمسە»سى مۇشۇ بىزنىڭ بىباھا تىلىمىز بىلەن يېزىلغان. «تۈركىي تىللار دىۋانى» بىلەن يۈسۈپ خاس ھاجىپنىڭ «قۇتاتغۇبىلىك»ىمۇ ئىنسانىيەت مەدەنىيەت تارىخىنىڭ بېتىگە بىزنىڭ مۇشۇ ئۈنچە كەبى تىلىمىز بىلەن تىزىلغان.
بىزنىڭ تىلىمىز شۇ قەدەر قىممەتلىك. چۈنكى بىزنىڭ تارىخىي كەچمىشىمىز، بىزنىڭ ھايات قارىشىمىز ۋە بىزنىڭ تۇرمۇش پەلسەپىمىز، پەقەت بىز ئۆزىمىزلا تۇلۇق چۈشىنەلەيدىغان سېھىرلىك مۇزىكا ئاھاڭلىرى بىلەن ئورۇندىلىدىغان جاھانغا داڭدار ئون ئىككى مۇقامىمىزنىڭ تېكىستلىرىمۇ ئۇشبۇ گۆھەر مىسالى تىلىمىز بىلەن بايان قىلىنغانكى، بۇ ئۆلمەس ئەسەرلەرنىڭ قىممىتى ئەمەلىيەتتە دەل ئاشۇ بىزنىڭ تەڭداشسىز تىلىمىزنىڭ قىممىتىدۇر؛ بۇ بۈيۈك مەدەنىيەت مىراسلىرىمىزنىڭ باھاسى دەل بىزنىڭ ئاشۇ دۇردانە تىلىمىزنىڭ باھاسىدۇر.
ئەمەلىي ئەھمىيەتلىك يېرى شۇكى، جۇڭگودا جۇمھۇرىيەت قۇرۇلغان 53 يىل ۋە شىنجاڭدا ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونى قۇرۇلغان 47 يىل مابەينىدە، ئۇيغۇر تىلى پۈتكۈل جۇڭخۇا ئېلىدىكى زاڭ، موڭغۇل ۋە چاۋشىيەن قاتارلىق يېزىقى بار مىللەتلەرنىڭ تىللىرى قاتارىدا ھېچبىر سۇنۇپ قالغىنى يوق . ئۇيغۇر تىل – يېزىقى يېرىم ئەسىردىن بۇيان كومپارتىيىگە ۋە ھۆكۈمەتكە ھېچقانداق بىر زەرەر يەتكۈزگىنى يوق. ئەمەلىي پاكىت شۇكى، ئۇيغۇرنىڭ تىلى ۋە يېزىقى بولغانلىقى ئۈچۈنلا پارلاق قەدىمىي ئۇيغۇر مەدەنىيىتى ۋارىسلىق قىلىش ۋە تەرەققىي قىلىش ئىمكانىيىتىگە ئىگە بولدى. ئۇيغۇر تىل – يېزىقى باش بەلگە بولغان رەڭدار ۋە مول ئۇيغۇر مەدەنىيىتى زاڭ، موڭغۇل ۋە چاۋشىيەن قاتارلىق مىللەتلەرنىڭ مىللىي مەدەنىيىتىگە ئوخشاشلا پۈتكۈل جۇڭخۇا ئېلىنىڭ ئومۇمىي مەدەنىيەت خەزىنىسىگە بىر تۆھپىكار مىللىي مەدەنىيەت بولۇپ قوشۇلدى . ھەتتا ئىقتىسادى ئۈنۈم ئالدىنقى ئورۇنغا قويۇلىۋاتقان بۈگۈنكى كۈندىمۇ، ئۇيغۇر تىل – يېزىقى ھېچبىر پېتىدىن چۈشكىنى يوق. ئۇنىڭ بىلەن يېزىلغان ۋە نەشر قىلىنغان گېزىت – ژورناللار، سىياسىي، ئىلمىي ۋە ئەدەبىي ئەسەرلەر دۇنيانىڭ ھەممە بۇلۇڭ پۇچقاقلىرىغا يېيىلىپ، ئۇنى ئىشلىگۈچى نەشرىياتچى ۋە كىتابچىلارغا ئىقتىسادىي پايدا يەتكۈزۈپ، ئۇلارنى ئىش ۋە ئاش بىلەن تەمىنلەپ كەلمەكتە، ئۇنىڭ بىلەن نىدالاندۇرۇلغان بارلىق سىملىق ۋە سىمسىز رادىئو – تېلېۋىزىيە مۇئەسسەسەلىرى ۋە ئىنتېرنىت تورلىرى ئۆزلىرىنىڭ «مۇنبەت تۇپراق» لىرى، «ئالتۇن كۆزنەك»لىرى ۋە «كۆڭۈلدىكى سۆزلىرى» بىلەن جىلۋىلىنىپ، كومپارتىيىنىڭ ئەدلى – ئادالىتىنى ۋە سوتسىيالىزمنىڭ ئىمكان كاپالىتىنى، شۇنداقلا ئۇيغۇرنىڭ ئىقتىدار –قابىلىيىتىنى ۋە مىللىي مەۋجۇدلۇق ئىرادىسىنى نامايان قىلىپ كەلمەكتە. مانا بۇلار ھەرقانداق ئەھۋالدا كۆز يۇمۇپ ئۆتۈپ كەتكىلى بولمايدىغان بۈيۈك ئۇتۇقكى، ئەگەر ئۇيغۇر تىل – يېزىقىدىن ئىبارەت بۇ ئاساس – بۇ ئۇل بولمىسا، بۇ ئۇتۇقنىڭ ئىستىقبالى تۇتۇق، ھەتتا كېلەچىكى پۈتۈنلەي يوق بولىدۇ، خالاس. بۇ نۇقتىنى، بۇ ئاددى زاكۇننى جەزمەن پىكىر بىرلىكى بىلەن تونۇپ يېتەيلى، ئى ئۇيغۇرلار !
بوۋىمىز ئەلىشىر نەۋائىي: «سۆز ئۈنچىدۇر، ئۇنىڭ دېڭىزى كۆڭۈلدۇر » دەيدۇ. بۇ ئىككى جۈملە ئەمەلىيەتتە، تىل بىلەن دىلنىڭ ئورگانىك مۇناسىۋىتىگە بولغان ئەڭ قىسقا، ئەمما ئەڭ دانا شەرھتۇر.
دېمەكچىمەنكى، تىل بەجايىكى گۆھەردۇر، ئەمما بۇ گۆھەرنى گۆھەر قىلىدىغان، ئۇنىڭ قىممىتىنى ھەقىقىي نامايان قىلىدىغان نەرسە كۆڭۈلدۇر، دىلدۇر. ئەگەر دېڭىزنىڭ بىپايان قوينى ۋە ئۇنىڭ خاس مۇھىتى ۋە شارائىتى بولمىسا، ئۇنىڭدا ئۈنچە – گۆھەرنىڭ پەيدا بولۇشى ۋە ئاخىرىدا ئاشۇنداق قىممەتدار، ئالىي دەرىجىلىك گۆھەر بولۇپ يېتىلىشى مۈمكىن ئەمەس. خۇددى شۇنىڭغا ئوخشاش، بىر تىل ساھىبىنىڭ كۆڭلىدە، دىلىدا ئۆز تىلىغا نىسبەتەن يېتەرلىك ئورۇن، يېتەرلىك مۇھەببەت ۋە سۆيۈك بولمىسا ئۇ تىلنىڭ ئۆز ساھەسىدە قەد كۆتۈرۈپ تۇرالىشى مۈمكىن ئەمەس. شۇنداق، بىزنىڭ ئۇيغۇر تىلىمىزنىڭ ئەمەلدىن قالماي، ئۆز سورۇنىدا ئەبەدىلئەبەد قەد كۆتۈرۈپ تۇرۇشىنى كۆچلۈك كاپالەتكە ئىگە قىلىدىغان نەرسە بىزنىڭ دىلىمىزدۇر، ئەگەر بىز ئۇيغۇر مىللىي تىلىمىزنى چىن دىلىمىزدىن سۆيسەك، سۆيگەندىمۇ ھەممىمىز – رەئىسمۇ، دېھقانمۇ، نازىرمۇ، چولپانمۇ، مەكتەپدارمۇ، پۇلدارمۇ ... بىر نىيەتتە، دىل بىرلىكى بىلەن سۆيسەك، بىزنىڭ تىلىمىز تاكى قىيامەتكىچە بار بولىدۇ. ئەكسىچە، ئەگەر بىز ئۆز تىلىمىزنى چىن دىلىمىزدىن بىر نىيەت، بىر مەقسەتتە سۆيمىسەك، قەدىرلىمىسەك، بۇ ھالدا ئۇنىڭ ئىستىقبالى بارغانسىرى تار بولىدۇ، ھەتتا ئاخىرىدا يوقىلىپ، پۈتۈنلەي تار- مار بولىدۇكى، ھېچبىر ئۇيغۇر بۇ ئاقىۋەتنى خالىمايمىز، ئەلۋەتتە!
ئەلىشىر نەۋائىي بىزگە ئۆرنەك. ئەلىشىر نەۋائىي بىزگە ئەينەك. بوۋىمىز ئەلىشىر ئېبنىي غىياسىددىن ناۋائىينىڭ زاماننىڭ زورى بىلەن ئەرەپ – پارىس تىلى ئومۇملىشىپ كەتكەن ئاشۇ 15 – ئەسىردە، ئۆزىمۇ 40 يېشىغىچە پارسچە شېئىر يازغان تۇرۇقلۇق، يازغاندىمۇ ئۆز دەۋرىدىكى ھەرقانداق پارس ئەدىبلىرىنى قايىل قىلغۇدەك يۇقىرى سەۋىيىلىك پارسچە شېئىر يازغان تۇرۇقلۇق، يازغاندىمۇ ئۆز دەۋرىدىكى ھەرقانداق پارس ئەدىبلىرىنى قايىل قىلغۇدەك يۇقىرى سەۋىيىلىك پارسچە دېۋان يېزىپ، نەشىر قىلدۇرغان تۇرۇقلۇق، ئاخىرىدا زاماننىڭ تەتۈرلۈك قىلىشلىرىغا، زامانداشلىرىنىڭ مەسخىرە قىلىشلىرىغا پىسەنت قىلماي، ئۆز ئانا تىلى بىلەن ئەسەر يېزىشنى تەشەببۇس قىلىشى ۋە ئۆزى باش بولۇپ ئۇيغۇر – تۈرك تىلىدا ئاشۇنداق ئالەمشۇمۇل مول ۋە نادىر ئەسەرلەرنى بارلىققا كەلتۈرۈشى ئەمەلىيەتتە، ئالدى بىلەن ئۇنىڭ دىلىدىن ئۇرغۇپ چىققان ئانا تىل مۇھەببىتىنىڭ شانلىق مەھسۇلىدۇر. ھالبۇكى، 21 – ئەسىردە كەڭ ئىمكانلار ئىچىدە ياشاۋاتقان بىز نەۋائى ئەۋلادلىرى، ئالدى بىلەن ئىش بېشىدىكى ۋەلىيلەر، مەكتەپدارلار ۋە پۈتكۈل مەدەنىيەت – مائارىپ كادىرلىرى باش بولغان بارلىق زىيالىي ئۇيغۇرلار ئەگەر ئۇيغۇر تىلىنىڭ قىممىتىنى تونۇپ يەتكەن، ئۇيغۇر يېزىقىنىڭ قەدرىنى بىلگەن بولساق، ئەمدى ئۇنى ئەلىشىر نەۋائىيچە سۆيەيلى، ئۇنىڭغا ئەلىشىر ناۋائىيدەك كۆيەيلى. پەقەت بىزنىڭ دىل رىشتىمىز ئۆز تىل – يېزىقىمىزغا خۇددى ئەلىشىر ناۋائىينىڭكىدەك مۇستەھكەم باغلانسا، بۇ ھالدا بىزنىڭ تىلىمىزنى ئالىي مائارىپ سورۇنىدىنمۇ، ئوتتۇرا مائارىپ سورۇنىدىنمۇ ئەمەلدىن قالدۇرۇشقا ھەرگىز ھاجەت چۈشمەيدىغانلىقىنى چوڭقۇر ھېس قىلىمىز ۋە بۇ مەسىلىنىڭ تېگىنى ئوچۇق بىلىپ يېتىمىز.
«گۆھەر دېڭىزدىن غەۋۋاس ۋاستىسى بىلەن چىقىپ، ئۆز جىلۋىسىنى نامايىش قىلىدۇ ۋە گۆھەرچىلەر ئالدىدا ئۆز قىممىتىنى تاپىدۇ » دەيدۇ بوۋىمىز ئەلىشىر نەۋائىي.
بىر مىللەتنىڭ تىلى قىممەت جەھەتتە بەجايىكى بىباھا گۆھەردۇر. شۇڭا، بىر مىللەت ئۆزىنىڭ مەدەنىيەت، جەمئىيەت ۋە قىسمەت ئەھۋالىنى ھېچ قالدۇرماي خاتىرىلەپ كېلىۋاتقان تىلىنى چىن دىلىدىن سۆيۈشى كىرەك. بىراق، بىر مىللەتتە ئۆزىنىڭ مىللىي تىلىنى ساقلاپ قېلىش، قوغداش ۋە تەرەققىي قىلدۇرۇش ئۈچۈن ئۇ تىلنىڭ قىممىتىنى تونۇش ۋە ئۇنى مۇھەببەت بىلەن سۆيۈش كۇپايە قىلمايدۇ، بەلكى يەنە ئۇ مىللەتتە ئۆز تىلىنى قوغداش ۋە ئۇنى تەرەققىي قىلدۇرۇش پائالىيىتىنى ئەمەلىيلەشتۈرىدىغان كۈچلۈك مىللىي ئىرادە، مەھكەم باغلانغان بەل بولۇشى لازىم. مۇنداقچە قىلىپ ئېيتقاندا، ئەگەر بىز ئۇيغۇر مىللىتى مىڭ نەچچە يۈز يىلدىن بۇيان دۇنيا مەدەنىيەت خەزىنىسىگە ۋە جۇڭگو مەدەنىيەت خەزىنىسىگە ئوخشاشلا مىقدار ۋە ئوخشاشلا ئىقتىدار بىلەن تېگىشلىك تۆھپىلەرنى قوشۇپ كېلىۋاتقان گۆھەر تىلىمىزنى قوغدايمىز ۋە ئۇنى ئۆز ساھەسسدە يەنىمۇ راۋاجلاندۇرىمىز دەيدىكەنمىز، ئەمدى بۇ غايە ئۈچۈن بېلىمىزنى مەھكەم باغلاپ، قانۇنىي يوسۇندا ئەمەلىي ھەرىكەت قىلىشىمىز كېرەك.
بوۋىمىز ئەلىشىر نەۋائىي بىر ئۇيغۇر ئىنسانى بولۇش سۈپىتى بىلەن، ئۆز تىلىنىڭ قىممىتىنى تونۇش، ئۇنى چىن يۈرىكىدىن سۆيۈش جەھەتتىلا ئەمەس، بەلكى يەنە ئۇ قىممەتلىك تىلنى ۋە ئۇ سۆيۈملۈك يېزىقنى قوغداش ۋە ئۇنى تەرەققىي قىلدۇرۇشنى ئەمەلىي كاپالەتكە ئىگە قىلىدىغان كۈچلۈك ئۇيغۇر ئىرادىسىگە ساھىپ بولۇش جەھەتتە ئۆرنەك زات ئىدى. شۇنداق، ئۇ ئۆز ھاياتىدا ئۇيغۇر – تۈرك تىلىنى دىلىدىن قىزغىن سۆيدى. ئاندىن خۇددى غەۋۋاس دېڭىزدىن گۆھەر سۈزۈپ چىققاندەك پىداكار ۋە نەق ئەمگەك ئارقىلىق ئۇيغۇر – تۈرك تىلىنى شۇ چاغدىكى دۇنيا مەدەنىيەت ساھەسىدە تېگىشلىك ئورۇنغا ئىگە قىلدى. ئاندىن ئۇنىڭ تەرەققىياتىنى ۋە ئەبەدىلئەبەد قوغدىلىشىنى بولسا، سىز – بىزگە ئامانەت قىلدى.
ئامانەتكە خىيانەت قىلىش ئۇيغۇر مىللىتىگە يات نائەھلىلىكتۇر. ھالبۇكى، بىز ئۇيغۇرلار بوۋىمىز ئەلىشىر نەۋائىينى ئۆرنەك قىلىپ، ئۆز تىلىمىزنىڭ قىممىتىنى تونۇساق، ئۇنى پىكىر بىرلىكى بىلەن چىن دىلىمىزدىن سۆيسەك، ئۇنى قوغداش ۋە تەرەققىي قىلدۇرۇش ئۈچۈن بېلىمىزنى مەھكەم باغلىساق، بۇ ھالدا مۇنۇ ھەقىقەت كۆز ئالدىمىزدا نامايان بولىدۇ.
ئۇيغۇر مىللىتى ئەلمىساقتىن بۇيان ئۆزىنىڭ تىلى، ئۆزىنىڭ دىنى ۋە ئۆزىنىڭ يېرى بار مۇكەممەل بىر مىللەت. شۇڭا ئۇ دۆلەت تىلى بولغان خەنزۇ تىلىنى تەلەپتىكىدەك ئۆگىنىپ، ئىگىلەش (بۇ ھەقتە ئەسىرىمىزنىڭ «زۆرۈرىيەت، مەجبۇرىيەت ۋە مەسئۇلىيەت» دېگەن بابىدا دادىغا يەتكۈزۈپ بايان قىلىمىز) ئالدىنقى شەرتى ئاستىدا ئۆزىنىڭ ئانا تىلىدىن ھەرگىزمۇ ۋاز كەچمەيدۇ.
ئۇيغۇر تىلى – ئۇيغۇرنىڭ جېنى! جۇڭخۇا خەلق جۇمھۇرىيىتى زېمىنىدە ئۇيغۇر مىللىتى ئۆزىنىڭ جېنىنى قوغدىيالايدىغان بولۇشى كېرەك ۋە چوقۇم قوغدىيالايدۇ! چۈنكى، جۇڭگودا كومپارتىيىنىڭ ئادالىتى بار. خەلق ھۆكۈمىتىنىڭ «ھەرقايسى مىللەتلەر ئۆزلىرىنىڭ تىل – يېزىقىنى قوللىنىش ۋە تەرەققىي قىلدۇرۇش ئەركىنلىكىگە ئىگە» دېگەن كاپالىتى بار.
2 . زۆرۈرىيەت، مەجبۇرىيەت ۋە مەسئۇلىيەت
― قوش تىللىق مائارىپ ۋە ئۇيغۇر تىل يېزىقىنىڭ تەقدىرى
مۇئەييەن مەنىدىن ئېلىپ ئېيتقاندا، بۇ ئالەم زۆرۈرىيەت ئالىمىدۇركى، دۇنيادىكى نۇرغۇن شەيئىي ۋە ئىشلار زۆرۈرىيەت ئالقىنىدا گۈللەپ ياشنايدۇ، مەغلۇپ بولغانلار بولسا، ئاخىرىدا يەنىلا زۆرۈرىيەت ئايىغى ئاستىدا يەنچىلىپ تۈگەيدۇ.
نۇرغۇن ئالىملارنىڭ بىردەك قارىشىچە، ئۇيغۇرلار ئىسلام دىنىغا ئېتىقاد قىلىدىغان بولغاندىن تارتىپ، 15 – ئەسىر نەۋائىي زامانىغىچە بولغان ئارىلىقتا، تۈركىي تىللار سوستاۋىغا ئەرەب، پارس تىللىرى ئامىللىرىنىڭ شۇنچىۋالا كۆپلەپ كىرىپ ئۆزلىشىپ كېتىشى، ھەتتا مەدەنىيەت – مائارىپ ساھەسىدە تۈركىي تىلنى ئەمەلدىن قالدۇرۇۋەتكۈدەك دەھشەتلىك دەرىجىگە بېرىپ يېتىشى پۈتۈنلەي زۆرۈرىيەتتىن، ئوچۇق ئېچىپ ئېيتقاندا، زاماننىڭ زورىدىن بولغان. دەرۋەقە، تارىخنىڭ ھېچبىر بېتىدە، شۇ چاغلاردا بىرەر پادىشاھ ياكى باشقا بىرەر ھۆكۈمران تەرىپىدىن: «بۈگۈندىن ئېتىبارەن تۈركىي تىل ئەمەلدىن قالدى. ئەمدى، تۈركىيلەر ھەممىڭلار ئەرەبچە ياكى پارسچە سۆزلەڭلار ۋە يېزىڭلار، دەپ پەرمان قىلغانلىقى سۆزلەنمەيدۇ. ئەمما، ئالەمنى ۋە ئادەمنى يىپيېڭى قاراش بىلەن چۈشەندۈرۈدىغان ئىسلام دىنىنىڭ تۈركىي مىللەتلەر دۇنياسىنىڭ ئىدېئولوگىيە ساھەسىنى ھەيۋەت بىلەن پەتھى قىلىشى، مۇھەممەد پەيغەمبەر ئەرەب مىللىتىدىن بولغانلىقى ئۈچۈن، ئاللاھ تەرىپىدىن ئەرەب تىلى بىلەن نازىل بولغان «قۇرئان كەرىم» ۋە ئۇلارنىڭ تەلىماتلىرىنىڭ ئۇيغۇر – تۈرك مۇسۇلمانلىرىنىڭ كۆڭلىگە ياغدەك يېقىشى ۋە نېمىلا دېگەنبىلەن تۈركىي مىللەتلەردىن بۇرۇن مۇسۇلمان بولغان پارس ئالىملىرىنىڭ، شائىرلىرىنىڭ ئىسلام پەلسەپىسىنى تەشۋىق قىلىپ يازغان تۈرلۈك ژانىردىكى ئەسەرلىرىنىڭ ئۇيغۇر – تۈرك ئەدىپلىرى ۋە ئالىملىرىنىڭ قەلبىنى ئۆزىگە رام قىلىۋېلىشى... قاتارلىق نەق ئامىللار بىر زۆرۈرىيەت كەلكۈنىنى شەكىللەندۈرۈپ، تۈركىي مىللەتلەرنىڭ مەدەنىيەت ۋە مائارىپ ساھەسىنى ئىشغال قىلىۋالغانلىقى راستتۇر. ئەرەب ئىسلام مائارىپىدىن ئۆرنەك ئېلىپ ۋە تەقلىد قىلىپ ئېچىلغان مەكتەپ – مەدرىسلەردە ئون بەش، ئون ئالتە يىللاپ دۇم يېتىپ دۇم قوپۇپ ئوقۇغان تۈركىي تىللىق ياشلارنىڭ بىرىنچى دەرىجىلىك دەرسى «قۇرئان كەرىم»، تەفسىر ۋە ھەدىس شەرىف بولغانكى، بۇ مۇتلەق زۆرۈر دەرسلەرنىڭ تىلى ئەرەبچە بولۇشى ۋە بولغانلىقى مۇنازىرە تەلەپ قىلمايدۇ. چۈنكى ھەرقانداق بىر تىلنىڭ يەنە بىر تىل بىلەن سىتىلىستىك ئۆزگىچىلىك جەھەتتە ئوپئوخشاش ۋە باراۋەر بوپكېتىشىنىڭ مۈمكىن ئەمەسلىكى ئېتىراپ قىلىنغان تەقدىردە، ئەرەب تىلىدا بارلىققا كەلگەن پەلسەپە تەلىماتلارنى ۋايىغا يەتكۈزۈپ ئەڭ ئېنىق چۈشەندۈرۈپ بېرەلەيدىغان تىل ئەڭ ئالدى بىلەن پەقەت ئەرەب تىلى بولىدۇ، ئەلۋەتتە. مۇشۇنداق ئەمەلىيەت، شۇنداقلا ئۇيغۇر ـ تۈرك ئالىملىرىنىڭ قەلبىدىكى ئىسلامىيەتكە بولغان مۇھەببەت ئۇلارنى ئاڭلىق ـ ئاڭسىز ھالدا ئەدەبىي تىلدا ئەرەبلىشىش، يېزىش ئەمىلىيىتىدە بولسا پارسلىشىش يولىغا يېتەكلەپ كەتكەن.
بۈيۈك مۇتەپەككۈر بوۋىمىز ئەلىشىر ناۋائىينىڭ «مۇھاكەمەتۇل لۇغەتەين» نى يېزىشى ۋە رەت قىلغۇسىز پاكىتلار ئاساسىدا ئىلمىي مۇھاكىمە يۈرگۈزۈپ، ئاخىرىدا «ئۇيغۇر – تۈرك تىلى سەنئەت ۋە سانائەت تىلىدۇر» (تۈرىي ھۈنەرست) دېگەن ھۆكۈمنى ئوتتۇرىغا قويۇشىمۇ زۆرۈرىيەتتىن بولغان.
ئەلىشىر نەۋائىي تولىمۇ سەمىمىيلىك بىلەن ئېتىراپ قىلىدۇكى، ئەرەپ تىلى ھەقىقەتەنمۇ پاساھەتلىك تىل؛ ئوخشاشلا، پارس تىلى ھەقىقەتەنمۇ گۈزەل ۋە لاتاپەتلىك تىل. ۋەھالەنكى، مېنىڭ ئانا تىلىمچۇ؟ ئاللاھ مېنىمۇ ئەرەپ، پارس مىللەتلىرىگە ئوخشاشلا ئۆزگىچە ئالاھىدىلىكلەرگە ساھىب بولغان ئايرىم بىر مىللەت قىلىپ ياراتقان ۋە ئۆزۈمگە خاس بولغان مىللىي تىل ئاتا قىلغان تۇرسا، مېنىڭ تىلىم زادى نېمىشقا ئەمەلدىن قالىدىكەن؟
ئەلىشىر نەۋائىي زۆرۈرىيەت تۇيغۇسى ئۆز ۋۇجۇدىدا بارلىققا كەلتۈرگەن ئۆز ئانا تىلىغا بولغان تونۇش ۋە ئۇنىڭ ئۈچۈن جان پىدالىق بىلەن ئەمگەك قىلىش جەريانىنى بۈيۈك دەرىجىدە مۇجەسسەم قىلىپ مۇنداق دەيدۇ: «ياشلىقىمنىڭ دەسلەپكى مەزگىللىرىدە ئاغزىم جەۋھەردانىدىن بەزى گۆھەرلەر كۆرۈلۈشكە باشلىغان بولسىمۇ، لېكىن بۇ گۆھەرلەر تېخى نەزم يىپىغا ئۆتكۈزۈلمىگەن، پەقەتلا كۆڭلۈم دېڭىزىدىن نەزم يىپىغا يۈزلەنگەن ئۇ گۆھەرلەر تەبىئىيىتىم غەۋۋاسىنىڭ ئىجتىھاتى بىلەن ئېغىز ساھىلىغا چىقىشقا باشلىغانىدى. دەل شۇ چاغدا، مەنمۇ يۇقىرىدا ئېيتىلغان ئەنئەنە بويىچە پارس تىلى بىلەن يېزىشقا يۈزلەنگەنىدىم. بىراق، ئەقىل يېشىغا قەدەم قويغىنىمدىن كېيىن، ھەق سۇبھانەھۇ ۋەتائالا تەبىئىيىتىمگە بەخشەندە قىلغان غارايىبچانلىق، ئەستايىدىللىق ۋە مۇشكۈلاتچىلىق روھىنىڭ تۈرتكىسى بىلەن تۈركىي تىل ئۈستىدە مۇلاھىزە يۈرگۈزۈشنى لازىم تاپتىم. مۇلاھىزە قىلىپ كۆرگىنىمدىن كېيىن، كۆز ئالدىمدا ئون سەككىز مىڭ ئالەمنى بېسىپ چۈشىدىغان بىر ئالەم نامايەن بولدى. مەن ئۇ يەردە، توققۇز پەلەكتىن ئېشىپ چۈشكەن بىر زىبۇ زىننەت ئاسمىنىنى كۆردۈم. دۇرلىرى يولتۇزلاردىنمۇ جۇلالىق بىر يۈكسەكلىك خەزىنىسىنى ئۇچراتتىم. ئۇنىڭ يۇلتۈرلاردىنمۇ گۈزەل گۈللەر بىلەن پۈركەنگەن گۈلشىنىگە يولۇقتۇم: ئۇنىڭ ھەرىمى ئەتراپىغا ئادەم ئايىغى تەگمىگەن، غارايىباتلىرىغا ھېچكىمنىڭ قولى تەگمىگەنىدى. ئەمما خەزىنىسىنىڭ يىلانلىرى دەھشەتلىك، گۈللىرىنىڭ تىكەنلىرى سان – ساناقسىز ئىدى. مەن «سەنئەت ئەھلىنىڭ دانالىرى مۇشۇ يىلانلارنىڭ ئۆتكۈر نەشتىرىدىن قورقۇپ، بۇ خەزىنىدىن بەھرىمەن بولالماي ئۆتۈپتۇ. نەزم قوشۇنىنىڭ گۈلدەستىچىلىرى بولسا، مۇشۇ تىكەنلەردىن ئېھتىيات قىلىپ بەزمىگە لايىق گۈل ئۈزەلمەي كېتىپتۇ» دەپ ئويلىدىم. مېنىڭ يۈكسەك ئىرادەم، قورقۇش ۋە بىپەرۋالىقتىن خالىي تەبىئىيىتىم بۇ يەردىن شۇنداقلا ئۆتۈپ كېتىشىمگە يول قويمىدى: مەن بۇ يەرنى تاماشا قىلىپ تويمىدىم. تالانتىم لەشكەر بولۇپ بۇ ئالەم مەيدانىدا ئات ئويناتتى. خىيالىم قۇش بولۇپ بۇ ئالەم ئاسمىنىدا ئېگىز پەرۋاز قىلدى. دىلىم سەرراپ بولۇپ، بۇ جەۋھەرلەر خەزىنىسىدىن ھېسابسىز قىممەتلىك ياقۇت ۋە دۇرلارنى ئالدى. كۆڭلۈم گۈل تەرگۈچى بولۇپ، بۇ گۈلشەن رەيھانزارىدىن بىھېساب خۇش پۇراق گۈللەرنى يىغدى. بۇ ئۇتۇق ۋە بايلىقلارغا، بۇ پايدا ۋە غەنىمەتلەرگە ئىگە بولغىنىمدىن كېيىن، ئۇنىڭ نەتىجە گۈللىرى دەۋر ئەھلى ئۈچۈن بىمالال ئېچىلىشقا ۋە ئۇلارنىڭ باشلىرىغا ئىختىيارسىز چېچىلىشقا باشلىدى». (قاراڭ: «مۇھاكەمەتۇل لۇغەتەين» 28 -، 29 -، بەتلەر، بېيجىڭ مىللەتلەر نەشرىياتى – 1988 – يىل نەشرى.
دېمەك، زاماننىڭ زورى شۇ قەدەر يامان، ۋەزىيەتنىڭ بېسىمى شۇقەدەر ئېغىر بولسىمۇ، ئۇيغۇرغا خاس يۈكسەك ئىرادىگە، قورقۇشتىنمۇ، بىپەرۋالىق قىلىشتىنمۇ خالىي ئالىجاناپ تەبىئەتكە ساھىب بولغان ئەلىشىر نەۋائىي ھايات – مامات گىردابىغا كېلىپ قالغان ئانا تىلىنىڭ تەقدىرى ئۈستىدە ئەستايىدىل مۇلاھىزە يۈرگۈزۈپ، بىجانىدىل مۇھاكىمە قىلىپ، ئەقلىي ھۆكۈم چىقىرىشنىڭ زۆرۈرىيىتىنى بىلگەن ۋە بىلگىنىنى دەرھال ئەمەلىيەتكە ئايلاندۇرۇپ كۆرسەتكەن.
بىزنىڭ زامانىمىزدا «قوش تىللىق مائارىپ » تەدبىرىنىڭ ئەمەلىي ئىجراغا قويۇلىشىمۇ زۆرۈرىيەتتىن ئىكەنلىكى ھەممە ئادەمگە بەش قولدەك ئايان. يەنى 1949 ـ يىلى 1 – ئۆكتەبىردە جۇڭخۇا خەلق جۇمھۇرىيىتى قۇرۇلدى. جۇڭگو زېمىنىدە ياشاۋاتقان 56 مىللەت خەلقى مىسلىسىز بىرلىككە كەلگەن بىر مەركىزىي ھۆكۈمەتنىڭ ئەتراپىغا ئۇيۇشتى. بۇ دۆلەت، بۇ ھۆكۈمەتنىڭ دۆلەت ۋە ھۆكۈمەت تىلى ئەمەلىيەتتە خەنزۇ تىلى ئىدى. خەنزۇ مىللىتىنىڭ تىلى ئەمەلىيەتتە جۇڭگو دۆلىتىنىڭ دۆلەت تىلى بولغانلىقى ئۈچۈن، خەنزۇدىن باشقا 55 مىللەت كادىرلىرى ۋە زىيالىلىرىنىڭ خەنزۇچە ئۆگىنىش زۆرۈرىيىتى تۇغۇلدى. مۇشۇ زۆرۈرىيەتتىن مەركەزدە ۋە ھۆكۈمەت زۆرۈر دەپ قارىغان جايلاردا مىللەتلەر ئىنىستىتۇتلىرى ئېچىلىپ، ئۇ يەرلەردە خەنزۇ بولمىغان ياشلارغا ۋە كادىرلارغا خەنزۇ تىلى ۋە خەنزۇ تىلىدا تۈزۈلۈپ ئېلان قىلىنىدىغان سىياسەتلەر دەرس قىلىپ ئۆتۈلدى. يەنە مۇشۇ زۆررىيەتتىن جۇڭگو مائارىپ ساھەسىدە «قوش تىللىق مائارىپ » يەنى «جۇڭگودىكى تىل – يېزىقى بار مىللەتلەرگە ئۆز ئانا تىلىدىن باشقا خەنزۇ تىلىنىمۇ ئۆگىتىش مائارىپى» مەيدانغا كەلدى. دەرۋەقە، جۇڭگونىڭ بەزى رايونلىرىدا مىللىي تېررىتورىيىلىك ئاپتونوم رايونلار قۇرۇلدى ۋە مەزكۇر مىللىي تېررىتورىيىلىك ئاپتونوم رايونلاردىكى ئاپتونومىيە ھوقۇقىغا ساھىب بولغان مىللەتلەرگە قارىتىلغان «جۇڭخۇا خەلق جۇمھۇرىيىتىنىڭ مىللىي تېررىتورىيىلىك ئاپتونومىيە قانۇنى» تۈزۈلۈپ، ئېلان قىلىندى. مەيلى «جۇڭخۇا خەلق جۇمھۇرىيىتىنىڭ ئاساسىي قانۇنى» دا بولسۇن، مەيلى «جۇڭخۇا خەلق جۇمھۇرىيىتىنىڭ مىللىي تېررىتورىيىلىك ئاپتونومىيە قانۇنى» دا بولسۇن، ئوخشاشلا تارىختىن بۇيان تىل – يېزىقى بار مىللەتلەرگە قارىتىلغان ئىلھامبەخش، ئىلھامبەخشلا ئەمەس، بەلكى ھەقىقەتبەخش، ھۆررىيەتبەخش بەلگىلىمىلەر بەلگىلەندى. بۇ بەلگىلىمىلەرنى قەغەز يۈزىدىن ئوقۇساق ھەقىقەتەنمۇ ئىلھام ئېلىپ، سۆيۈنۈپ، ھۆكۈمەتنى كۈيلەپ كېتىمىز؛ ھەقىقەتەنمۇ كومپارتىيىنىڭ دانالىقىدىن سۆزلەپ كېتىمىز. (بۇ قانۇنىي بەلگىلىمىلەر ئەسىرىمىزنىڭ بىرىنچى بابىدا ئەقلەن كۆرسىتىلگەچ، بۇ يەردە تەكرارلىمىدۇق)
مېنىڭچە ئەللىك نەچچە يىلدىن بۇيان جۇڭخۇا خەلق جۇمھۇرىيىتىنىڭ شانلىق غەلىبىلىرى بىلەن بىللە ياشاپ كەلگەن ئاقكۆڭۈل ئۇيغۇر خەلقى شۇ تاپتا، خەنزۇ تىلى ئۆگىنىشنى زۆرۈرىيەتتىن مەيدانغا كەلگەن ۋاقىتلىق بىر ئىش، ئۆتكۈنچى بىر تەدبىر ئەمەس، بەلكى ئۆزلىرىنىڭ بۈگۈنكى ھاياتى ۋە كەلگۈسى ياشامى ئۈچۈن جەزمەن ئورۇنداشقا تېگىشلىك بىر مەجبۇرىيەت دەپ قارىماقتا. چۈنكى، ئەللىك نەچچە يىللىق ئەمەلىيەت خەنزۇ تىلىنىڭ جۇڭگو زېمىنىدە، يالغۇز سىياسىي تىل ئەمەس، بەلكى پەن ـ تېخنىكا تىلى، پۈتكۈل جۇڭخۇا مىللەتلىرىنىڭ ئورتاق تۇرمۇشى ئۈچۈن زۆرۈر بولغان ئومۇمىي مەدەنىيەت تىلى ئىكەنلىكىنى دەلىللىدى. مۇشۇنداق ئەھۋالدا، ھەر بىر ئۇيغۇر ئىنسانى جۇڭگودىكى تارىختىن بۇيان ئۆزىنىڭ تىل – يېزىقى بار بوپكەلگەن باشقا قېرىنداش مىللەت ئىنسانلىرىغا ئوخشاشلا، ئۆزىنىڭ ۋەتىنىدە ئىككىنچى ياكى ئۈچىنچى سىنىپ پۇقرا بوپقالماسلىق ئۈچۈن، يەنى مەيلى سىياسىي تۇرمۇشتا بولسۇن، مەيلى پەن – تېخنىكا ھاياتىدا بولسۇن ۋە مەيلى ئومۇمىي مەدەنىيەت ياشامىدا بولسۇن، خەنزۇ خەلقى بىلەن ئوخشاش ۋە باراۋەر بولغان ياشاش ئىمكانىغا ئىگە بولۇش ئۈچۈن خەنزۇ تىلىنى مۇكەممەل ئىگىلەشنىڭ بولمىسا بولمايدىغان مۇھىم ئىش ئىكەنلىكىنى تونۇپ يەتتى. ئۇيغۇر زىيالىلىرى، ھەر دەرىجىلىك كادىرلار ۋە مەكتەپ ئوقۇغۇچىلىرىلا ئەمەس، بەلكى يەنە «خەنزۇ تىلى بىلمەيدىكەن» دېگەن بانايى سەۋەب ۋە ئەمىلىي سەۋەب بىلەن قارا مەدىكارلىققىمۇ قوبۇل قىلىنمايۋاتقان يۈز مىڭلىغان ئۇيغۇر دېھقان ئىشلەمچىلىرىمۇ بۇ زاماندا خەنزۇ تىلى ئۆگەنمىسە زادىلا بولمايدىغانلىغىنى بىلىپ يەتتى. بۇ ھالدا ئۇيغۇر خەلقى نۆۋەتتىكى قوش تىللىق مائارىپنىڭ سەۋىيىسىنى ئۆستۈرۈپ، خەنزۇ تىلى ئۆگىنىشى، دەرس سائەتلىرىنى كۆپەيتىش يولى بىلەن باشلانغۇچ مەكتەپ مائارىپىدىن، ھەتتا يەسلى مائارىپىدىن باشلاشقىمۇ رازى، دەپ قارايمەن، بىراق، زامان كەلتۈرگەن زۆرۈرىيەت، تۇرمۇش ئىپادىلەۋاتقان مەجبۇرىيەت شۇ قەدەر كەسكىن ۋە شۇ قەدەر رەھىمسىز بولسىمۇ، ھېچبىر ئۇيغۇر ئۇنىڭلىق بىلەن ئۆزىنىڭ ئانا تىل ۋە يېزىقىدىن بىر كۈن بولسىمۇ ۋاز كېچىشكە ھەرگىز رازە بولمايدۇ، چۈنكى مېنىڭ تەتقىقاتلىق چۈشەنچەمچە، ئۇيغۇر مىللىتى ھەر نېمە دېگەن بىلەنمۇ ئۇنداق مەسئۇلىيەتسىز مىللەت ئەمەس. بۇنىڭغا ئۇيغۇرنىڭ بىر مىڭ بەش يۈز يىللىق تىل – يېزىق تارىخى گۇۋاھلىق بېرىدۇ. بۇنىڭغا، ئىسلام دىنى ئەقىدىسىنىڭ نۇسرىتى ۋە ئۇنىڭدىن كېلىپ چىققان ئەرەپ – پارس تىلى مەپتۇنلۇقى ھەر بىر مۇسۇلمان ئۇيغۇرنى پۈتۈنلەي دېگۈدەك ئەسىر قىلىۋالغان 14 - 15 - ئەسىرلەردىمۇ يۈكسەك مىللىي مەسئۇلىيەتچانلىق روھى بىلەن ئۇيغۇر – تۈرك تىلىنى نابۇتلۇقتىن ساقلاپ قالغان ئۇيغۇر زىيالىلىرى ۋە ئۇلارنىڭ سەپ بېشىدا تۇرغان بايراقدارى ئۇلۇغ ئەلىشىر نەۋائىي شاھىدلىق بېرىدۇ.
بۈيۈك مۇتەپەككۈر بوۋىمىز ئەلىشىر نەۋائىينىڭ «مۇھاكىمەتۇل لۇغەتەين» ناملىق ئەسىرىنى ئەستايىدىللىق بىلەن ئوقۇپ، يەكدىللىق بىلەن مۇلاھىزە يۈرگۈزىدىغان بولساق، ئۇنىڭ ھەر كەلىمە سۆزىدىن ئۇيغۇر – تۈرك تىلىغا بولغان يۈكسەك مەسئۇلىيەتچانلىق تۇيغۇسىنىڭ ئۇرغۇپ تۇرغانلىقىنى ئىپتىخار بىلەن ھېس قىلىمىز . ئەمەلىيەتتىمۇ، ئاتمىش يىللىق ئۆمرىدە ئاتمىش ئۈچ پارچە كىتاپ يازغا (قاراڭ: مۆئجىزىي: «تەۋارىخىي مۇسىقىييۇن » 56 – بەت بېيجىڭ مىللەتلەر نەشرىياتى 1982 – يىللىق نەشرى، نەشىرگە تەييارلىغانلار: ئەنۋەر بايتۇر، خەمىت تۆمۈر)، سۆز ئىشلىتىش جەھەتتە، كېيىنكى چاغلاردا ياۋروپانىڭ سۆز ئۇستىلىرى بولۇپ داڭق چىقارغان مېگېل دى سېرۋانتىس (1616 - 1547)، ۋىليام شېكىسپېر (1616 - 1564) ۋە ئالىكساندىر سېرگىيىۋىچ پوشكىن (1837 – 1799 - يىللار) قاتارلىقلارنىمۇ ئۇزاق ئارقىدا قالدۇرۇپ، پۈتكۈل ئەسەرلىرىدە جەمئىي بىر مىليون ئۈچ يۈز يەتمىش سەككىز مىڭ ئاتمىش يەتتە سۆز ئىشلەتكەن (قاراڭ : «بۈيۈك ئەلىشىر نەۋائىي »، 113 – بەت، بېيجىڭ مىللەتلەر نەشرىياتى 2001- يىل نەشرى، تۈزگۈچى: ئابلىمىت ئەھەت)، ئەلىشىر نەۋائىينىڭ ھاياتىنىڭ ئاخىرىدا – 1499 – يىلى، ئۇيغۇر – تۈرك تىلىنىڭ نۇسرىتى ھەققىدە «مۇھاكىمەتۇل لۇغەتەين» ئاتلىق كىتابنى ئالاھىدە يېزىپ ئېلان قىلىشىنىڭ ئۆزى ئۇنىڭدىكى مىللىي مەسئۇلىيەتچانلىق تۇيغۇسىنىڭ نەقەدەر يۈكسەك ئىكەنلىكىنى دەلىللەيدۇ، ئەلۋەتتە.
مېنىڭچە، بۈيۈك ئۇيغۇر مۇتەپەككۈرى ئەلىشىر نەۋائىي ئالەمدىن ئۆتكەن ئەشۇ مىلادى 1501- يىلىدىن تاكى 2001 – يىلىغىچە بولغان ساق بەش يۈز يىلنىڭ مابەينىدە ياشاپ ئۆتكەن ئۇيغۇر زىيالىلىرىنىڭ ھېچبىرسى نەۋائىينىڭ ئانا تىلنى جېنىدىنمۇ ئەزىز كۆرۈش، ئۆز تىلىنى يۈكسەك مىللىي مەسئۇلىيەتچانلىق بىلەن سۆيۈش روھىغا خىيانەت قىلغىنى يوق. ئىشەنمىسىڭىز قاراپ بېقىڭ: ئاياز شىكەستەنىڭ«جاھاننامە»سىدىن، مۆئجىزىينىڭ «تەۋارىخىي مۇسىقىييۇن» ىغىچە، مۇسا سايرامىنىڭ «تارىخىي ھەمىدىي» سىدىن تارتىپ مۇھەممەد ئىمىن توختايېفنىڭ «قانلىق يەر» ىغىچە، ئابدۇرەھىم تىلەشۈپ ئۆتكۈرنىڭ «ئويغانغان زېمىن » ىدىن، ئەھمەد زىيائىينىڭ «يۈسۈپ – مەھمۇد داستانى»غىچە، تېيىپجان ئېلىيېفنىڭ «تۈگىمەس ناخشا»سىدىن، روزى سايىتنىڭ «دېھقان بولماق تەس» ىغىچە، ئابدۇشۈكۈر مۇھەممەد ئىمىننىڭ «ئۇيغۇر ئون ئىككى مۇقامى ھەققىدە» سىدىن، زوردۇن سابىرنىڭ «ئىزدىنىش»، «ئانا يۇرت» ىغىچە ... بولغان مىڭلىغان تارىخىي ئەدەبىي ۋە دىنىي ئەسەرلەرنىڭ ھېچبىرسىدە ئۇيغۇر تىلىنىڭ ئىپادىلەش جەھەتتىكى بىرەر نۇقسان ياكى ئاجىزلىقى كۆرۈلمەيدۇ. ھەتتا جۇمھۇرىيەت قۇرۇلغاندىن بۇيانقى ئەللىك نەچچە يىلنىڭ مابەينىدە نەشر قىلىنغان ئۇيغۇر تىلى ۋە ئەدەبىياتى ھەققىدىكى تەتقىقات ئەسەرلىرىدىمۇ، ئۇيغۇر تىلىنىڭ بىر زامان كەلگەندە دەۋرنىڭ تەرەققىياتىغا ماسلىشالماسلىقىدىن، ياكى زامانىۋىلىشىشقا توسقۇن بوپقالىدىغانلىقى ھەققىدە بىرەر كەلىمە بىشارەتمۇ بېرىلمەيدۇ.
ۋاھالەنكى، تارىخ بۇ مىلادى 2002 – يىلىغا كىرگەندە، كۈن سىلە – بىزنىڭ مۇشۇ پارلاق كۈنىمىزگە كەلگەندە، «بەزى ئالىي مەكتەپلەردە ئۇيغۇر ئوقۇغۇچىلارغا ئۆتۈلىدىغان تەبىئىي پەن دەرسىنىڭ ھەممىسىنى، ئۇيغۇر تىل – ئەدەبىيات دەرسىنىڭ يۈزدە يەتمىش بەش پىرسەنتىنى خەنزۇچە سۆزلەپ ئۆتۈش»، شۇ ئارقىلىق ئالىي مائارىپتا ئۇيغۇر تىل – يېزىقىنى ئەمەلدىن قالدۇرۇش پىلانىنىڭ ئەمەلىي ئىجراغا قويۇلىشىنى زادى نېمەدەپ چۈشىنىمىز ۋە نېمەدەپ چۈشەندۈرۈمىز؟ ئەجەبا، جۇڭگودىكى ئاز سانلىق مىللەتلەر رايونلىرىدا يولغا قويۇلغان «قوش تىللىق مائارىپ» تەدبىرىنىڭ تەبىئىيكى يۈزلىنىشى ۋە ئاداققى مەقسىتى مۇشۇمىدى؟ ئەمدى، بۇ پىلاننى ئۇيغۇر زىيالىلىرىنىڭ سەمىگە تۈزۈك سالماي، كەڭ تىل ئەھلىنىڭ يۈرەك سۆزلىرىنى ئاڭلاپ باقماي، يەنى ھېچكىمنى كۆزگە ئىلىپمۇ قويمىغان ھالدا، ئىمام ئەخپەشنىڭ ئۆچكىسىگە ئوخشاشلا ماقۇللۇق بىلدۈرۈپ، ئەمەلىي ئىجراغا قويغان ئۇيغۇر كادىرلىرىنىڭ بۇ قىلغىنى زۆرۈرىيەتمۇ، مەجبۇرىيەتمۇ ياكى مەسئۇلىيەتمۇ ؟!
مەن بۇ سوئاللارنى ئالدى بىلەن، ئالدىمدىكى مېنىڭ دەرسىمنى ئاڭلاپ ئولتۇرغان ئوقۇغۇچىلىرىمدىن، يەنى 21 – ئەسىرنىڭ رەسمىي ئىگىلىرىدىن سورىدىم.
ئۇلار: «مۇئەللىم، بۇ سوئاللار ئۇنچىۋالا ئاسان، ئوڭاي سوئاللار بولمىدى. شۇڭا، بىز بىرئاز سىياسەت ئۆگىنىپ، ماتېريال كۆرۈپ، ئاندىم جاۋاپ بەرسەك» دېيىشتى.
ئاندىن، ئۇ سوئاللارنى ئۆزۈمدىن سورىدىم. ئۆزۈمنىڭمۇ ئۇيغۇر تىل – يېزىقىنىڭ ئاداققى تەقدىرىگە مۇناسىۋەتلىك بولغان بۇ سوئاللارغا جاۋاپ بېرىشتە سەل ئويلىنىۋالغۇم، سەل – پەل تۇرۇۋالغۇم كەلدى. ئەمىسىچۇ؟ ئەگەر «ھەئە، جۇڭگونىڭ ئاز سانلىق مىللەتلەر رايونلىرىدا يولغا قويۇلغان قوش تىللىق مائارىپ تەدبىرىنىڭ ئاداققىي مەقسىتى (قوش تىللىق مائارىپ)نى (يەك تىللىق مائارىپ)قا ئۆزگەرتىپ، ئاز سانلىق مىللەتلەرنىڭ تىل – يېزىقىنى ئەمەلدىن قالدۇرۇشتىن ئىبارەت ئىدى » دەي دېسەم، «جۇڭخۇا خەلق جۇمھۇرىيىتىنىڭ ئاساسىي قانۇنى» دىكى «جۇڭگودىكى مىللەتلەرنىڭ ھەممىسى باپباراۋەردۇر. ھەرقايسى مىللەتلەر ئۆزلىرىنىڭ تىل ـ يېزىقىنى ئىشلىتىش ۋە تەرەققىي قىلدۇرۇش ئەركىنلىكىگە ئىگە» دېگەن ھۆررىيەتبەخش راست گەپنى نېمە دەپ چۈشەندۈرىمەن؟ بۇ دانا بەلگىلىمىلەرنى «شۇنداقلا، ئانچىكىملا دەپ قويغان، ئادەم ئالدايدىغان قۇرۇق گەپلەر!» دېگىلى بولمايدۇ-دە!
بۇ يەردە، ئۇيغۇر تىل – يېزىقىنى ئالىي مائارىپ سورۇنىدا تەدرىجىي ئەمەلدىن قالدۇرۇش پىلانىغا قوشۇلۇپ، ئۇنى ئەمەلىي ئىجراغا قويغان ئۇيغۇر كادىرلىرىمىزغا ھە دېگەندىلا قاتتىق گەپ قىلغۇم يوق. كىم بىلىدۇ، ئۇلارنىڭمۇ ئويلىغانلىرى باردۇر. ھالبۇكى، ئۇلارنىڭ، شۇنداقلا ئۇلارنىڭ ئالدىدا ئۆتكەن ھوقۇقدارلارنىڭ ئەمەل – مەنسەپ قولىدىكى چاغدا كۆرسىتىدىغان جاسارەتلىك ئەلپازى بىلەن، ئەمەل – مەنسىپىدىن چۈشكەندىن كېيىنكى مىسكىن ئەھۋالىنى سېلىشتۇرۇپ تەتقىق قىلماي تۇرۇپ، ئالدىراقسانلىق بىلەن تەنقىد قىلساقمۇ تازا توغرا بولماس.
شۇڭا، مەنچە يەنە ئۆگەنسەم، يەنىمۇ چوڭقۇرلاپ تەكشۈرۈپ، سېلىشتۇرۇپ تەتقىق قىلسام. شۇ جۈملىدىن ھەمپىكىر بۇرادەرلىرىمدىنلا ئەمەس، بەلكىم «مەن ئۇيغۇر زىيالىيسىمەن» دەيدىغان پۈتكۈل قېرىنداشلىرىمدىن ئۆتۈنۈپ قالسام، ھەممىمىز، يەنى كونا – يېڭى رەئىسمۇ، سابىق – سادىق نازىرمۇ، ئادەتتىكى كادىرمۇ، تىلشۇناسمۇ، ئەدىپمۇ، دېھقانمۇ، ئارمانمۇ، چولپانمۇ ... بارلىقىمىز ئىمانىمىز ۋە ۋىجدانىمىز بىلەن بىر پىكىر قاتناشتۇرۇپ باقساق:
ادى ئۇيغۇر تىل – يېزىقىنىڭ ئالىي مائارىپ ساھەسىدە تەدرىجىي ئەمەلدىن قالدۇرۇلۇشى «جۇڭخۇا خەلق جۇمھۇرىيىتىنىڭ ئاساسىي قانۇنى» غا ئۇيغۇنمۇ؟ مۇنداق قىلىش ئۇيغۇر مىللىتىنىڭ جۇڭخۇا ئېلىدىكى زاڭ، موڭغۇل ۋە چاۋشىيەن قاتارلىق ئەزەلدىن تىل – يىزىقى بار مىللەتلەر بىلەن باراۋەر ھالدا ھەم ئۆزىنىڭ مىللىي مەۋجۇدلۇقىنى ساقلاپ ھەم جۇڭخۇا چوڭ ئائىلىسىنىڭ روناق تېپىشىغا تېگىشلىك تۆھپە قوشۇش بۇرچىنى ئاقلاپ، سوتسىيالىزمنىڭ داغدام يولىدا، يوقىلىش تەرىپىگە قاراپ ئەمەس، بەلكىم گۈللىنىش، تەرەققىي قىلىش تەرىپىگە قاراپ، دادىل قەدەملەر بىلەن ئالغا ئىلگىرىلەش تۈپ ئارزۇسىغا ئۇيغۇنمۇ؟
بىز بۈگۈنكى ئۇيغۇر زىيالىلىرى، خۇسۇسەن زىيالىي كادىرلار پەقەت ھەرقايسىمىز ئۆزىمىزنىڭ تۆت – بەش يىللىق، جىق بولسا ئون يىللىق سەلتەنەت ئورۇندۇقىمىزنىڭ غېمىنى يەپ، ئۆزىمىزنىڭ خۇسۇسىي مەنپەئەتىمىزنى دەپ ئەمەس، بەلكى پۈتكۈل ئۇيغۇر مىللىتىنىڭ ئومۇمىي جۇڭخۇا ئېلىدىكى قېرىنداشلىق تەقدىرىنىڭ غېمىنى يەپ بىر پۈتۈن مىللەتنىڭ ئومۇمىي مەنپەئەتىنى دەپ، يەنى يۈكسەك مىللىي مەسئۇلىيەت تۇيغۇمىز بىلەن ئىش كۆرىدىغان بولساق، بۇ مەسىلىنى كاۋاپمۇ كۆيمىگەن، زىقمۇ كۆيمىگەن ھالدا، ئوڭۇشلۇق ھەل قىلالايمىز.
ئەڭ نازۇك يېرى شۇكى، «ئۇيغۇر تىل – يېزىقى ئالىي مائارىپ ۋە يۇقىرى دەرىجىلىك ئىدارە – ئورگانلاردا ئەمەلدىن قالدۇرۇلىدۇ » دەيدىغان قىزىل سەللىلىك ھۆججەت بولمىغانىكەن، بۇ مەسىلە شۇ تاپتا، سىلە ـ بىز ئۇيغۇر زىيالىيلىرىنىڭ، سەككىز مىليون ئۇيغۇر خەلقىنىڭ جانىجان مەنپەئەتىگە ۋەكىللىك قىلىدىغان بىز مۆھتەرەم ئۇيغۇر كادىرلىرىنىڭ «ئىختىيار»ىمىز ۋە «ئارزۇيىمىز» دىكى ئىش بولۇپ كۆرۈنمەكتە. ھالبۇكى، بۇ مەسىلە بۈگۈن ھەل قىلىنماي «ئۇيغۇر تىلىنىڭ ئالىي مائارىپتىكى ئورنىنى قوغدىيالماسلىق» بولۇپ گەۋدىلىنىۋاتقان بۇ ئېچىق قويۇۋىتىلسە، بۇنىڭدىن كېلىپ چىقىدىغان زەنجىرسىمان ئىنكاس پۈتكۈل ئۇيغۇر مەدەنىيەت ساھەسىنى موخو قىلىدۇ: ئالدى بىلەن، ئالىي مەكتەپتە چىقىش يولى قالمىغان ئۇيغۇر ئوتتۇرا مەكتەپ مائارىپى تېزلا چۆكىدۇ. ئارقىدىنلا باشلانغۇچ مەكتەپ ئۇيغۇر تىلى مائارىپىنى نەس باسىدۇ. ئىش بۇنىڭلىق بىلەنلا تۈگىمەيدۇ: مائارىپ ئاساسىي قالمىغان نەشرىياتچىلىق سۇغا چىلىشىدۇ، ئۇيغۇرچە رادىئو- تېلېۋىزىيە تۈگىشىدۇ. ئەڭ مۇھىمى، مەزكۇر ساھەدە بىمالال ئىشلەپ تۇرمۇش كەچۈرىۋاتقان پۈتكۈل ئۇيغۇر ئىشچى – خىزمەتچىلەر تىلسىزلىقنىڭ دەردىدىن، مۇقامنىڭ مۇڭلۇق ساداسى ئىچىدە ئېغىر خۇرسىنىپ، ئىشسىزلىق ۋە ئاشسىزلىق چۆلىدە تەمتىرەپ يۈرۈشكە مەجبۇر بولىدۇكى، ئاللا ھېچبىر ئۇيغۇرغا بۇ ھالەتنى كۆرسەتمىسۇن!
خۇلاسە كالام، قوش تىللىق مائارىپ تەدبىرى بىلەن ئۇيغۇر تىل – يېزىقىنىڭ تەقدىرىنى بىر – بىرىگە تەتۈر تاناسىپ قىلىپ قويماسلىقنىڭ پەقەت بىرلا چارىسى بار. ئۇ بولسىمۇ يۈكسەك مىللىي مەسئۇلىيەتچانلىق روھىمىز بىلەن، ئۇيغۇر تىل – يېزىقىنىڭ يېڭى جۇڭگو قۇرۇلغان ئەللىك نەچچە يىلدىن بۇيان داۋاملاشتۇرۇپ كېلىۋاتقان قانۇنىي ئورۇنلىرىنىڭ ھەممىسىنى تولۇق قوغداشتىن ئىبارەت، بۇ ئىشتا، ئەگەر بىز راستتىنلا ئەلىشىر نەۋائىينىڭ روھىغا ۋارىسلىق قىلىشىمىز كېرەككى، ئۇ ئۇلۇغ بوۋىمىز بىزگە تاپشۇرغان ئامانەتكە ھەرگىز خىيانەت قىلماسلىغىمىز لازىم.
ئەمىسە، تېخى تۈنۈگۈنلا بېيجىڭغا بېرىپ چوڭ مەجلىس ئېچىپ، «نەۋائىي بىزنىڭ بۈيۈك بوۋىمىز، بىز ئۇيغۇرلار نەۋائىي ئەۋلادلىرى بىز! دەپ مەيدىمىزگە مۇشتلىغان، يىغىندا ئوقۇلغان ئىلمىي ماقالىلەرنى كىتاب قىلىپ جاھانغا ئېلان قىلغان تۇرۇقلۇق، بۈگۈن بېيجىڭدىن قايتىپ كېلىپلا، ئەلىشىر نەۋائىينىڭ تىل – يېزىقىنى دەپسەندە قىلىپ، ئۇنى ئالىي مەكتەپلەردىن ھەيدەپ چىقارساق، بۇ بۈيۈك بوۋىمىز نەۋائىينىڭ ئۇلۇغ روھىغا ۋە سۇنماس ئىرادىسىگە قىلىنغان كەسكىن خىيانەت بولماسمۇ؟ بۇ – ئاقكۆڭۈل خەلقىمىزنىڭ بۈگۈنىنى ۋە بىگۇناھ ئەۋلادلىرىمىزنىڭ كەلگۈسىنى قارىلاپ قىلىنغان نەق جىنايەت بولماسمۇ؟
3 ـ يەك تىللىق ئەمەس قوش تىللىق ۋە كۆپ تىللىق بولۇش بىزگە ئۇدۇم
ھازىرقى دۇنيادا، مۇئەييەن ئەقىدە ئاساسىدا مىللەت بولۇپ ئۇيۇشقان ھەرقانداق بىر خەلق ئۆز زىيالىيلىرىدىن ۋەتەن، خەلق ئۈچۈن قىلىنىدىغان ھەرقانداق بىر ئاممىۋى خىزمەتتە يەكدىللىق بولۇشنى، يەنى ئورتاق غايە، ئورتاق ئىستەك ئۈچۈن قىلىنىۋاتقان ئەمگەكتە، جەمئىيەتنىڭ باشقا ئەزالىرى بىلەن بىر دىل، بىر نىيەتتە بولۇشنى تەلەپ قىلىدۇ. چۈنكى، بۇ خىل يەكدىللىق ئومۇم ئۈچۈن، كوللېكتىپ ئۈچۈن نۇسرەت قازاندۇرىدۇ. ئورتاق كۈرەشنى غەلىبىگە باشلايدۇ. ئەمما، رەڭگارەڭ مەدەنىيەت بىلەن زىننەتلەنگەن بۇ ئالەمدە ھېچبىر مىللەت ئۆز زىيالىيلىرىنىڭ پەقەت مىللىتىنىڭلا ئانا تىلىنى بىلىدىغان، ئۆزى بىلەن بىللە ياكى خوشنا بولۇپ ياشاۋاتقان باشقا مىللەتلەرنىڭ تىلىنى بولسا مۇتلەق بىلمەيدىغان يەك تىللىق بوپقېلىشىنى ھەرگىزمۇ خالىمايدۇ. چۈنكى، بۇ خىل يەك تىللىق ھەرقانداق بىر ئىنساننى ياكى ئىنسان توپىنى ھامان يېتىملىك ۋە نادانلىق بۇلۇڭىغا تاشلايدۇ. شۇڭا ئاقكۆڭۈل ئۇيغۇر خەلقى ئۆز زىيالىيلىرىنىڭ ئۆز ئانا تىلىنى قىزغىن سۆيىدىغان ۋە پىششىق بىلىدىغان بولغىنىدىن باشقا، ئۆزى بىلەن قېرىنداش ياكى ئاداش بولۇپ ياشاۋاتقان بۆلەك مىللەتلەرنىڭ تىلىنىمۇ ئوبدان بىلىدىغان بولۇشىنى ئالقىشلايدۇ. بۇنىڭدىن چىقتىكى، قوش تىللىق مائارىپ ئۇيغۇر خەلقىنىڭ ئىچىدە كۆڭۈل رايى ۋە قەلب مايىللىقى جەھەتتە ئاجايىپ كەڭ ۋە مۇستەھكەم بولغان ئاممىۋى ئاساسقا ئىگىدۇر. مۇشۇ مەنىدىن ئېلىپ ئېيىتقاندا، ئەگەر رەھبەرلىرىمىزنىڭ غەمخورلۇق بىلەن تولغان كۆڭلىدە ئۇيغۇر زىيالىيلىرىنىڭ خەنزۇچە سەۋىيەسىنى يېتىك دەرىجىدە ئۆستۈرۈش، خەنزۇ تىلىنى ئۇيغۇر خەلقى ئىچىدىمۇ ئومۇملاشتۇرۇش ئارزۇسى تۇغۇلغان بولسا ئۇيغۇر تىل – يېزىقىنى ئەمەلدىن قالدۇرۇش ئۈچۈنلا پىلان قۇرماي، توغرىدىن توغرا خەنزۇچە سەۋىيىنى راسا ئۆستۈرۈشنىڭ يېڭى تەدبىرلىرىنى كۈنتەرتىپكە قويسا بولىدۇكى، ئەگەر ئۇ تەدبىرلەر پەقەت «جۇڭخۇا خەلق جۇمھۇرىيىتىنىڭ ئاساسىي قانۇنى» دىكى «ھەرقايسى مىللەتلەر ئۆزلىرىنىڭ تىل – يېزىقىنى قوللىنىش ۋە تەرەققىي قىلدۇرۇش ئەركىنلىكىگە ئىگە» دېگەن دانا بەلگىلىمىگە مۇخالىپ بوپقالمىسىلا، خەلق ئۇنى كەمكۈتىسىز ئىجرا قىلىدۇ ۋە ئۇنىڭ چوقۇم ئۈنۈمى بولىدۇ.
مېنىڭچە، بۈگۈنكى كۈندە ئۇيغۇرلارنىڭ خەنزۇ تىلى ئۆگىنىشكە قارىتا ھېچقانداق بىر غەيرى پىكرى يوق. ھەممە ئادەم شۇ تاپتا، ئۆز ئانا تىلىدىن باشقا ئالدى بىلەن خەنزۇ تىلىنى ياخشى ئۆگەنگەندىلا ئاندىن ئۆزىنىڭ بۈگۈنكى جۇڭگو تۇپرىقىدا مەيدانغا كېلىۋاتقان سىياسى، ئىجتىمائىي ۋە پەن ـ تېخنىكىغا ئائىت ئۇچۇرلارنى دەل ۋاقتىدا ئىگىلەش ئىقتىدارىغا ئېرىشىدىغانلىقىنى، بۇنىڭ بىلەن جۇڭگونىڭ ھەرقانداق يېرىدە مەدەنىي تۇرمۇشنىڭ ھەرقانداق تۈرىگە بىۋاستە قاتنىشىپ، جۇڭگو پۇقراسى بولۇشنىڭ پەيزىنى بىمالال سۈرەلەيدىغانلىقىنى چۈشىنىپ يەتتى! تۈرلۈك كەچۈرمىشلەر ۋە رېئال دەرسلەر ئارقىلىق، خەنزۇچە بىلمەيدىغان جۇڭگو پۇقراسى ئارىسىدا، ئەمەلىيەتتە نەقەدەر پەرق بولىدىغانلىقىنىمۇ ئاڭقىرىپ كەتتى. ھېكايەت: بالىلىقىمدىن، ئابدۇرەھىم ئىسىملىك بىر ئاغىنەم بار، كىچىك ۋاقتىمىزدا ئۆيىمىز تام خوشنا بولۇپ، ئانىلىرىمىز ھەر كۈنى دېگۈدەك ئاش – تاماق سۇنۇشۇپ، ئىناق – ئىجىل ئۆتۈشەتتۇق. ئۇنىڭ دادىسى مەھەللىمىزدىكى چوڭ مەسچىتنىڭ ئىمامى، مېنىڭ دادام بولسا يېزىمىزدىكى باشلانغۇچ مەكتەپنىڭ مۇئەللىمى ئىدى. قىسمەت، مەن چوڭ بولۇپ، مەكتەپتە ئوقۇپ، بېيجىڭدە مۇئەللىم بولدۇم، ھېلىقى ئاغىنەممۇ چوڭ بولۇپ، دادىسىدا ئوقۇپ، كېيىن دادىسىنىڭ ئىزىنى بېسىپ مەھەللىمىز مەسجىدىنىڭ ئىمامى بولدى. بالىللىقتىن كەلگەن دوستلۇقىمىز بۇزۇلۇپ كەتمىدى. بارساق، كەلسەك، ئىزدىشىپ، ھال –مۇڭلىشىپ تۇردۇق. قىياپەت جەھەتتە، ئۇنىڭ بېشىدا سەللە، مېنىڭ بېشىمدا دوپپا، يا بولمىسا يالاڭباشتاق بولساممۇ، كۆڭۈللەر بىر – بىرىمىزگە ئوچۇق ۋە سەمىمىي ئىدى. ئۇ ئىمام بولغان ئاغىنەمنىڭ مەن مۇئەللىم بولغان بۇرادىرىدىن بىرلا ئاغرىنىشى بار ئىدى. ئۇ بولسىمۇ، مېنىڭ خىزمەت بىلەن بېيجىڭدا تۇرۇپ قالغانلىقىم ئىدى، «قايتىپ كېلىڭلار، ئاداش، ئەمدى، يۇرتىمىزغا دەرھال يېنىپ كېلىڭلار» دەيتتى ئۇ ھەرقېتىم خوشلىشىش ئالدىدا جىددىي قىلىپ: «ئۇ يەردە ھەتتا ئۇيغۇرچە مەكتەپمۇ يوق ئىكەن، بالىلىرىڭلار ئۇيغۇرچە ئوقۇمىسا، خەنزۇلىشىپ كېتىدۇ، مۇشۇنداق بولسا بولارمۇ؟!» مەن ئەلۋەتتە ئۇنىڭ كۆڭلىگە يارىشا بىر نېمىلەرنى دەپ جاۋاپ بېرەتتىم. ئەمما ئوشۇقچە زاكونلاشمايتتىم. يىللار بىر – بىرىنى قوغلىشىپ ئۆتۈۋەردى. بىر قانچە يىل بۇرۇن ئۇ ئاغىنەم ھەج قىلىپ «ھاجىم» بوپكەپتۇ. بۇلتۇر تۇغقان يوقلاپ يۇرتقا بارغانىدىم، ئۇ ھاجىم ئاغىنەم بىلەن ئوخشاشلا قىزغىن كۆرۈشتۇق، چوڭقۇر ئەھۋاللاشتۇق، سوقا – سۆھبەت ئارىسىدا ئۇ: «مەن بۇ يىل ئىككى نەۋرەمنى ئىچكىرىدىكى ئۆلكىلەردە، مەخسۇس ئۇيغۇر قاتارلىق ئازسانلىق مىللەتلەرنىڭ پەرزەنتلىرى ئۈچۈن ئېچىلغان خەنزۇچە سىنىپقا ئەۋەتتىم» دېۋىدى، قىزىقىپ سورىدىم: «سىلە بۇرۇن بالا – پەرزەنتلەرنى ئۇيغۇرچە مەكتەپلەرگە بېرىپ توققۇز يىللىق مەجبۇرىيەت مائارىپى بۇرچىنى ئادا قىلدۇرۇپلا مەكتەپتىن چىقىرىۋىلىپ قول ھۈنەرۋەنچىلىككە شاگىرت قىلىپ بېرىدىغان كىشى ئىدىڭلا، بۇ سەپەر مۇنداق ئۆزگىرىش قىلىشىڭلارغا نېمە سەۋەپ بولدىكىن؟» ھاجىم ئاغىنەم مېنىڭ بۇ سوئالىمغا مۇنداق ھېكايە بىلەن جاۋاپ بەردى: «ئۈچ يىل مۇقەددەم ئاللاھنىڭ ئىنايىتى بىلەن ھەج سەپىرىمىزنى ئادا قىلىپ كەلدۇق. ئاللاھ قوبۇل قىلغاي. قايتىش سەپىرىمىز تۈركىيە ئىستانبول، روسىيە موسكۋا ئارقىلىق بوپقالدى. ئىستانبول ئايرۇدۇرۇمىدىن ئۇچقاندا تاتارىستانلىق كامال ئىسىملىك بىر ھاجىم بىلەن يانمۇ يان ئولتۇرۇپ قالدىم، ئۇ كامال ھاجىمنىڭ ئۈچىنچى قېتىم ھەج قىلىپ قايتىپ كېلىشى ئىكەن. تونۇشۇپ ھال – مۇڭلىشىپ قالدۇق. ئۇ كىشىنىڭ دىنىي ئەقىدە بابىىدىكى ئەتراپلىق ھەمدە جانلىق قاراشلىرى مەندە چوڭقۇر تەسىر قالدۇردى، ئەسلىدە كامال ھاجىم موسكۋادا چۈشۈپ تۇغقان يوقلاپ بولغاندىن كېيىن، تاتارىستانغا قايتماقچى ئىكەن، بىراق، مېنىڭ موسكۋادا يىگىرمە تۆت سائەت توختايدىغانلىقىمنى ئۇقۇپ، مەن موسكۋادىن ئايرىلغۇچە ماڭا ھەمراھ بولۇش ئۈچۈن، مەن بىلەن بىر مېھمانسارايغا چۈشتى. بىز تۈننى كۈندۈزگە ئۇلاپ مۇڭداشتۇق. بۇ جەرياندا كامال ھاجىمنىڭ ئۆزىنى ئىزدەپ كەلگەنلەر بىلەن، شۇنداقلا مېھمانساراي خىزمەتچىلىرى بىلەن رۇس تىلىدا راۋان سۆزلىشىشى مېنى بەكمۇ ھەيران قىلدى. ئەجەپلىنىپ: «ھاجىم، مەن سىلىنىڭ ئۇ تائىپىلەر بىلەن بەش – ئون مىنۇتلاپ رۇسچە گەپلىشىپ كەتكەنلىرىنى كۆرۈپ ھەيرەتتە قالدىم. ئۆزلىرى بۇ ئورۇس زۇۋانىنى قەيەردە ئۆگەنگەن؟» دەپ سورىدىم. «مۇشۇ روسىيىدە!» - ئايىغى ئاستىدىكى زېمىننى كۆرسىتىپ تۇرۇپ جاۋاپ بەردى كامال ھاجىم: «بىز روسىيە گراژدانىمىز. ھالبۇكى، رۇسچە بىلىشىمىز بىر ئۈچۈن بۇرچتۇر، سىلە جۇڭگولۇق ھاجىم خەنزۇچە بىلمەمدىلا، ئەجىبا؟!»مەن سەل توختىۋىلىپ، راست گەپنى قىلدىم: «مەن خەنزۇچىنى مۇتلەق بىلمەيمەن، بىز ھەتتا ئۇ يات دىندىكىلەرنىڭ زۇۋانىنى ئۆگەنمىسەكمۇ بولدۇ دەپ قارايمىز»، گېپىمنىڭ ئايىغى چۈشە – چۈشمەيلە، كامال ھاجىم بىز تونۇشقاندىن بۇيان تۇنجى قېتىم ئاچچىق بىلەن توۋلاپ كەتتى: «جاھالەت! ئىسلامغا ئاھانەت كەلتۈرگەن جاھالەت! ھەممىگە مەلۇم، ئەزىز پەيغەمبىرىمىز جانابىي رەسۇلۇللاھ ئەلەيھىسسالام ئۆز زامانىسىدا، ئەسىرگە چۈشكەن يەھۇدىي مۇشرىكلىرىدىن ئەرەبلەرگە خەت يېزىشنى ئۆگىتىپ قويۇشقا رازى بولغانلارنى ئەسىرلىكتىن ئازاد قىلىۋەتكەن ۋە مۇبارەك ئېغىزىدىن رەھمەت شىرنىلىرىنى تۆكۈپ تۇرۇپ: «ئوتلۇبۇل ئىلىم ۋەلەۋبىسىسىين» (ئىلىم ئاشۇ يىراق جوڭگودا بولسىمۇ بېرىپ ئۆگىنىڭلار) دېگەن، ھالبۇكى جۇڭگودا بۈگۈن ئىلىم بارمۇ – يوق؟ بار، جۇڭگودىكى ئىلىمنى خەنزۇچە بىلمىسىلىرى قانداق ئۆگىنىدىلا ۋە ئىلىم ئۆگەنمىسىلىرى قانداقمۇ مۇسۇلمان ھېسابلىنىدىلا؟! شۇنى بىلسەك كېرەككى، ئىي ھاجىم، بۈگۈنكى كۈندە خەنزۇ ۋە رۇس مىللىتى ئاللاھنىڭ تەقدىرى بىلەن سىلە – بىزگە ھاكىملىق قىلىۋاتىدۇ، ئەگەر سىز – بىز ئۇلارنىڭ زۇۋانىنى بىلمىسەك، ئۇلار بىزنى ئەدناسى ئىنسان قاتارىدىمۇ كۆرمەيدۇ جۇمۇ!»
بولغان گەپ شۇ. بۇ گەپلەر سەل ھەددىدىن ئېشىپ كەتتىمۇ قانداق، ھېچ بىلەلمىدىم. ئەمما كامال ھاجىمنىڭ ئىلىمسىزلىك مۇسۇلمانلىق ئەمەس، ئىلىم ئۆگىنىش ئۈچۈن تىل – زۇۋان ئۆتكىلىدىن ئۆتۈش شەرت، دېگەن تۈپ نۇقتىئىينەزىرى شۇندىن بۇيان مېنىڭ كۆڭۈل ئالىمىمدە بىر ئۈزۈل – كېسىل ئىنقىلاب پەيدا قىلدى.
يەنە ھېكايەت: 1997 ـ يىلى ئۆكتەبىردە، دۆلەتلىك مائارىپ مىنىستىرلىكىنىڭ ئىجازىتى بىلەن مىسىر ئەزھەر ئۇنىۋېرسىتېتىغا بېرىپ «ئىسلام دىنى ئاساسلىرى» (ئۇسۇلۇددىن) ئىلمى بويىچە بىر يىل بىلىم ئاشۇردۇم. بۇ جەرياندا مەزكۇر ئۇنۋېرسىتېتتا ئۆز ئىمكانى بىلەن كېلىپ ئوقۇۋاتقان نەۋرەم دېمەتلىك ئۇيغۇر ئەزھەرىيلەردىن ئاتمىش – يەتمىشچىسى بىلەن تونۇشتۇم. سىرداشتىم، پەردىشەپلىك دوست بولۇپ، دىلكەشلەشتىم. ئارىلىقتا، تەلەپكە ئاساسەن ئۇيغۇر يېزىقچىلىقى بويىچە بىلىم ئاشۇرىدىغان بىر كۇرس ئاچتۇق ۋە ئىسمىنى «نىل دەرياسى بويىدىكى ئۇيغۇر ئەنجۈمەنى» دەپ ئاتىدۇق. ئۇقۇغۇچىلار قىزغىن ئۆگەندى. مەنمۇ ئىجتىھات بىلەن ئۆگەتتىم. شۇ ئارىدا سەككىز – ئون بالا بەزى كۈنلەردىكى دەرسكە توپ ھالدىلا كەلمەيدىغان بوپقالدى. سەۋەبىنى سۈرۈشتۈردۈم. ئۇلاردىن بىرسى مۇنداق ئەھۋالنى سۆزلەپ بەردى: «مۇئەللىم، بىز ۋەتەندىكى چاغدا خەنزۇ تىلى ئۆگىنىشنىڭ قەدرىگە يەتمىگەنىكەنمىز. مىسىرغا كەلگەندىن كېيىن، بىر مۇنچە ئەرەب دوستلىرىمىز بولدى. ئۇلار ھەدېگەندىلا: «جۇڭگو دېگەن ئۈچىنچى دۇنيادىكى ئۇلۇغ دۆلەت، سىلەر جۇڭگو پۇقراسى بولغاندىكىن، ئەلۋەتتە خەنزۇچە بىلىسىلەر، شۇڭا بىزگە خەنزۇچە گەپ قىلىپ بەرسەڭلار، خەنزۇچە خەت ئۆگىتىپ قويساڭلار» دەيدۇ. بىز: «خەنزۇچە بىلمەيمىز، بىز مۇسۇلمان بولغاندىكىن، خەنزۇچە ئۆگەنمەي ئەرەبچە ئۆگىنىمىز دەپ بۇ يەرگە كەلدۇق» دېسەك، ئۇلارنىڭ ھەممىسى خۇددى مەسلىھەتلىشىۋالغاندەكلا ئوخشاش قاراش، ئوخشاش پىكىر بىلەن قايناپ: «سىلەرنىڭ مۇسۇلمان بولغاندىكىن قۇرئاننى ئوقۇپ چۈشىنىش زۆرۈرىيىتىدىن ئەرەب تىلى ئۆگىنەيلى دېگىنىڭلار خاتا ئەمەس، ئەمما جۇڭگو پۇقراسى تۇرۇقلۇق، جۇڭگونىڭ دۆلەت تىلىنى ئۆگىنىپ بىلمىگىنىڭلار پەقەت قاملاشماپتۇ. بۇ ھالدا سىلەرنى قانداقمۇ بىلىم ئادىمى دېگىلى بولىدۇ؟!» دەپ كايىپ كېتىدۇ. ئەرەبلەر بىزنىڭ ئىچىمىزدىكى خەنزۇچە بىلىدىغانلارنى داڭلاپ، سۆيۈپ كېتىدۇ. بىزدەك خەنزۇچە بىلمەيدىغانلارنى بولسا، كۆزىگە ئىلىپمۇ قويمايدۇ، ئۇنىڭ ئۈستىگە بىرمۇنچە مىسىر شىركەتلىرى خەنزۇچە بىلىدىغان تەرجىمان ياللايتتۇق دەپ، ئىزدەپ يۈرىدۇ. شۇڭا، بىز ئىش – ئەمگەك تېپىپ ئۈزىمىزنىڭ ئىقتىسادىي قەددىنى كۆتۈرۈش ئۈچۈنمۇ، شۇنداقلا خەنزۇچە بىلىدىغان جۇڭگولۇق مۇسۇلمان بولۇپ، ھەقلىق ھالدىكى ئىناۋىتىمىزنى تىكلەش ئۈچۈنمۇ خەنزۇچە ئۆگىنىشكە مەجبۇر بولدۇق. شاڭخەيدىن كەلگەن بىر پروفېسسور خەنزۇچە ئۆگىنىش كۇرسى ئاچقانىكەن، شۇنىڭغا بېرىۋاتىمىز. شۇ سەۋەبتىن سىزنىڭ شۇ كۈندىكى دەرسىڭىزگە كېلەلمەي قالدۇق، ئەپۇ قىلغايسىز!»
مانا بۇ جاھان كۆرگەن ئۇيغۇر ئوغلانلىرىنىڭ بىۋاستە كەچۈرمىشلەردىن كېيىنكى ئەمەلىي تەسىراتلىرى، بۇلارغا يەنە ئوبزۇر يېزىپ، گەپ يورغىلىتىش كەتمەس، دەپ ئويلايمەن.
دېمەك، قەيت قىلىپ ئېيتساق شۇ تاپتا ئاۋام خەلقمۇ، ئىلىم ئەھلىمۇ ھەممە ئادەم خەنزۇ تىلى ئۆگىنىشنىڭ زاماننىڭ تەقەززاسى، دۆلىتىمىزدىكى باشقا جۇڭخۇا مىللەتلىرى بىلەن تەڭ ئالغا ئىلگىرىلەشنىڭ زۆرۈر ۋاستىسى ئىكەنلىكىنى تونۇپ يەتتى. ئەمما بۇ دېگەنلىك «ئۇيغۇرلار ئۆزىنىڭ ئانا تىلىدىن بەزدى»، «ئۇيغۇرلار ئۆز ئانا تىلىنىڭ ھېچ نەرسىگە ئەرزىمەيدىغان يارىماس تىل بوپقالغانلىقىنى تونۇپ يەتتى» دېگەنلىك ئەمەس، ھەرگىز! مۇنداقچە قىلىپ ئېيتقاندا، شۇ تۇرقتا، ھېچبىر ئۇيغۇر ئۆز ئانا تىلىدىن ۋاز كېچىپ، ئۇنىڭ ئورنىغا دۆلەت تىلى بولغان خەنزۇ تىلىنى دەسسىتىشنى خىيالىغىمۇ كەلتۈرۈپ باققىنى يوق.
چۈنكى ئۇيغۇرلاردا تىل مەسىلىسىدە، شامال قايسى تەرەپكە چىقسا شۇ تەرەپكە قىڭغىيىدىغان، جاھاندا قايسى تىل ئاقسا شۇنىڭغا يېتىشىۋىلىپ، ئۆزىنىڭ ئانا تىلىدىن ۋاز كېچىدىغان ئادەت يوق. دەل بۇنىڭ ئەكسىچە ھەرقانداق شارائىتتا ۋە ھەرقانداق ئەھۋالدا، ئۆز ئانا تىلىنى خۇددى ئانىسىدەك ئەزىزلەيدىغان، باشقا تىل ھەرقانچە مۆتىۋەر بوپكەتسىمۇ، ئۇنى پەقەت ئاشۇ باشقا تىل سالاھىيىتى بىلەن ئۆگىنىپ، ئۆزىنىڭ ھاجىتىگە خىزمەت قىلدۇرۇدىغان، ئۆزى بولسا، قوش تىللىق ئىنسان بولۇپ، مەرىپەت بىلەن ياشايدىغان پەزىلەت بار.
شۇنداق، تارىخقا نەزەر سالىدىغان بولساق، قايسىبىر دەۋردە، ھازىرقىغا ئوخشاش «قوش تىللىق بولۇش» شۇئارى ئوتتۇرىغا قويۇلغانلىقى سۆزلەنمەيدۇ. ئەمما ئەمەلىيەتتە قوش تىللىق بولۇشنىڭ ئۇيغۇر زىيالىلىرى ئارىسىدا ئەلمىساقتىن بۇيان، خۇسۇسەن ئىسلامىيەتتىن كېيىن، ئەجدادتىن ئەۋلادقا ئۈزۈلمەي داۋاملىشىپ كېلىۋاتقان بىر ئۇدۇم ھالىتىگە كەلگەنلىكى كۆرۈلىدۇ. ئالايلۇق، مىلادى 11 – ئەسىردە، بۇ ئالەمدە تېخى «قوش تىل سېلىشتۇرما تەتقىقاتى» دەيدىغان ئۇقۇممۇ مەۋجۇد ئەمەس ئىدى. ئاشۇ چاغدا، ئۇيغۇرلارنىڭ ئۇلۇغ بوۋىسى مەھمۇد كاشغەرىي ئون يىل ئۆمۈر سەرپ قىلىپ داۋان ئېشىپ، دەريا كېچىپ، تۈركىي قەبىلىلەرنى ئارىلاپ سۆز – كەلىمە توپلىغان، كېچىلىك بەزمىدىن ۋە كۈندۈزلۈك سەيلى ـ ساياھەتتىن كەسكىن ۋاز كېچىپ، ئۇلارنى تۈر – تۈرگە ئايرىپ رەتلىگەن، تىل ئىلمى بويىچە ئۇلارنى ئىنچىكىلىك بىلەن تەتقىق قىلغان ۋە ئاخىرىدا ئۇيغۇر – تۈركچە كەلىمىلەرنى ئەرەب تىلى بىلەن ئوچۇقلاپ چۈشەندۈرۈدىغان دۇنيا بويىچە تۇنجى قوش تىللىق قامۇش ― «تۈركىي تىللار دىۋانى» نى تۈزۈپ جاھانغا ئېلان قىلغان. دېمەك، مەھمۇد كاشغەرىي جاھان قوش تىل سېلىشتۇرما تەتقىقاتىنىڭ ھەقلىق بىرى؛ «تۈركىي تىللار دىۋانى» بولسا ئالدى بىلەن، ئۇيغۇر قوش تىلچىلىقى ئىلمىنىڭ ئەڭ قىممەتلىك، ئەڭ نادىر شاھ ئەسىرى، شۇندىن بۇيانەت، يەنى مىڭ يىللار بۇرۇنقى ئاشۇ مەھمۇد كاشغەرىي زامانىدىن تارتىپ قوش تىللىق ھەتتا كۆپ تىللىق بولۇش ئۇيغۇر زىيالىيلىرى ئارىسىدا مودىغا ۋە نورمال ئادەتكە ئايلانغان. شۇڭلاشقا، يۇرتىمىزدىكى زامانىسىنىڭ ئالىي مەكتەپلىرى بولغان «قەشقەر ساچىيە مەدرىسەسى» ۋە «كۇچا ساقساق مەدرىسەسى» قاتارلىقلاردا دەرسگۇيلۇق قىلغان (دەرس ئوتكەن) مۇدەررىسلەرنىڭ ھەممىسى ئانا تىل ئۇيغۇرچىدىن باشقا، ئەرەپ تىلى ۋە پارىس تىلىنى پىششىق بىلىدىغان كۆپ تىللىق زىيالىيلاردىن بولغان. مەزكۇر ئالىي مائارىپ يۇرتلىرىدىكى مۇدەررىساخۇنۇملار (ئۆز دەۋرىنىڭ پروفېسسورلىرى) تەفسىر، ھەدىس قاتارلىق دەرسلەرنى ئەرەب تىلىدا سۆزلىسە، «خوجاپىز» (خوجا ھاپىز ئەسەرلىرى) نى پارسچە، «نەۋائىي» نى بولسا ئۇيغۇرچە سۆزلەپ تالىپلارنى يېتىشتۈرۈپ، ئۆز دەۋرىنىڭ مەرىپەت ئېھتىياجلىرىنى قامداپ كەلگەن.
ئۇزاق قەدىمدىكى كوماراجىۋا دەۋرىگە كەتمىسەكمۇ، ئىسلامىيەتتىن كېيىنكى ئۇيغۇر مائارىپىغا نەزەر سالغىنىمىزدا، ئۇ چاغلاردا گەرچە «قوش تىللىق مائارىپ» دەيدىغان تېرمىن مەۋجۇد بولمىسىمۇ، ئەمەلىيەتتە ئىلىم – ئېرپان ھاياتىدا قوش تىللىق مائارىپنىڭ ئىزچىل ھالدا ئۇيغۇر مائارىپىنىڭ مۇئەييەت سالمىقىنى ئىگىلەپ كەلگەنلىكىنى ئېنىق كۆرىمىز، ئەمدى، بۇ خىل ئەمەلىيەتتىكى قوش تىللىق مائارىپنى دەۋر ئالاھىدىلىكى بويىچە «ئۇيغۇر – ئەرەبچە مەركەز قىلىنغان قوش تىللىق مائارىپ دەۋرى» ۋە «ئۇيغۇرچە - خەنزۇچە مەركەز قىلىنغان قوش تىللىق مائارىپ دەۋرى» دېگەن ئىككى تۈرگە بۆلۈشىمىز مۈمكىن.
ئۇيغۇرچە – ئەرەبچە مەركەز قىلىنغان قوش تىللىق مائارىپ دەۋرى دېگىنمىز، 10 – ئەسىردە، ئۇيغۇر قارىخانىلار دۆلىتىنىڭ پادىشاھى سۇلتان سۇتۇق ئابدۇلكەرىمخاننىڭ باشچىلىغىدا، ئۇيغۇرلار ئىسلامىيەتكە مۇشەررەپ بولغاندىن تارتىپ، 20 – ئەسىرنىڭ 50 – يىللىرىغىچە يەنى جۇڭگودا جۇمھۇرىيەت قۇرۇلغان ۋاقىتقىچە بولغان ئارىلىقنى ئۆز ئىچىگ ئالىدۇ. ئوبدان ئون ئەسىر ۋاقىتنى ئۆز ئىچىگە ئالغان بۇ دەۋرنىڭ دەسلەپكى مەزگىللىرىدە (يەنى 10 – ئەسىردىن 13 – ئەسىرلەرگىچە) ئۇيغۇر مائارىپى تەدرىجى ھالدا ئىسلام مائارىپىنىڭ ئىزىغا سېلىنغان. ئالىي مائارىپتا تەفسىر، ھەدىس، رىيازىيات(ماتىماتىكا)، ئىلمىي نۇجۇم (ئاستىرونومىيە)، تەقۋىم (كالىندارچىلىق) قاتارلىق ئاساسلىق پەنلەر ئەرەبچە ئۆتۈلگەچكە ئۇيغۇرچىدىن باشقا ئەرەبچىدىمۇ كامالەتكە يەتكەن زىيالىيلار تەربىيلىنىپ چىققان. بۇ مەزگىلدە ئەرەبچىدە تازا كامالەتكە يەتكەن ئۇيغۇر زىيالىيلىرىدىن مۇھەممەد ئەبۇ نەسىر فارابىدەك ئالىملار ھەممە ئەسەرلىرىنى بىۋاستە ئەرەبچە يېزىپ، مۇسۇلمان دۇنياسىغا ئۆزىنىڭ ئەرەب تىلى بويىچە يېتىشتۈرۈلگەن تالانتىنى نامايان قىلغان بولسىمۇ، مۇتلەق كۆپ سانلىق ئالىملار ئۆز ئەسەرلىرىنى يەنىلا ئانا تىلى ئۇيغۇرچە بىلەن يازغان، بۇنىڭغا بۈيۈك ئالىم يۇسۇپ خاس ھاجىپنىڭ «قۇتادغۇ بىلىك» ئاتلىق شاھ ئەسىرى، شائىر ئەھمەد يۈكنەكىنىڭ «ئەتەبەتۇل ھەقايىق» (ھەقىقەتلەر بوسۇغىسىدا) ناملىق يىرىك ئەسىرى قاتارلىقلار مىسال بولالايدۇ.
بۇ دەۋرنىڭ ئوتتۇرا مەزگىللىرىدە (يەنى 14 – ئەسىردىن 16 – ئەسىرگىچە بولغان ئارىلىقتا) بولسا، ئۇيغۇرلاردىن بۇرۇن مۇسۇلمان بولغان پارسلارنىڭ ئىسلام مەدەنىيىتىنى قوبۇل قىلىش ۋە ئۆزلەشتۈرۈش جەھەتتە، خۇسۇسەن ئىسلامىي تىل – ئەدەبىيات ساھەسىدە بىر قەدەر ئالدىدا مېڭىۋاتقانلىقى ۋە شۇ ۋەجىدىن ئۇلاردىن چىققان ئەبۇلقاسىم فىردەۋسىي، خوجا ھافىز شىيرازىي، شەيخ مۇسلىھۇددىن سەئدىي ۋە ئاباۇراھمان جامىي قاتارلىق شائىرلارنىڭ ئۆزلىرىنىڭ قايىل قىلارلىق يىرىك ئەمگەكلىرى ئارقىلىق ئوتتۇرا ئاسىيا تىل – ئەدەبىيات دۇنياسىدا مۇتلەق ئۈستۈن نوپۇز تىكلەپ كەتكەنلىكى سەۋەبلىك كۆپ سانلىق تۈركىي تىللىق ئەدىپلەردە يېزىقچىلىقتا پارس تىلىنى قوللىنىش ئادىتى ئەۋج ئېلىپ كەتكەن، بەزەن تۈركىي تىللىق شائىرلار خىلى بۇرۇنلا، مەسىلەن، ئەزەربەيجان شائىرى نىزامىي گەنجەۋىي 12 – ئەسىردە، ھىندىستاننىڭ دېھلى شەھىرىدە ياشاپ ئۆتكەن ئاتاقلىق تۈركىي شائىر ئەمىر خۇسرەۋ دېھلەۋىي 13 – ئەسىردە، پارس تىلىدا ئەسەر يېزىشنى باشلاپ بەرگەچكە، كېيىنچە مەيدانغا چىققان شائىرلار، خۇسۇسەن دورامچى ياش ئەدىپلەر ئىچىدە پارسگۇيلۇق (يەنى پارس تىلى بىلەن ئەسەر يېزىش) چېكىدىن ئاشقان دەرىجىدە ئەدەپ كېتىپ، ئۆز ئانا تىلى بولغان ئۇيغۇر تىلىنى «شېئىر يازغىلى بولمايدىغان قوپال تىل» دەپ ئاھانەت قىلىشقا قەدەر يەتكەن، بىراق گەرچە شۇنداق بولسىمۇ، بۇ خىل ھەقسىزلىق ئاخىرقى ھېساپتا ئۇيغۇر تىلىنى نابۇت قىلالمىغان. خۇددى ئەسىرىمىزنىڭ ئالدىنقى بابلىرىدا بايان قىلغىنىمىزدەك، بۇ ھالغا بۈيۈك ئۇيغۇر مۇتەپەككۈرى ئەلىشىر ئىبنىي غىياسىددىن نەۋائىي باش بولۇپ، قەتئىي خاتىمە بەرگەن ۋە ئۆزىنىڭ ھەرقانداق پارسپەرەسنىڭ تىلىنى لال قىلىدىغان نادىر ئەسەرلىرى ئارقىلىق يىگىرمە يىل ھارماي – تالماي كۈرەش قىلىپ، ئۇيغۇر تىلىنىڭ ئۆلمەس ھاياتىي كۈچىنى نامايان قىلغان.
ئۇيغۇرچە – ئەرەبچە مەركەز قىلىنغان قوش تىللىق مائارىپ دەۋرىنىڭ كېيىنكى مەزگىلى، يەنى 17 – ئەسىردىن 20 – ئەسىرنىڭ ئالدىنقى يېرىمىغىچە بولغان ئارىلىققا كەلسەك، بۇ مەزگىلدە بۈيۈك ئەجداد ئەلىشىر نەۋائىينىڭ ئىزىنى باسقان كېيىنكى ئەۋلادلار ئۇيغۇر تىلىنىڭ مەدەنىيەت ساھەسىدىكى مۇتلەق نوپۇزىنى قوغداپ، ئوقۇ – ئوقۇتۇش ئىشلىرىنى ئۇيغۇر تىلى بىلەن ئېلىپ بارغان، ئۆز ئەسەرلىرىنى بولسا، ئومۇمەن ئۇيغۇر تىلى بىلەن يازغان، بۇنىڭغا خىرقەتىي، ئاياز شىكەستە، زەلىلىي، نەۋبەتىي، ئابدۇرەھىم نىزارىي، غەرىبىي، گۇمنام، سەبۇرىي، موللا بىلال، تەجەللىي، مۆئجىزىي ۋە مۇسا سايرامىي قاتارلىق نامايەندىلەرنىڭ ئەدەبىي، تارىخىي ۋە دىنىي ئەسەرلىرى، شۇنداقلا قەدىرخان ياركەندىي ۋە ئاماننىساخان نەفىسىي قاتارلىقلارنىڭ ئەمگىكى بىلەن رەتلەنگەن ئويغۇر ئون ئىككى مۇقامىنىڭ دۇردانە تېكىستلىرى مىسال بولالايدۇ.
ئەمدى، ئۇيغۇرچە – خەنزۇچە مەركەز قىلىنغان قوش تىللىق مائارىپ دەۋرى دېگىنىمىز 20 – ئەسىرنىڭ 50 – يىللىرىدىن باشلانغان ۋە بۈگۈ ن بىز ياشاۋاتقان شۇبۇ مائارىپ دەۋرىنى كۆرسىتىدۇ. بۇ يىپيېڭى دەۋردە، ئۇيغۇر زىيالىيلىرى ئۆز ئانا تىلى ئۇيغۇرچىدىن باشقا دۆلەت تىلى بولغان خەنزۇچىنى ئۆگىنىۋاتىدۇ، بۇنىڭدىن بۆلەك، ئىلىمنىڭ تۈرلۈك ساھەلىرى تەقەززا قىلغان ئېھتىياج بويىچە ئىنگلىز تىلى، ياپون تىلى، رۇس تىلى ۋە گېرمان تىلى قاتارلىقلار بويىچىمۇ مائارىپ كۆرۈۋاتىدۇ، دەرۋەقە، بۇ ساھەدە، خۇسۇسەن ئۇيغۇرلارنىڭ خەنزۇ تىلى سەۋىيىسىنى دۆلىتىمىز ۋە شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونۇم رايونىمىز تەرەققىياتىنىڭ نۆۋەتتىكى سۈرئەت قەدىمى تەلەپ قىلىۋاتقان دەرىجىگە يەتكۈزۈش جەھەتتە ھەقىقەتەنمۇ يېتىشسىزلىكلەر مەۋجۇد، بۇ يېتىشسىزلىكلەرنى جىددىي تۇتۇش قىلىپ، ئەڭ تېز سۈرئەتتە تۈگىتىشىمىز كېرەك (بۇ ھەقتە ئەسىرىمىزنىڭ«تەتقىقات ۋە تەرەققىيات» دېگەن بۆلۈمىدە تەپسىلى توختىلىمىز)، بىراق، بۇ يەردە بىز مۇھاكىمىگە قويۇۋاتقان مەسىلىنىڭ جان يېرى شۇكى، تەدبىر قوللىنىپ ئۇيغۇرلارنىڭ خەنزۇ تىلى سەۋىيىسىنى ئۆستۈرۈپ دۆلەت تەلەپ قىلغان ئۆلچەمگە يەتكۈزۈش بىر مەسىلە، ئۇيغۇر تىل – يېزىقىنى دەسلەپ ئالىي مائارىپ ساھەسىدىن باشلاپ، تەدرىجىي ھالدا ئەمەلدىن قالدۇرۇۋېتىش بولسا، ماھىيەت جەھەتتىن تۈپتىن ئوخشىمايدىغان باشقا بىر مەسىلە، بىز بۇ ئىككى مەسىلىنى ھەرگىزمۇ ئارىلاشتۇرۇپ قويماسلىقىمىز ياكى بىرىنى يەنە بىرىنىڭ ئورنىغا دەسسىتىپ قويماسلىقىمىز لازىم.
يەنە دېسەك، يۇقىرىدا قىسقىچە بايان قىلىنغان تارىخىي پاكىتلار ئوچۇق ھالدا چۈشەندۈرۈپ تۇرۇپتۇكى بىرىنچىدىن، ئۇيغۇر زىيالىيلىرىنىڭ قوش تىل بويىچە مائارىپ كۆرۈشى يالغۇز بۈگۈنلا بولۇۋاتقان ئىش ئەمەس، بەلكى ئۇ مىڭ يىللاردىن بۇيان داۋاملىشىپ كېلىۋاتقان، ئۇيغۇر خەلقى ئۈچۈن ئادەت بوپكەتكەن بىر ئىش. ئىككىنچىدىن، ئۇيغۇرلار ھەرقانداق ئەھۋالدا ئۆز ئانا تىلىدىن ھەرگىزمۇ ۋاز كەچمەيدۇ، ئەينى ۋاقىتتا قوش تىللىق مائارىپ تەلەپ قىلغان بۇرچنى ئادا قىلىپ، مەدەنىيەت تەرەققىياتى نىشان قىلغان پەللىگىمۇ چوقۇم يېتەلەيدۇ. بۇ مەسىلىنى يەنىلا بۈيۈك ئەجدادىمىز ئەلىشىر نەۋائىي ئەڭ مېغىزلىق بايان ئارقىلىق قايىل قىلارلىق ھالدا چۈشەندۈرگەنكى، ئۇ ئۆزىنىڭ قۇتلۇق ئەسىرى «مۇھاكىمەتۇل لۇغەتەين» (ئىككى تىل توغرۇلۇق مۇھاكىمە)دە، ئۇيغۇر خەلقىنىڭ تەبىئىيىتىدىنلا قوش تىللىق بولۇشقا لايىق قىلىپ يارىتىلغان، تىل ئۆگىنىشكە ماھىر بىر مىللەت ئىكەنلىكىنى ئىما قىلىپ مۇنداق دېگەن: «ئۇيغۇرلارنىڭ ئۇيغۇنلىشىش ئىقتىدارىنىڭ تەبىئىيتىدىنلا پارسلارنىڭكىدىن ئۈستۈن ئىكەنلىكىگە دەلىل ـ ئىسپات بۇنىڭدىنمۇ قايىل قىلارلىق بولمايدۇكى، ئۇيغۇرلار بىلەن پارسلاردا ياشلارنىڭ، قىرىلارنىڭ، چوڭلارنىڭ، كىچىكلەرنىڭ ئۆز ئارا مۇناسىۋىتى ئوخشاش دەرىجىدە بولۇپ، ئۇلار ئۆز ئارا ئارىلىشىدۇ، گەپلىشىدۇ، يەنە كېلىپ پارسلاردا بىلىم ۋە زېھىن ئەھلى كۆپرەك، ئۇيغۇرلاردا بولسا بىلىمسىز ۋە ساددە كىشىلەر پارسلارغا قارىغاندا كۆپرەك، شۇنداق بولۇشىغا قارىماي ئۇيغۇرلارنىڭ چوڭىدىن كىچىكىگىچە، بېگىدىن پۇقراسىغىچە دېگۈدەك پارس تىلىدىن بەھرىمەن بولالايدۇ. ھەممىسى ئۆز ھالىغا يارىشا سۆزلىيەلەيدۇ. ھەتتا ئۇيغۇر شائىرلىرى پارىس تىلىدا گۈزەل شېئىر ۋە شېرىن ماقالىلەرنىمۇ يازالايدۇ ...» (شۇ ناملىق ئەسەر، 7 ـ، 8 - بەتلەر، بېيجىڭ مىللەتلەر نەشرىياتى 1988 - يىل نەشرى)
قىسقىسى، بۈگۈنكى كۈندىمۇ ھولۇقۇپ، بىر قۇتۇپتىن يەنە بىر قۇتۇپقا يۈگۈرۈپ كەتكۈدەك ئىش يوق. ئىشىنىش كېرەككى، ئون ئەسىردىن بۇيان نامىزىنى ئەرەبچە، دۇئاسىنى ئۇيغۇرچە قىلىپ كېلىۋاتقان خەلقىمىز، بۈگۈنكى يېڭى ەەۋر تەقەززا قىلغان ئۇيغۇرچە – خەنزۇچە قوش تىللىق بولۇشنىڭ ھۆددىسىدىنمۇ يۈزدە يۈز چىقالايدۇ. شۇڭلاشقا، ۋەلىيلىرىمىز مائارىپ پىلانى تۈزگەن چاغدا، ھەم ئۇيغۇرچە ھەم خەنزۇچە مائارىپ كۆرسە، خەلقنىڭ يۈكى ئېغىر بوپكېتەرمىكىن دېگەن ياخشى نىيەت بىلەن بولسىمۇ، جانىجان ئۇيغۇر تىل – يېزىقىنى ئەمەلدىن قالدۇرۇۋېتىدىغان ھەم بىھۇدە ھەمدە خەلقنىڭ نەپرىتىگە، تارىخنىڭ لەنىتىگە قالىدىغان نائەھلى ئىشنى قىلىپ تاشلىماسلىقلىرى كىرەك دەپ قارايمىز.
4 . تەتقىقات ۋە تەرەققىيات
قوش تىللىق مائارىپ ۋە ئۇيغۇر تىل – يېزىقىنىڭ ئىستىقبالى
بۈيۈك ئۇيغۇر مۇتەپەككۇرى ئەلىشر ئىبنى غىياسىددىن نەۋائىي ئۆزىنىڭ «مۇھاكىمەتۇل لۇغەتەيىن» (ئىككى تىل توغرۇلۇق مۇھاكىمە) ئاتلىق مۇبارەك ئەسىرىدە، 15 – ئەسىردىكى تۈركىي تىللىق زىيالىيلارنىڭ تىل – ئەدەبىيات ساھەسىدە پارس تىلىنى قوللىنىشقا قىزىقىپ كېتىشى ۋە «تۈركىي تىل پارس تىلىغا يەتمەيدۇ» دېگەن بىمەنە قاراشنىڭ جەمىئيەتتە خېلى كەڭ كۆلەمدە بازار تېپىپ كېتىشىنىڭ سەۋەبلىرىنى تەھلىل قىلغاندا، بۇنىڭ تىل تەتقىقاتىغا ئەھمىيەت بەرمىگەنلىكىنىڭ نەتىجىىسىدىن، يەنى تەتقىقات ئارقىلىق تۈركىي تىلنىڭ ئەمەلىيەتتە ھەرقانداق تىلدىن قالغۇچىلىكى يوق، كامىل ئىقتىدارغا ساھىب بىر تىل ئىكەنلىكىنى ئىسپاتلاپ كۆرسىتىپ بەرمىگەنلىكتىن بولغان ئىش ئىكەنلىكىنى كۆرسەتكەن. ئۇ بۇ ھەقتە مۇنداق دەيدۇ: «شۇ قەدەر مول نازۇك ئۇقۇملارنى ئىپادىلەيدىغان بۇ سۆز – ئىبارىلەر بىرەر كىشى تەرىپىدىن مۇلاھىزە قىلىنىپ، ھەقىقىي ھالىتى كۆرسىتىپ بېرىلمىگەنلىكتىن تاكى مۇشۇ كۈنگىچە يوشۇرۇن ھالەتتە تۇرۇپ قالغان. بىلىمسىز ھەم بېلى بوش تۈرك يېگىتلىرى ئاسانلىقنى قوغلىشىپ، پارس تىلى بىلەن شېئىر يېزىشقا كىرىشىپ كەتكەن. ۋەھالەنكى، ئەگەر ئۇلار ياخشى مۇلاھىزە قىلىپ كۆرگەن ۋە ئىشنىڭ ھەقىقىتىگە چوڭقۇر چۆككەن بولسا ئىدى، ئۆز تىلىدىكى شۇ قەدەر كەڭ ئىمكانىيەتنى تاپقان ۋە بۇ تىلدىكى ھەرقانداق پىكىرنى ئىپادىلەش، خوش سۆزلۈك، شائىرلىق ۋە داستانچىلىق سەنئەتلىرىنى بىمالال جەۋلان قىلدۇرۇش تېخىمۇ ئاسان ئىكەنلىكىنى بىلگەن بولاتتى»، «ھەممە سەۋەبلەرنىڭ ئەڭ مۇھىمى شۇكى، تۈركىي تىلنىڭ پارس تىلىغا قارىغاندا شۇنچە ئارتۇقلىقى، ئۇنىڭ ئەمەلىيەتتىكى شۇقەدەر نازۇك ۋە ئەۋرىشىم تەرەپلىرى نەزم قائىدىلىرى تەرىقىسىدە نامايان قىلنمىغان، ئەكسىچە، مەخپىيەتخانىغا تاشلىنىپ قىلىپ ئۇنتۇلۇشقا ئاز قالغان» (قاراڭ: شۇناملىق ئەسەر، 26 ـ، 28 ـ بەتلەر، ئەسلى مەتن 77 ـ، 78 ـ، 79 ـ بەتلەر، بېيجىڭ مىللەتلەر نەشىرىياتى 1988 ـ يىلى نەشرى) دېمەك، ئەلىشىر ناۋائىينىڭ قارشىچە، بىر تىلنى تەرەققىي قىلدۇرۇش ۋە ئۇنىڭ ھەقلىق ئورنىنى ئەبەدىيەتلىك قوغداپ قېلىشتا، ئۇنىڭغا تالىق تەتقىقاتنى ئەستايىدىللىق بىلەن ياخشى ئېلىپ بېرىش ياكى بارماسلىق، ئاجايىپ مۇھىم رول ئوينايدۇ.
ئەمدى، 21 ـ ئەسىردىكى ئۆز ئەھۋالىمىزغا كەلسەك، بۈگۈنكى قوش تىللىق مائارىپ جۇش ئۇرۇپ راۋاجلىنىۋاتقان بۇ يېڭى دەۋرىمىزدە، ھېچ ئويلىمغان بىر ئەھۋال «ئالىي مەكتەپ، ئىنىستىتۇت ۋە ئوتتۇرا تېخنىكوملاردا پەۋقۇلئاددا كەسىپلەردىن باشقا كەسىپلەرنىڭ ھەممىسىدە قەدەممۇ قەدەم خەنزۇچە ئوقۇ ـ ئوقۇتۇشنى يولغا قويۇش كېرەك» (قاراڭ: «شىنجاڭدا ئازسانلىق مىللەتلەرگە قارىتا ئېلىپ بېرىلغان قوش تىللىق ئوقۇ ـ ئوقۇتۇشى ۋە تەتقىقاتى» 19 ـ بەت، بېيجىڭ مىللەتلەر نەشىرياتى 2001 ـ يىلى نەشرى) دېگەن پىكىرنىڭ ئوتتۇرىغا قويۇلۇشى ۋە بۇپىكىرنىڭ «قەدەممۇ ـ قەدەم» دېگەن ۋاقىت جەدۋىلى قىسمىمۇ ئېلىپ تاشلىنىپ، ئوپۇل ـ تۇپۇللا ئىجراغا پەرمان قىلىنىشى بىزدە: «مەزكۇر پىكىر ۋە ئىجرالارمۇ تەتقىقات ئاساسى تازا مۇكەممەل بولمىغان ئەھۋالدا ئوتتۇرىغا ۋە ئىجراغا قويۇلۇپ قالدىمۇ ـ قانداق؟ دېگەن سەمىمىي ئوينى پەيدا قىلدى. ئەسىرىمىزنىڭ بۇ قىسمىدا مۇشۇ ھەقتىكى ئىزدىنىشلىك مۇلاھىزىمىزنى ئىلىم ۋە ئەمەل ئەھلىلىرىنىڭ مۇھاكىسىگە مۇنداق قويىمىز:
1 ـ قوش تىللىق مائارىپنىڭ مەملىكىتىمىز مىقياسىدىكى ئومۇمىيەتلىك ئەھۋالى
شۇنى بىلىش كېرەككى، قوش تىللىق مائارىپ بۈگۈنكى كۈندە، يالغۇز ئۇيغۇر خەلقىنىڭلا بېشىغا كېلىۋاتقان توي ئەمەس، بەلكى ئۇ جۇڭخۇا خەلق جۇمھۇرىيىتى زېمىنىدا ياشاۋاتقان، خەنزۇلارغا سېلىشتۇرغاندا ساندا ئاز بولغان 55 ئاز سانلىق مىللەتنىڭ ئومۇمىي مەدەنىيەت تۇرمۇشىغا ئورتاق چۈشكەن بىر مەرىكىدۇر. ھالبۇكى بۇ ئومۇمىيەتلىك تەلىم – تەربىيە ھادىسىسىنىڭ پۈتكۈل مەملىكىتىمىز مىقياسىدىكى ئومۇمىيەتلىك تەتقىقات ئەھۋالىنى ئۆگىنىپ ۋە چۈشىنىپ ئۆتۈشىمىز ھەقىقەتەن زۆرۈر. بىزنىڭ ئۆگىنىشىمىزچە 1979 – يىلى مايدا، «جۇڭگو ئازسانلىق مىللەتلەر قوش تىللىق ئوقۇ – ئوقۇتۇش تەتقىقات جەمئىيىتى» قۇرۇلغاندىن كېيىن جۇڭگونىڭ قوش تىللىق مائارىپى يىلدىن يىلغا ئۆز سەۋىيىسىنى ئۆستۈرۈپ، بۈگۈنكى كۈنگە كەلگەندە، ئۇ ئومۇمىي جۇڭگو مائارىپىنىڭ مۇھىم تەركىبىي قىسمى بوپقالدى. تېخىمۇ ئەھمىيەتلىك يېرى شۇكى، قوش تىللىق مائارىپنىڭ يىگىرمە نەچچە يىللىق تەتقىقاتى جۇڭگو زېمىنىدە تىلشۇناشلىق ئىلمىغا تەۋە يېڭى بىر تارماق ئىلىم «قوش تىللىق ئىلمى» نى بارلىققا كەلتۈردى. مەزكۇر قوش تىللىق ئىلمى شۇ تۇرقتا، باشتا قابىل پېشقەدەم ئالىملىرى، ئاياغدا ماھىر ياش ئىز باسار مۇتەخەسسىسلىرى بولغان زور ھاياتى كۈچكە ئىگە بىر ئىلىم سالاھىيىتى بىلەن جۇڭگونىڭ، شۇنداقلا دۇنيانىڭ ئىلىم سورۇنلىرىدا كۆزگە كۆرۈنەرلىك روللارنى ئوينىماقتا. مەزكۇر قوش تىل ئىلمى ئۆزىنىڭ نەزەرىيە ئاساسلىرى ۋە ئەمەلىي خىزمەتلىرى ئارقىلىق ئىلمي يوسۇندا شەرھىلەپ كېلىۋاتقان قوش تىللىق مائارىپىڭ پۈتكۈل مەملىكىتىمىز مىقياسىدىكى ئومۇمىيەتلىك تەتقىقات ئەھۋالىنى ئەڭ قىسقا جۈملىلەر بىلەن يىغىنچاقلاپ، تۈۋەندىكىدەك بىر قانچە تەرەپتىن چۈشىنىشىمىز مۈمكىن:
بىرىنچى، قوش تىللىق مائارىپنىڭ نەزەرىيە ئاساسلىرى بويىچە تەتقىقات
بۇ ساھەدە، مەملىكىتىمىزنىڭ ئاتاقلىق تىلشۇناسلىرى بولغان يەن شۈجۈن ئەپەندىم ۋە ماشۈلياڭ ئەپەندى قاتارلىقلارنى جۇڭگو ئازسانلىق مىللەتلەر قوش تىللىق مائارىپى نەزەرىيىسى تەتقىقاتىنىڭ سەردارلىرى دېيىشكە بولىدۇ، چۈنكى ئۇلار ئۇزۇن يىللار جاپالىق ئەمگەك سەرپ قىلىپ ئىلمىي تەكشۈرۈش ئېلىپ بېرىش نەتىجىسىدە يېزىپ چىققان بىر قاتار ئەسەرلىرى ئارقىلىق، مەملىكىتىمىزدىكى ئازسانلىق مىللەتلەرگە قارىتا ئېلىپ بېرىلىۋاتقان قوش تىللىق مائارىپنىڭ نەزەرىيە مەسىلىلىرىنى تەتقىقات يۈكسەكلىكىدە يورۇتۇپ بەرگەن. ئالايلۇق، يەن شۈجۈن ئەپەندىم ئۆزىنىڭ «جۇڭگو سېلىشتۇرما تىلشۇناسلىقى ھەققىدە قىسقىچە بايان» (ئوتتۇرا جۇڭگو سانائەت ئىنىستىتۇتى نەشرىياتى 1985 – يىل نەشرى) ناملىق كىتابىدا، مەملىكىتىمىزدىكى خىلمۇ خىل مۇرەككەپ تۈس ئالغان قوش تىللىق، ھەتتا كۆپ تىللىق بولۇش ھادىسىسىنى سىستېمىلىق ھالدا تەھلىل قىلىپ، جۇڭگو سېلىشتۇرما تىلشۇناسلىقىنىڭ نەزەرىيە ئاساسلىرى ۋە تەتقىقات ئۇسلۇبىنى ئەتراپلىق شەرھلەپ كۆرسەتكەن، ئۇ مەزكۇر ئەسىرىدە، يەنە مەملىكىتىمىز مىقياسىدا قوش تىللىق مائارىپ تۈزۈمىنى يولغا قويۇش، بۇنىڭغا مۇناسىپ كېلىدىغان يېڭى تىپتىكى دەرسلىكلەرنى تۈزۈپ چىقىش، قوش تىللىق مائارىپ قانۇنىنى يولغا قويۇش، شۇ ئارقىلىق جۇڭگونىڭ مىللەتلەر مائارىپىنى راۋاجلاندۇرۇش قاتارلىق مەسىلىلەرنىڭ نەزەرىيە ئاساسلىرىنى تۈنجى بولۇپ يورۇتۇپ بەرگەن. ماشۈلياڭ ئەپەندى بولسا ئۆزىنىڭ «قوش تىللىق بولۇش مەسىلىسىگە بولغان تەتقىقاتقا ئەھمىيەت بېرىش كېرەك» («خەنزۇچە ئۆگىنىش» ژورنىلى 1981 - يىل 1 – سان)، «قوش تىللىق بولۇش ۋە قوش تىللىق ئوقۇ – ئوقۇتۇش» («مىللەتلەر تىل – يېزىقى» ژورنىلى 1986 – يىل 2 – سان)، «قوش تىل تەتقىقاتىدىكى قوش سۆزلەر مەسىلىسى» («مىللەتلەر مائارىپى» ژورنىلى 1988 - يىللىق 6 – سان)، «قوش تىل ھادىسىسى ۋە قوش تىل تەتقىقاتىدىكى بىر نەچچە مەسىلە» (بېيجىڭ تىل ئىنىستىتۇتى نەشرىياتى 1988 – يىل نەشرى) قاتارلىق بىر قاتار مۇھىم ئىلمىي ئەسەرلىرىدە، شۇنداقلا «مىللەتلەر يېزىقى ۋە قوش تىللىق ئوقۇ - ئوقۇتۇش ھەققىدە»، «قوش تىللىق بولۇش مەسىلىسى ھەققىدە سۆزلەنگەن نۇتۇق»، «قوش تىللىق ئوقۇ - ئوقۇتۇشنى تىرىشىپ ياخشى قىلايلى» قاتارلىق مۇھىم نۇتۇقلىرىدا (بۇ نۇتۇقلار مەركىزى مىللەتلەر ئۇنىۋېرسىتېتى نەشرىياتى نەشر قىلغان «ماشۈلياڭ مىللەتلەر تەتقىقات ئەسەرلىرى» ناملىق توپلامغا كىرگۈزۈلگەن) قوش تىللىق بولۇشنىڭ تەدبىرى، مەملىكىتىمىزدە قوش تىللىق بولۇش ئىجتىمائىي ھادىسىسىنىڭ شەكىللىنىش سەۋەبلىرى، ئازسانلىق مىللەتلەر رايونلىرىدىكى قوش تىللىق بولۇش ھەتتا كۆپ تىللىق بولۇش ھادىسىسى ۋە پارتىيەنىڭ مىللەتلەر تىل – يېزىق سىياسىتى، قوش تىللىق بولۇش ۋە ئاز سانلىق مىللەتلەر رايونلىرىدىكى زامانىۋىلىشىش قۇرۇلۇشى قاتارلىق مەسىلىلەرگە قارىتا ئۆزىنىڭ ئىزدىنىش ۋە چۈشەنچىلىرىنى شەرھىلەپ، مەملىكىتىمىز قوش تىلچىلىق ئىلمىنىڭ نەزەرىيە ئاساسلىرىنى تېخىمۇ تولۇقلىغان. ئۇندىن باشقا، يېقىنقى يىللاردىن بۇيان پروفېسسور گەي شىڭجژ ئەپەندى يازغان «قوش تىللىق ئوقۇ – ئوقۇتۇش ئاساسىي بىلىملىرى» قاتارلىق قوش تىللىق مائارىپقا ئائىت بىر قاتار ئەسەرلەر نەشر قىلىنىپ، مەملىكىتىمىز قوش تىلچىلىق ئىلمىنىڭ كۈندىن كۈنگە پىشىپ يېتىلىۋاتقانلىقىنى نامايان قىلماقتا (قاراڭ: «قوش تىللىق ئوقۇ - ئوقۇتۇش ۋە تەتقىقات»، 2 – توم 10-، 11 – بەتلەر، مەركىزىي مىللەتلەر ئۇنىۋېرسىتېتى نەشرىياتى 1999 – يىل نەشرى).
ئىككىنچى، قوش تىللىق مائارىپنىڭ مەقسىتى ۋە غايىسى ھەققىدىكى تەتقىقات
جۇڭگودا يولغا قويۇلغان قوش تىللىق مائارىپنىڭ نۆۋەتتىكى ماقسىتى ۋە ئۇنىڭ ئاداققى غايىسى زادى نېمە؟ بۇ مەسىلە جۇڭگودىكى پۈتكۈل ئازسانلىق مىللەتلەر، خۇسۇسەن تارىختىن بۇيان ئۆزىنىڭ تىل – يېزىقى بار بولۇپ كېلىۋاتقان مىللەتلەر ئەڭ كۆڭۈل بۆلۈدىغان ئەڭ مۇھىم ۋە ئەڭ نازۇك بىر مەسىلە بولۇپ، مەملىكىتىمىز ئالىملىرى بۇ ھەقتىمۇ كۆپ تەرەپلىمىلىك ئىزدىنىپ، ئۆزلىرىنىڭ تەتقىقات سەمەرىلىرىنى ئوتتۇرىغا قويغان. ئالايلۇق: «جۇڭگو مىللەتلەر تىلشۇناسلىقى تارىخى» ۋە «مىللەتلەر تىلشۇناسلىقى نەزەرىيىسى ۋە ئەمەلىيىتى» قاتارلىق خاس ئەسەرلىرى، شۇنداقلا ئۆزى نەشرگە تەييارلىغان «قوش تىللىق ئوقۇ - ئوقۇتۇش ۋە تەتقىقات » ناملىق تۆت توملۇق ئىلمىي ماقالىلار توپلىمى ئارقىلىق ئىلىم ساھەسىگە تونۇلغان مىللەتلەر مائارىپى نەزەرىيىچىسى ۋە قوش تىللىق ئوقۇ – ئوقۇتۇش ئەمەلىيەتچىسى، پروفېسسور، دوكتور ۋاڭ يۈەنشىن ئەپەندى مۇنداق يازىدۇ: «مەملىكىتىمىزدىكى ئاز سانلىق مىللەتلەر رايونلىرىدا ئەمەلىيلەشتۈرۈلىۋاتقان قوش تىللىق مائارىپ تۈزۈمى بولسا ئاز سانلىق مىللەرلەرنىڭ تىل ۋە مەدەنىيىتىنى ساقلاپ قېلىش، قوغداش ۋە تەرەققىي قىلدۇرۇش، شۇنداقلا ئازسانلىق مىللەتلەرنىڭ مەۋجۇدلۇقى ۋە تەرەققىياتىغا بېرىپ تاقىلىدىغان كۆز ئالدىدىكى نەق مەنپەئەت بىلەن كەلگۈسىدىكى مەنپەئەتنى ئۆز ئارا بىرلەشتۈرۈش چىقىش نۇقتىسى قىلىنغان تۈزۈمدۇر»، «قوش تىللىق مائارىپ ئەمەلىيىتىدە قوللىنىلىۋاتقان تۈرلۈك ئوقۇتۇش ئۇسلۇبلىرى شەكىل، جەريان ۋە دەرس سائەتلىرىنىڭ ئورۇنلاشتۇرۇلۇشى قاتارلىق جەھەتلەردە پەرقلىق بولسىمۇ، ئاداققى غايە بىرلا، ئۇ بولسىمۇ، بىرىنچىدىن، ئازسانلىق مىللەتلەرنىڭ تىلى بىلەن مەدەنىيىتىنى ساقلاپ قېلىش، قوغداش ۋە گۈللەندۈرۈش، ئىككىنچىدىن، ئازسانلىق مىللەتلەر تىللىرى بىلەن خەنزۇ تىلىنى ئوخشاش دەرىجىدە پىششىق بىلىدىغان قوش تىللىق خادىملارنى تەربىيىلەپ، ئازسانلىق مىللەتلەر رايونلىرىنىڭ ئىقتىسادى ۋە مەدەنىيەت ئىشلىرىنى تەرەققىي قىلدۇرۇش ئۈچۈن خىزمەت قىلىشتىن ئىبارەتتۇر» (ۋاڭ يۈەنشىن: «جۇڭگو مىللەتلەر تىلشۇناسلىقى نەزەرىيىسى ۋە ئەمەلىيىتى»، 322 -، 323 - بەتلەر، بېيجىڭ مىللەتلەر نەشرىياتى 2002 – يىل نەشرى.
ئۈچىنچى، ئاز سانلى مىللەتلەرنىڭ تىل – يېزىق قوللىنىش مەسىلىسىگە دائىر قانۇن ۋە سىياسەتلەر ھەققىدىكى تەتقىقات
مەملىكىتىمىز ئالىملىرى پارتىيە ۋە ھۆكۈمىتىمىزنىڭ ئازسانلىق مىللەتلەرنىڭ تىل-يېزىق قوللىنىش مەسىلىسىگە دائىر چىقارغان قانۇن ۋە سىياسەتلىرى، شۇنداقلا ھەر دەرىجىلىك پارتىيە – ھۆكۈمەت دائىرىلىرىنىڭ قوش تىللىق مائارىپنى ئەمەلىلەشتۈرۈشكە قارىتا قوللانغان تەدبىرلىرى ئۈستىدىكى تەتقىقاتقىمۇ ئالاھىدە ئەھمىيەت بېرىپ كېلىۋاتقانلىقى كۆرۈلىدۇ. ئالايلۇق، ئۆزىنىڭ «مەدەنىيەتتىكى ئۆزگىرىش ۋە قوش تىللىق مائارىپ» ۋە «مىللەتلەر، مەدەنىيەت ۋە مائارىپ» قاتارلىق ۋەزىنلىك خاس ئەسەرلىرى بىلەن ئىلىم ئەھلى ئارىسىدا شۆھرەت قازانغان پروفېسسور، دوكتور تېڭ شىڭ ئەپەندىنىڭ باشچىلىغىدا، مائارىپ مىنىستىرلىكى فىلولوگىيە پەنلىرى بويىچە نۇقتىلىق تەتقىقات ئېلىپ بېرىش مەركىزىنىڭ ھاۋالىسى بويىچە يېزىلغان «20 – ئەسىر جۇڭگو ئازسانلىق مىللەتلىرى ۋە مائارىپ – نەزەرىيە، سىياسەت ۋە ئەمەلىيەت» ناملىق يىرىك خاس ئەسەردە «ئازسانلىق مىللەتلەر قوش تىللىق مائارىپىغا دائىر سىياسىي نەزەرىيىلەر ۋە سىياسەتلەر» دەپ مەخسۇس بىر باپ ئېچىلغان. مەزكۇر باپتا، جۇڭگودىكى ئازسانلىق مىللەتلەر رايونلىرىدا يولغا قويۇلغان قوش تىللىق مائارىپقا دائىر ئاساسىي نەزەرىيلەر نىسبەتەن تەپسىلى بايان بىلەن چۈشەندۈرۈلگەندىن باشقا، جۇڭگودا جۇمھۇرىيەت قۇرۇلغاندىن بۇيانقى مىللەتلەر تىل – يېزىقىغا دائىر چىقىرىلغان قانۇن، سىياسەت ۋە بەلگىلىمىلەر يىل تەرتىپى بويىچە تىزىلىپ، بىرمۇ بىر شەرھلەنگەن. شۇ باپنىڭ جۇڭگو مىللەتلەر تىل – يېزىق خىزمىتىنىڭ فاڭجېن، ۋەزىپە ۋە تەدبىرلىرى ئۈستىدە توختالغان قىسمىدا مۇنداق دېيىلىدۇ: «1991 – يىلى گوۋۇيۈەن تەرىپىدىن تەستىقلاپ تارقىتىلغان دۆلەت مىللەتلەر ئىشلىرى كومىتېتىنىڭ (ئازسانلىق مىللەتلەر تىل- يېزىق خىزمىتىنى تېخىمۇ ياخشى ئىشلەش توغرىسىدا دوكلات) ىدا، جۇڭگودىكى ئاز سانلىق مىللەتلەر تىل – يېزىق خىزمىتىنىڭ رېئال ئەھۋالى ئوبيېكتىپ ھالدا تەھلىل قىلىنىش بىلەن بىر چاغدا، 1990 – يىللار جۇڭگو مىللەتلەر تىل – يېزىق خزمىتىنىڭ فاڭجېنى، ۋەزىپىسى ۋە قوللىنىلىدىغان تەدبىرلەر ئوتتۇرىغا قويۇلغان. قىسقىچە قىلىپ ئېيتقاندا مۇنداق:
مەملىكىتىمىز مىللەتلەر تىل – يېزىق خىزمىتىنىڭ ئەمەلىيىتى شۇنى تولۇق ئىسپاتلىدىكى، مۇۋاپىق بىر تەرەپ قىلىش، مىللەتلەر باراۋەرلىكىنى، مىللەتلەر ئىتتىپاقلىقىنى ۋە مىللەتلەرنىڭ ئورتاق گۈللىنىشىنى قوغداش ۋە ئىلگىرى سۈرۈش، شۇنداقلا ئازسانلىق مىللەتلەر رايونلىرىنىڭ مۇقىملىقىنى ساقلاش قاتارلىق جەھەتلەردە ئوخشاشلا مۇھىم ئەھمىيەتكە ئىگە. بۇ ھەقتە تۆۋەندىكى پىكىرلەر ئوتتۇرىغا قويۇلىدۇ:
1. يېڭى دەۋر مىللەتلەر تىل – يېزىق خىزمىتىنىڭ يېتەكچى ئىدىيىسى ۋە ئاساسىي فاڭجېنى بولسا، ماركىسىزمنىڭ تىل – يېزىق باراۋەرلىكى پرىنسىپىدا چىڭ تۇرۇپ، ئازسانلىق مىللەتلەرنىڭ ئۆزلىرىنىڭ تىل – يېزىقىنى قوللىنىش ۋە تەرەققىي قىلدۇرۇش ئەركىنلىكىگە كاپالەتلىك قىلىش، ھەر مىللەت خەلقىنىڭ ئىتتىپاقلىقىغا، ئالغا بېسىشىغا ۋە گۈللىنىشىگە پايدىلىق بولۇشنى چىقىش نۇقتىسى قىلىپ ئىش كۆرۈش، ھەقىقەتنى ئەمەلىيەتتىن ئىزدەش، ئايرىم – ئايرىم يېتەكچىلىك قىلىش، ئاكتىپ، ئېھتىياتچان ۋە مۇۋاپىق ئۇسۇل بىلەن مىللەتلەر تىل يېزىق خىزمىتىنى قانات يايدۇرۇش، شۇ ئارقىلىق ئازسانلىق مىللەتلەر رايونلىرىنىڭ سىياسىي، ئىقتىسادى ۋە مەدەنىيەت ئىشلىرىنىڭ ئومۇميۈزلۈك تەرەققىي قىلىشىنى ئىلگىرى سۈرۈش، شۇنداقلا دۆلەتنىڭ سوتسيالىستىك زامانىۋىلىشىش قۇرۇلۇشىنى ئىلگىرى سۈرۈش ئۈچۈن خىزمەت قىلىشتىن ئىبارەتتۇر.
2. يېڭى دەۋر مىللەتلەر تىل – يېزىق سىياسىتىنى ئەمەلىيلەشتۈرۈش؛ مىللەتلەر تىل – يېزىق خىزمىتىنىڭ قانۇن – تۈزۈم قۇرۇلۇشىنى كۈچەيتىش، ماركىسىزملىق مىللەتلەر تىل – يېزىق نەزەرىيىسى ۋە سىياسىتىنى تەشۋىق قىلىش، مىللەتلەر تىل – يېزىقى بويىچە قائىدىلەشتۈرۈش، ئۆلچەملەشتۈرۈش ۋە ئۈچۇرلاشتۇرۇش خىزمىتىنى ئوبدان ئىشلەش، مىللەتلەر تىل – يېزىقى بويىچە تەرجىمە قىلىش، نەشر قىلىش، مائارىپ ئېلىپ بېرىش، خەۋەرلىشىش، رادىئو ئاڭلىتىش، تېلېۋىزور ۋە قەدىمىي ئەسەرلەرنى رەتلەش قاتارلىق ئىشلارنىڭ راۋاجلىنىشىنى ئىلگىرى سۈرۈش، مىللەتلەر تىل – يېزىقى بويىچە ھەمكارلىشىش ۋە ئۆز ئارا ئىلىم ئالماشتۇرۇش قىلالايدىغان خادىملارنى تەربىيىلەشنى كۈچەيتىش، شۇنداقلا ھەرقايسى مىللەتلەرنى ئۆزئارا تىل – يېزىق ئۆگىنىشكە رىغبەتلەندۈرۈش قاتارلىقلاردىن ئىبارەت.
3. مىللەتلەر تىل – يېزىق خىزمىتىنىڭ فاڭجېن ۋە ۋەزىپىلىرىنى ئەمەلىيلەشتۈرۈش ئۈچۈن قوللىنىدىغان تەدبىرلەر بولسا، ئەمەلىيەتنى چىقىش نۇقتىسى قىلىپ ئايرىم – ئايرىم يېتەكچىلىك قىلىش، ئاز سانلىق مىللەتلەر تىل – يېزىقلىرىنىڭ قوللىنىلىش ۋە يولغا قويۇلۇش خىزمىتىنى ھەقىقىي رەۋىشتە ياخشى ئىشلەش، قەدىمدىن بۈگۈنگىچە ئومۇميۈزلۈك قوللىنىلىپ كەلگەن مىللەتلەر يېزىقلىرىغا نىسبەتەن ئۆگىنىش، قوللىنىش ۋە تەرەققىي قىلدۇرۇش خىزمىتىنى داۋاملىق ياخشى ئىشلەش، مىللىي تىل – يېزىقنىڭ شۇ مىللەت مىللىي تېررىتورىيىلىك ئاپتونومىيە يۈرگۈزۈۋاتقان رايوننىڭ سىياسىي، ئىقتىسادىي ۋە مەدەنىيەت قاتارلىق ھەرقايسى ساھەلىرىدە ئومۇميۈزلۈك قوللىنىلىشىغا ھەقىقىي رەۋىشتە كاپالەتلىك قىلىش، شۇنداقلا مىللىي يېزىقنىڭ قائىدىلەشتۈرۈلۈشى ۋە ئۆلچەملەشتۈرۈلۈشىنى ئىلگىرى سۈرۈپ، ئۇنى كۈنسايىن مۇكەممەللەشتۈرۈش...» قاتارلىقلاردىن ئىبارەت. (قاراڭ: تېڭ شىڭ: «20 ـ ئەسىر جۇڭگو ئازسانلىق مىللەتلىرى ۋە مائارىپ – نەزەرىيە، سىياسەت ۋە ئەمەلىيەت»، 351 -، 352 ـ بەتلەر. بېيجىڭ مەللەتلەر نەشرىياتى 2002 – يىل نەشرى)
دېمەك، يۇقىرىدىكى نەقىللەردىن كۆرۈۋېلىش تەس ئەمەسكى، قوش تىللىق مائارىپ مەملىكىتىمىز مىقياسىدا، مەيلى نەزەرىيە ئاساسى جەھەتتىن بولسۇن، مەيلى مەقسەت، نىشانى جەھەتتىن بولسۇن ۋە مەيلى سىياسەت جەھەتتىكى قانۇنى كاپالىتى جەھەتتىن بولسۇن ئوموميۈزلۈك مۇكەممەل تەتقىقات ئاساسىغا ئىگە. ئەمدى بۇ تەتقىقاتلار ئەمەلىيەتتە، قوش تىللىق مائارىپنىڭ دۆلىتىمىز ئازسانلىق مىللەتلەر رايونلىرىدا ئوموميۈزلۈك ساغلام تەرەققىياتقا ئىگە بولىشىنى زۆرۈر ئاساسلار بىلەن تەمىن ئېتىدىغان مول ئەھمىيەتلىك مۇھىم ئامىل ھىسابلىندۇ. ئەڭ مۇھىمى، بۇ نەقىللەرنىڭ ھېچ بىرسىدە مەلۇم باسقۇچقا كەلگەندە، ئاز سانلىق مىللەتلەر تىل ـ يىزىقلىرىنىڭ چەكلەش ۋە مۇئەييەن دائىرە ئىچىدە بوغۇپ قويۇشقا ئۇچرايدىغانلىقىغا ئىما ـ ئىشارەت قىلىدىغان بىرەر جۈملىمۇ ئۇچرىمايدۇكى، بۇ ھال بىزنى مەزكۇر تەتقىقاتلارنىڭ روھىنى شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونىمىزنىڭ بۈگۈنكى ئەھۋالىغا تەدبىقلاپ كۆرۈشىمىزگە ئۈندەيدۇ.
2 - قوش تىللىق مائارىپنىڭ نۇقتىلىق تەتقىقات ئەھۋالى
بۇ يەردىكى نۇقتىلىق تەتقىقات دېگىنىمىز، مەملىكىتىمىزدىكى ئازسانلىق مىللەتلەرنىڭ ھەممىسىگە ئەمەس، پەقەت ئۇلارنىڭ ئىچىدىكى مۇئەييەن بىر مىللەتكىلا قارىتىپ ياكى ئايرىم بىر ئازسانلىق مىللەتنىڭلا ئەمەلىي ئەھۋالىدىن ئىلىپ قىلىنغان تەتقىقاتنى كۆرسەتمەيدۇ. بۇ خىل تەتقىقات ھەرقانداق بىر ئازسانلىق مىللەتنىڭ ئۆز ئەزالىرىدىن بولغان ئالىملار تەرىپىدىن قىلىنىشىمۇ ياكى باشقا مىللەتتىن بولغان ئالىملار تەرىپىدىن قىلىنغان بولۇشىمۇ مۈمكىن.
مەملىكىتىمىزدە قوش تىللىق مائارىپ تەتقىقاتىنىڭ بۇ تۈرىمۇ خېلى مۇكەممەل دەرىجىدە ئېلىپ بېرىلماقتا. بىز بۇ يەردە، مەخسۇس چاۋشىيەن مىللىتىنىڭ قوش تىللىق مائارىپ ئەھۋالى تەتقىق قىلىنىپ يېزىلغان «چاۋشىيەن مىللىتىدە قوش تىللىقلىشىشنىڭ شەكىللىنىش جەريانى» دېگەن كىتاب ۋە ئۇنىڭدىكى مۇناسىۋەتلىك مەزمۇنلار ئارقىلىق بۇ تېمىنى چۈشەندۈرۈشكە تىرىشىمىز. بۇ كىتابنى مانجۇ مىللىتىدىن بولغان دوكتور گۈەن شىنچيۇ خانىم يازغان. گۈەن خانىم ئۆزىنىڭ بۇ بەش بابلىق خاس ئەسىرىدە، چاۋشىيەن مىللىتىنىڭ قوش تىللىق مائارىپ تارىخىنى تەتقىق قىلىپ، جۇڭگودىكى ئەللىك بەش ئازسانلىق مىللەت بولۇپ ياشاۋاتقان ھەرقايسى ئەل ئىنسانلىرى ئۈچۈنمۇ ئۆرنەك بولغۇدەك تولىمۇ ئەھمىيەتلىك تەجرىبە ۋە ساۋاقلارنى يەكۈنلەپ چىققان. ئاپتور بۇ ئەسىرىدە، چاۋشىيەن مىللىتىدىكى قوش تىللىقلىشىش ئەھۋالىنىڭ پۈتكۈل جەريانىنى تەتقىق قىلىپ چىقىشنىڭ رېئال ئەھمىيىتىنى مىغىزلىق بايان قىلغاندىن باشقا، «چاۋشىيەنچە – خەنزۇچە قوش تىللىق مائارىپ تۈزۈمىنىڭ يولغا قويۇلىشىدىن چاۋشىيەن مىللىتىنىڭ قوش تىللىقلىشىشىنى شەكىللەندۈرگەن ئىچكى ئامىللارغا نەزەر»، «چاۋشىيەنچە – خەنزۇچە قوش تىللىق مائارىپ تۈزۈمىنىڭ يولغا قويۇلىشىدىن چاۋشىيەن مىللىتىنىڭ قوش تىللىقلىشىشىنى شەكىللەندۈرگەن تاشقى ئامىللارغا نەزەر» دېگەن مەخسۇس ئىككى باپنى ئېچىپ، ئازسانلىق ئورنىدىكى بىر مىللەت ئەزالىرىنىڭ ھەم ئۆز ئانا تىلىنى ھەمدە ئۆز دۆلىتىنىڭ ئاساسلىق پىكىر - ئالاقە قورالى بولغان باشقا بىر تىلنى ئوخشاشلا پىششىق دەرىجىدە ئىگىلەشنى كاپالەتكە ئىگە قىلىدىغان ئىچكى – تاشقى ئامىللار ۋە ئۇلارنىڭ رولىنى ئاجايىپ تەسىرلىك ۋە قايىل قىلارلىق تەسۋىرلەپ كۆرسەتكەن.
دوكتۇر گۈەن شىنچيۇ خانىمنىڭ تەتقىقاتىغا ئاساسلانغاندا، چاۋشىيەن مىللىتىنى مەملىكىتىمىزدىكى تىل – يېزىقى بار مىللەتلەر ئىچىدە ئەڭ يۇقىرى سەۋىيىلىك قوش تىللىقلاشقان مىللەت قىلىپ چىقىشقا ئاچقۇچلۇق رول ئوينىغان ئىچكى ئامىل مۇنداق تۆت تەرەپنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ: بىرىنچى، چاۋشىيەن مىللىتىگىلا خاس بولغان كۈچلۈك مىللەتپەرۋەرلىك ئېڭى، ئىككىنچى چاۋشىيەن مىللىتىگىلا خاس بولغان ئەپ بىلەن ئۆز مەۋجۇدلۇقىنى ساقلاش ئېڭى، ئۈچىنچى خەنزۇ مەدەنىيىتىگە بولغان قايىللىق، ئەمما كۆڭۈل ئازادىلىكىگە ساھىپ بولغان قوش تىللىقلىشىش ئىدىيىسى، ئۈمىدۋار، ئاكتىپ ۋە تىرىشچان تىل ئۆگىنىش پوزىتسىيىسى، ئەمدى چاۋشىيەن مىللىتىنىڭ قوش تىللىقلىشىشىنى ئەمەلىيەتكە ئايلاندۇرۇشتا مۇھىم رول ئوينىغان تاشقى ئامىللار بولسا، بىرىنچى، چاۋشىيەن تىل – يېزىقى بويىچە ئوقۇ - ئوقۇتۇش ئېلىپ بېرىشنى قوغدايدىغان ۋە تەرەققىي قىلدۇرۇدىغان قانۇن – تۈزۈم تۇرغۇزۇش، ئىككىنچى، قوش تىللىق مائارىپ تۈزۈمى ئاستىدىكى ئاساسىي مائارىپنى ئەڭ يۈكسەك سەۋىيە بىلەن ئومۇملاشتۇرۇش، ئۈچىنچى، قوش تىللىق مائارىپ بىلەن ئالاقىدار بولغان سەرەمجانلاشتۇرۇش قۇرۇلۇشىنى ياخشى ئىشلەش، تۆتىنچى، ئۆز – ئۆزىنى تەرەققىي قىلدۇرۇشقا پايدىلىق بولغان يېڭى شەيئىلەر ۋە يېڭى ئۆزگىرىشلەرنى قوبۇل قىلىپ، بۇ ئارقىلىق چاۋشىيەن مىللىتىنىڭ قوش تىللىق مائارىپىنى ئىلگىرى سۈرۈش. (قاراڭ: شۇ ناملىق ئەسەر 51 -، 55 -، 74 ـ، 90 ـ، 115 -، 141 -، 155 -، 182 - بەتلەر).
بىز بۇ يەردە دوكتۇر گۈەن شىنچيۇ خانىم يازغان «چاۋشىيەن مىللىتىدە قوش تىللىقلىشىشنىڭ شەكىللىنىش جەريانى» ناملىق كىتابنىڭ مۇناسىۋەتلىك باپ ۋە مەزمۇن ھالقىلىرىنىڭ ماۋزۇلىرىنىلا تەرجىمە قىلىپ قويدۇق. ئۈمىد شۇكى، ئۇيغۇر قوش تىللىق مائارىپى ۋە ئۇيغۇر تىل – يېزىقىنىڭ تەقدىرىگە كۆڭۈل بۆلىدىغان بارلىق بىلىم ئەھلىلىرى مەزكۇر كىتابنى ئەستايىدىللىق بىلەن، كۆڭۈل قويۇپ بىر ئوقۇپ چىقساق، كىتابتا بايان قىلىنغان مۇناسىۋەتلىك جەريان ۋە ئەھۋاللارنى ئۆزىمىزنىڭ مەۋجۇد ھالىتىمىز ۋە تۇرقىمىزغا تەدبىق قىلىپ، سېلىشتۇرۇپ باقساق، ئەگەر پەرق تاپساق، ئۆزىمىزنىڭ يېتەرسىزلىكىمىزنى بايقىساق ھېچ ئىككىلەنمەي، بىز بىلەن تەقدىرداش بولغان ئۇ ئىلغار ئاز سانلىق مىللەتتىن ئۆگەنسەك.
3 ـ ئۆزىمىزنىڭ تەتقىقاتى ۋە بىزگە تالىق تەتقىقاتلار
قوش تىللىق مائارىپ ھەققىدە ئۆزىمىز ئېلىپ بارغان تەتقىقاتلار، شۇنداقلا قېرىنداش مىللەتلەرگە مەنسۇپ باشقا ئالىملارنىڭ ئۇيغۇر قوش تىلچىلىقى توغرىسىدا خالىسانە ئېلىپ بارغان تەتقىقاتلىرى بابىدا ئۆز ئىمكانىمچە ئىزدەندىم. پروفېسسور، دوكتور ۋاڭ يۈەنشىن ئەپەندى نەشرگە تەييارلىغان «قوش تىللىق ئوقۇ – ئوقۇتۇش ۋە تەتقىقات» ناملىق تۆت توملۇق ئىلمىي ماقالىلەر توپلىمىنى بىرمۇ بىر ۋاراقلاپ چىقتىم. تاپالىغىنىمچە، مۇناسىۋەتلىك گېزىت – ژورناللار ۋە كىتابلارنى تېپىپ، مۇتالىئە قىلدىم. بۇ يەردە، ئاشۇ ئوقۇپ كۆرگەنلىرىم ئىچىدە ۋەكىللىك خاراكتېرغا ئىگە دەپ قارىغان ئۈچ ئەسەر ئۈستىدە توختىلىپ، ئۆز مۇلاھىزەمنى قىسقىچە قويۇپ ئۆتىمەن:
بىرىنچى، شىنجاڭ كەسپلەر ئۇنىۋېرسىتېتىدىن گاۋ خۇيچېڭ ئەپەندى يازغان «شىنجاڭدا قوش تىللىقلىشىشنىڭ كېلىپ چىقىشى، تەرەققىياتى ۋە رولى ھەققىدە يۈزەكى تەھلىل» ناملىق ئەسەر، تۆت باپ ۋە ئالتە پاراگرافتىن تەشكىل تاپقان بۇ ئەسەر «قوش تىللىق ئوقۇ - ئوقۇتۇش ۋە تەتقىقات» ئاتلىق ئىلمىي ماقالىلار توپلىمىنىڭ ئۈچىنچى تومىغا كىرگۈزۈلگەن بولۇپ، ئۇنىڭدا «شىنجاڭدا ياشاۋاتقان مىللەتلەرنىڭ نوپۇسى، ئولتۇراقلىشىشى ۋە تىل قوللىنىش ئەھۋاللىرى»، «شىنجاڭدا قوش تىللىقلىشىش ھادىسىسىنىڭ مەيدانغا كېلىشى ۋە تەرەققىي قىلىشى»، «قوش تىللىق مائارىپ ۋە قوش تىللىقلاشقان خادىملارنى تەربىيىلەشنىڭ ئاساسلىق يولى» دېگەن ماۋزۇلار بويىچە مېغىزلىق بايان بېرىلىپ، شىنجاڭدىكى قوش تىللىقلىشىش مەسىلىسى نىسبەتەن توغرا قاراش بىلەن لىللا مەيداندا تۇرۇپ شەرھلەنگەن. ئالاھىدە تىلغا ئېلىشقا ئەرزىيدىغان يېرى شۇكى، ئەسەرنىڭ «دۆلەتنىڭ تىل – يېزىق سىياسىتى قوش تىللىقلىشىشنى داۋاملىق ساقلاپ قالىدۇ ۋە ئۇنى تەرەققىي قىلدۇرىدۇ» دېگەن پاراگرافىدا، شىنجاڭدىكى قوش تىللىقلىشىشنىڭ مەملىكەتنىڭ باشقا ئازسانلىق مىللەتلەر رايونلىرىدىكى قوش تىللىقلىشىشقا ئوخشاشلا، «جۇڭخۇا خەلق جۇمھۇرىيىتىنىڭ ئاساسىي قانۇنى»، «جۇڭخۇا خەلق جۇمھۇرىيىتىنىڭ مەجبۇرىيەت – مائارىپى قانۇنى» ۋە «جۇڭخۇا خەلق جۇمھۇرىيىتىنىڭ مىللىي تېررىتورىيىلىك ئاپتونومىيە قانۇنى» قاتارلىق دۆلىتىمىزنىڭ ھەرقايسى رايونلىرىدا ئوخشاش قىممەتتە ئاقىدىغان دۆلەتلىك قانۇنلار، شۇنداقلا «شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونى تىل – يېزىق خىزمىتىنىڭ بەلگىلىمىلىرى» قاتارلىق يەرلىك ئاپتونومىيە ھۆكۈمىتى تەرىپىدىن چىقىرىلغان مەخسۇس بەلگىلىمىلەرنىڭ قوغدىشى ئاستىدا، يەنە داۋاملىق مەۋجۇد بولۇپ تۇرىدىغانلىقىنى، شۇنداقلا قوش تىللىق مائارىپ ئارقىلىق ئۇنىڭ يەنە ھەقلىق رەۋىشتىكى تەرەققىياتلارغا ئېرىشىدىغانلىقى قانۇن ئاساسىي بىلەن ئىلمىي ھالدا شەرھلەپ كۆرسىتىلگەن.
مېنىڭچە گاۋ خۇيچېڭ ئەپەندىنىڭ قوش تىللىقلىشىش ۋە قوش تىللىق مائارىپ مەسىلىسىگە نەسبەتەن چۈشىنىش ۋە چۈشەندۈرۈشلىرى ئىلىي، سەمىمىي ۋە بىر تەرەپلىمىلىكتىن خالىي، ھالبۇكى ئىلىم ئادەملىرىمىزنىڭ ھەممىسى مۇشۇنداق تونۇشتا بولسا، شىنجاڭدىكى قوش تىللىقلىشىش، شۇنداقلا قوش تىللىقلىشىشنى قوغدايدىغان ۋە ئۇنى تەرەققىي قىلدۇرىدىغان ئۇيغۇرچە – خەنزۇچە قوش تىللىق مائارىپى تۇيۇق يولغا كىرىپ قالماي، ساغلام يول بىلەن راۋاجلىنالايدۇ.
ئىككىنچى، قېرىندىشىمىز نۇسرەت تۇردى يازغان «قوش تىللىقلىشىش ۋە ئانا تىلىمىز» دېگەن ماقالە، بۇ ماقالە مۇبارەك ژۇرنال «شىنجاڭ مەدەنىيىتى» نىڭ 2000 – يىل 4 - 5 (قوشما) سانىنىڭ 103 - بېتىگە ئېچىلغان «تىل ۋە تەرەققىيات» دېگەن سەھىپىسىگە بېرىلگەن. ئاپتور نۇسرەت تۇردى جاھان قوش تىلچىلىقى ئىلمىنىڭ سەردارلىرىدىن بولغان چىنگىز ئايتماتوفنىڭ «كۆپ تىللىق بولۇش شەراپەت، ئەمما ئانا تىلىنى بىلمەسلىك جىنايەت» دېگەن مەشھۇر ئۈزۈندىسىنى ئۆز ماقالىسىگە سەھىپە بېشى قىلىش ئارقىلىق، مۇھاكىمىگە قويۇلغان قوش تىللىقلىشىش مەسىلىسىنىڭ ھەقىقەتەنمۇ شەرەپلىك، ئەمما نازۇك بىر ئىش ئىكەنلىكىنى ئوقۇرمەنلەرگە ئۇقتۇرغان. ئومۇمىي مەزمۇن ئورامىدىن ئېلىپ ئېيىتقاندا، بۇ ماقالە قوش تىللىقلىشىشنىڭ نېمىلىكىنى، قوش تىللىق بولۇشتا ئانا تىلىمىز بولغان ئۇيغۇر تىلىنىڭ قانداق ئورۇن ۋە قىممەتكە ئىگە ئىكەنلىكى مەسىلىسىنى مۇھاكىمە مەركىزى قىلغان بولۇپ، ئاخىرىدا «ئانا تىلىمىزنى ئاساسىي ئورۇنغا قويغان ھالدا، قوش تىللىق بولۇشتىن ئىبارەت بۇ يېڭى دەۋر تەلەپ قىلىۋاتقان ئىجتىمائىي ئەمەلىيەتكە ئاكتىپ قاتنىشايلى» دېگەن خۇلاسىنى چىقارغانلىقى بىلەن مۇئەييەن ئەھمىيەتكە ئىگە. ئاپتورنىڭ بۈگۈنكى كۈندە يالغۇز ئۇيغۇر تىلىلا ئەمەس، بەلكى پۈتكۈل ئۇيغۇر مەدەنىيىتى دۇچ كېلىۋاتقان، «قوش تىللىقلىشىش» بولۇپ ئىپادىلىنىۋاتقان بۇ مەسىلىگە جىددى نەزەر ئاغدۇرۇپ، ئاكتىپ ئىزدەنگەنلىكى ۋە بۇ ھەقتىكى كۆز قارىشىنى دادىل ئوتتۇرىغا قويغانلىقى ھەقىقەتەنمۇ تەقدىرلەشكە ئەرزىيدۇ. شۇڭا، مەن بۇ ماقالىنى ئۇيغۇر قوش تىلچىلىقى ئىلمىنىڭ ئەمەلىي رىقابەتتە نۇسرەت بىلەن روناق تېپىشى ئۈچۈن باش قاتۇرغان ياخشى ئەسەر، دەپ باھالىدىم.
ئەمما، ماقىلىنى تەكرار ئوقۇغىنىمدا، ئۇيغۇر مەدەنىيىتىنىڭ تەرەققىيات داۋامىدا ئاستا - ئاستا ئاساسىي مەدەنىيەت بولۇش ئورنىدىن چۈشۈپ قېلىشىغا ئەگىشىپ، ئۇيغۇر تىلىمۇ تۇرمۇشىمىزدىكى ئۆزىنىڭ مۇقەددەس ئورنىدىن ئايرىلىپ قېلىشقا يۈزلەندى. ئۇيغۇرلارنىڭ مەدەنىيەت جەھەتتىن جانلىنالماسلىقى، تەرەققىيار سەۋىيىسىنىڭ ئىزچىل تۆۋەن بولۇپ تۇرۇشى ...» دېگەن ئىككىنچى ئابزاسنىڭ ئەمەلىيەتتە تولىمۇ پاسسىپ قاراشلىق بىھۇدە ۋايساش بولغانلىقى سېزىلىپ كۆڭلىمىزنى غەش قىلىدۇ.
مەلۇمكى، بۈگۈنكى جۇڭخۇا خەلق جۇمھۇرىيىتىدە ياشاۋاتقان ئۇيغۇرلار بىر قېرىنداش مىللەت، ھالبۇكى ئون مىليۇنغا يېقىن نوپۇسلۇق بىر قېرىنداش مىللەت بولغان ئۇيغۇرلارنىڭ مەدەنىيىتى بىر مىلياردتىن ئارتۇق نوپۇسلۇق خەنزۇلار ئاساسىي گەۋدە بولغان جۇڭگونىڭ ئاساسلىق مەدەنىيىتى بولۇشى مۈمكىن ئەمەس، ئەلۋەتتە. ئەمما، پۈتكۈل ئۇيغۇر مىللىتىگە نىسبەتەن ئېيتقاندا، ئۇيغۇر مەدەنىيىتى ئۇيغۇرنىڭ ئۆزى ئۈچۈن ئەبەدىلئەبەد ئاساسىي مەدەنىيەت بولىدۇكى، باشقىلارنىڭ مەدەنىيىتى ھەرقانچە ئالتۇن مەدەنىيەت بوپكەتسىمۇ، ئۇنىڭ ئۈچۈن بەرىبىر ئۆگىنىش ۋە پايدىلىنىش ماتېريالى بولۇدىغان قوشۇمچە نەرسىدىنلا ئىبارەت، خالاس. مۇشۇ نۇقتىدىن ئېلىپ ئېيتقاندا، ئۇيغۇر مەدەنىيىتى بۈگۈن ئاساسىي مەدەنىيەت بولۇش ئورنىدىن چۈشۈپ قالمىدى ۋە مەڭگۈ چۈشۈپ قالمايدۇ!
«ئۇيغۇر تىلىمۇ تۇرمۇشىمىزدىكى ئۆزىنىڭ مۇقەددەس ئورنىدىن ئايرىلىپ قېلىشقا يۈزلەندى» دەپ بەتدۇئا ئاۋلىيالىق قىلىشنىڭ ئاساسىي زادى نېمىدۇر؟! بىزنىڭچە، ئۇيغۇر مىللىتىنىڭ بىر مىللەت بولۇپ تۇرۇش سالاھىيىتىلا بولۇدىكەن، ئۇيغۇر تىلى ئۆزىنىڭ ئۇيغۇر تۇرمۇشىدىكى مۇقەددەس ئورنىدىن ئايرىلىپ قېلىشقا ھەرگىزمۇ يۈزلەنمەيدۇ، بۇ بىر تەرەپ، يەنە بىر تەرەپتىن، سىز - بىز ئۆزىمىزنى «مەن ئۇيغۇرمەن» دەپ مەيدىمىزگە مۇشتلاپ يۈرگەنىكەنمىز، تىرىكلا بولساق ئۇيغۇر تىلىنى تۇرمۇشىمىزدىكى مۇقەددەس ئورنىدىن ئايرىلىپ قېلىشقا ھەرگىزمۇ يۈزلەندۇرمەيمىز: بىزچە ئۇيغۇر تىلىنى قوغداش دېمەك ئۇيغۇر مىللىتىنى قوغداش دېمەكتۇر، ئەڭ مۇھىمى، ئۇيغۇرنى، ئۇيغۇر تىلىنى مەۋجۇدلۇق كاپالىتىگە ئىگە قىلىش بىزنىڭ ئەڭ ئىپتىدائىي ھەققىمىزدۇركى، بۇ ھەققىمىزنى قوغداش ئۈچۈن، گېزى كەلسە ھېچ ئىككىلەنەنمەي جېنىمىزنى پىدا قىلىمىز!
«ئۇيغۇرلارنىڭ مەدەنىيەت جەھەتتىن جانلىنالماسلىقى، تەرەققىيات سەۋىيىسىنىڭ ئىزچىل تۆۋەن بولۇپ تۇرۇشى» دېگەندە نېمە كۆزدە تۇتۇلغانكىن؟ ئەگەر جۇڭگودا جۇمھۇرىيەت قۇرۇلغاندىن بۇيانقى ئەللىك ئۈچ يىل نەزەردە تۇتۇلغان بولسا، قاراپ باق: تۇردى ئاكا قاتارلىق بىر قانچە پىشقەدەمنىڭ ئېغىزىدىلا قېپقالغان ئۇيغۇر ئون ئىككى مۇقامى دەسلەپ سىمغا ئېلىندى، ئاندىن نوتىلاشتۇرۇلدى، ئاندىن ئۇنىڭ دۇردانە تېكىستلىرى توم تومى بىلەن نەشر قىلىندى، ئاندىن تۈرلۈك تىللارغا تەرجىمە قىلىنىپ، دۇنيا مەدەنىيەت خەزىنىسىگە ئېلىندى. ئەدەبىيات گۈلزارى ئەنئەنىۋى شېئىرىيەتچىلىكتىن ھېكايىچىلىققا، ھېكايىچىلىقتىن پوۋېستچىلىققا، پوۋېستچىلىقتىن رومانچىلىققا بالداقمۇ – بالداق ئۆرلەپ، خېلىلا مەزمۇت ۋە يامان ئەمەس سۈرئەتلىك قەدەم بىلەن تەرەققىي قىلىپ، بۈگۈنكى كۈنگە كەلدى. ھەرىكەتلىك سەنئەت بولسا، باشتىكى لەپەر ئېيتىشىش ۋە سەھنە ئەسىرى ئويناشتىن، قۇرۇلمىسى مۇكەممەل بولغان زامانىۋى دىراممىلارنى ئويناشقا، ئۇنىڭدىن تېلېۋىزىيە، كىنولىشىشقا تەرەققىي قىلدى. ئەسلىدىكى مەھەللىۋى نەۋرۇز قۇتلاشلىرى ۋە مەشرەپ چايلىرى بۈگۈنكى كۈندە شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونىمىز ھەتتا پۈتكۈل مەملىكەت مىقياسىدا بىرلا چاغدا كۆرسىتىلىپ، خەلقىئالەمگە ھوزۇرلىنىش بېرەلەيدىغان كۆلەم ۋە سەۋىيىنى ياراتتى، تەرەققىيات ئەدەبىيات – سەنئەت ساھەسىدىن ھالقىپ، سانائەت، تېبابەت ۋە تېجارەت، ساھەلىرىدىمۇ ئۆزىنىڭ ئالغا باسقان، ئىلغار گەۋدىسىنى كۆرسەتمەكتە، ئالايلۇق، «ئارمان» باش بولۇپ يول ئاچقان ئۇيغۇر يېمەك – ئىچمەك سانائىتى بۈگۈنكى كۈندە ئۆزىنىڭ «ئامىنە» تەييار چۆپلىرى، «ئابلاجان» نانلىرى ۋە «ئىدرىس» قايماقلىرى بىلەن رىقابەت بەيگىسىدە زەپەر بويىنى كۆرسەتسە، ئاپتونوم رايونلۇق ئۇيغۇر شىپاخانىسى زەربىدارلىقىدىكى ئۇيغۇر تېبابىتى ئۆزىنىڭ دورىگەرلىك، داۋالاش ۋە كېسەللىكنىڭ ئالدىنى ئېلىش قاتارلىق ھەممە تارماقلىرى بويىچە ماس قەدەمدە تەرەققىي قىلىپ، خۇددى «موڭغۇل تېبابىتى» ۋە زاڭزۇ تېبابىتى» دېگەنگە ئوخشاشلا، ئۆزىنىڭ جۇڭخۇا تېبابىتى سورۇنىدىكى ئورنىنى «ئۇيغۇر تېبابىتى» دېگەن ئالتۇن نام بىلەن يازدۇرۇش ئۈچۈن بوشاشماي كۈرەش قىلماقتا. ئۇيغۇر تىجارىتىمۇ، بۇرۇنقى يەككە تىجارەت ۋە كىچىك يايمىچىلىق، چەرچەنچىلىكتىن»، «ئىزچىلار» سودا چەكلىك شىركىتى، « ئىسمايىل» ئۈزۈم پادىشاھى چەكلىك شىركىتى، دېگەندەك شىركەتلىشىشكە، تەنھا شىركەتلىشىشتىن، شىركەتلەر گورۇھى گەۋدىسى ھاسىل قىلىشقا، تەرەققىي قىلىپ، ئىشسىز ۋە ئاشسىز قالغان قېرىنداشلىرىنىڭ بېشىنى ئۆزلىرى سىيلىيالىغۇدەك كۆلەم ۋە دەرەم شەكىللەندۈرۈش ئۈچۈن چېلىشماقتا ۋە ئېلىشماقتا... مانا بۇلار ئۇيغۇر تىل - يېزىقى يادرولۇقىدىكى ئۇيغۇر مەدەنىيىتىنىڭ تومۇرىدا مەھمۇد كاشغەرىي، ئەلىشىر نەۋائىي كەبىي ئەجدادلارنىڭ قېنى ئۇرغۇپ تۇرغان باش ئەگمەس، بوي بەرمەس ئۇيغۇر زىيالىيلىرىنىڭ بوشاشماستىن كۆرۈش قىلىشى ئارقىسىدا، تەرەققىيات سەۋىيىسىنى ھەرئامال بىلەن يۇقىرى كۆتۈرۈپ، ئالغا سىلجىتىپ كېلىۋاتقانلىقىنىڭ ئايانچلىق مىساللىرى، خالاس. دېمەكچىمەنكى، تەتقىقات رېئاللىقىنى ئېتىبارغا ئېلىشى، «بىرنى بىر دېگۈلۈك» دېگەن ئۇيغۇر سەمىمىيىتى بىلەن ئەمەلىيەتنى لىللا ئەكس ئەتتۈرگەن بولۇشى لازىم، ئەلۋەتتە. ئۈچىنچى، ۋاڭ جېنبېن ۋە ئابلا ئەمەت يولداشلار يازغان «شىنجاڭدا ئازسانلىق مىللەتلەرگە ئېلىپ بېرىلغان قوش تىللىق ئوقۇ – ئوقۇتۇش ۋە تەتقىقاتلار» (بېيجىڭ مىللەتلەر نەشرىياتى 2000 - يىل نەشرى) ناملىق خەنزۇچە خاس ئەسەر، بۇ ئەسەر مەزكۇر تېمىدىكى تۇنجى خاس ئە سەر بولۇش سۈپىتى بىلەن تەبرىكلەشكە ئەرزىيدۇ، مۇبارەك بولسۇن! شۇنداقلا، ئەسەرنىڭ بىرىنچىسى بابىدا بېرىلگەن «شىنجاڭدىكى ئازسانلىق مىللەتلەر ۋە ئۇلارنىڭ تىل - يېزىق ئەھۋالى»، «پارتىيە ۋە ھۆكۈمەت ئىزچىل ھالدا ئازسانلىق مىللەتلەرنىڭ خەنزۇچە ئوقۇ -ئوقۇتۇش خىزمىتىگە ئەھمىيەت بېرىپ كەلمەكتە» قاتارلىق پاراگرافلاردا، شىنجاڭدىكى مىللەتلەرنىڭ تىل - يېزىق ئىشلىتىش ئەھۋالى، پارتىيە ۋە ھۆكۈمەتنىڭ شىنجاڭدىكى مىللەتلەرنىڭ تىل – يېزىق قوللىنىش مەسىلىسىگە قارىتىپ چىقارغان قانۇن، سىياسەت ۋە بەلگىلىمىلىرى ھۆججەتلىك مول نەقىللەر بىلەن بايان قىلىنغان بولۇپ، بۇلار تولىمۇ مۇھىم بولغان ماتېرىيال قىممىتىگە ئىگە.
«بىراق، «شىنجاڭدا ئازسانلىق مىللەتلەرگە ئېلىپ بېرىلغان خەنزۇچە ئوقۇ ـ ئوقۇتۇشنىڭ تارىخىدىن ئەسلىمە»، «جەنۇبىي شىنجاڭدىكى ئۈچ رايوندا ئازسانلىق مىللەتلەر ئوتتۇرا – باشلانغۇچ مەكتەپلىرىدە ئېلىپ بېرىلغان خەنزۇچە ئوقۇ - ئوقۇتۇش خىزمىتىنى تەكشۈرۈش ۋە مۇلاھىزىلەر»، «شىنجاڭدا ئازسانلىق مىللەتلەرگە ئېلىپ بېرىلغان خەنزۇچە ئوقۇ - ئوقۇتۇشنىڭ ھازىرقى ئەھۋالى ۋە چارە –تەدبىرلەر»، «خەنزۇچە ئوقۇ - ئوقۇتۇشنىڭ ئەخلاقىي تەربىيە رولى ۋە ئەقلىي تەربىيە رولى»، «خەنزۇچە ئوقۇ - ئوقۇتۇشتا، ئوقۇغۇچىلارنىڭ سوبيېكتىپ رولىنى تولۇق جارى قىلدۇرۇش كېرەك»، «تىل ئىقتىدارىغا تالىق ئوقۇ - ئوقۇتۇش»، «خەنزۇچە ئوقۇ - ئوقۇتۇشنىڭ جەريانىغا دائىر بىر قانچە مەسىلە»، «سىناق ئېلىش»، «خەنزۇچە دەرسلىك ماتېريالىنىڭ يېزىلىشى»، «خەنزۇ تىلى ئوقۇتقۇچىلىرىنىڭ تەربىيلىنىشى ۋە تەتقىقات خىزمىتى »، «چەت ئەل تىلى ئوقۇ – ئوقۇتۇش ساھەسىدىكى ئېقىملارھەققىدە ئومۇمىي بايان» بولۇپ، جەمئىي ئون ئىككى باپتىن تەشكىل تاپقان مەزكۇر «شىنجاڭدا ئازسانلىق مىللەتلەرگە ئېلىپ بېرىلغان قوش تىللىق ئوقۇ - ئوقۇتۇش ۋە تەتقىقاتلار» ناملىق بۇ كىتابتا، ئەمەلىيەتتە قوش تىللىق ئوقۇ - ئوقۇتۇش ئەمەس، بەلكى يەك تىللىق ئوقۇ -ئوقۇتۇش، يەنى خەنزۇچە ئوقۇ – ئوقۇتۇشلا سۆزلەنگەن. مۇنداقچە قىلىپ ئېيتقاندا، مەزكۇر كىتاب شىنجاڭدىكى خەنزۇ بولمىغان مىللەتلەرگە قارىتا ئېلىپ بېرىلغان خەنزۇ تىلى ئوقۇ - ئوقۇتۇشىنى ۋە تەتقىقاتنىلا بايان قىلغان. شۇڭا، بۇ كىتابنىڭ قايتا نەشرىدە كىتاپ ئىسمىنى «شىنجاڭدا ئازسانلىق مىللەتلەرگە ئېلىپ بېرىلغان خەنزۇچە ئوقۇ - ئوقۇتۇش ۋە تەتقىقاتلار» قىلىپ ئۆزگەرتكەن تۈزۈك. پەقەت شۇنداق بولغاندىلا، كىتابنىڭ ئىسمى جىسمىغا لايىق، يەنى كىتاب ماۋزۇسى بىلەن ئىچىدىكى بايان قىلىنغان مەزمۇن مۇۋاپىق بولىدۇكى، بۇنى خەنزۇچىدا،(نامى يوللۇق بولغاندىلا، گەپ ئاقىدۇ) دەيدۇ!
بۇ يەردە، كۆڭۈل بېرىپ مۇلاھىزە قىلىپ كۆرۈشىمىزگە ۋە ئەستايىدىل تەتقىق قىلىپ بېقىشىمىزغا ئەرزىيدىغان مەسىلە شۇكى، شىنجاڭدا ئۇزۇن يىللار تىل -يېزىق خىزمىتى بىلەن شۇغۇللانغان ئىلىم ئەھلىلىرىمىز يازغان نوپۇزلۇق خاس ئەسەردە، «قوش تىللىق ئوقۇ - ئوقۇتۇش» ئەمەلىيەتتىكى «خەنزۇ تىلى ئوقۇ -ئوقۇتۇشى» دەپ قارالغان. باشقىچە قىلىپ ئېيتقاندا، مەزكۇر كىتابنىڭ ئۇيۇشتۇرغۇچى ۋە ئاپتورلىرىنىمۇ ئۆز ئىچىگە ئالغان بىر مۇنچە ئالىملىرىمىزنىڭ نەزىرىدە، «قوش تىللىق ئوقۇ – ئوقۇتۇش» ۋە «قوش تىللىق مائارىپ» دېگەن گەپ ئەمەلىيەتتە «خەنزۇچە ئوقۇ - ئوقۇتۇش» ۋە «خەنزۇ تىلى مائارىپى» دېگەن بولىدىكەن. ئەمدى، بۇ چۈشەنچە بىلەن «جۇڭگودىكى ئازسانلىق مىللەتلەرگە قارىتا ئېلىپ بېرىلىۋاتقان قوش تىللىق مائارىپ ئاساسلىقى خەنزۇ تىلى (جۇڭگو مىللەتلەر ئاراتىلى) بىلەن ئازسانلىق مىللەتلەر تىللىرىدا ئېلىپ بېرىلىدىغان مائارىپتۇر» (قاراڭ: «20 – ئەسىر جۇڭگو ئازسانلىق مىللەتلىرى ۋە مائارىپ»، 337 ـ بەت، بېيجىڭ مىللەتلەر نەشرىياتى 2002 - يىل نەشرى)، «قوش تىللىق مائارىپ جۇڭگودىكى ئازسانلىق مىللەتلەر توپلىشىپ ئولتۇراقلاشقان رايونلاردا يولغا قويۇلغان ئازسانلىق مىللەتلەر تىللىرى ۋە خەنزۇ تىلىدا ئېلىپ بېرىلىدىغان مائارىپتۇر» (قاراڭ: يۇقىرىدىكى ئەسەر 342 - بەت) دېگەن چۈشەنچىنى سېلىشتۇرۇپ كۆرسەك، ئوتتۇرىدىكى پەرق نېمەدېگەن زور – ھە؟! دېمەكچىمەنكى، مانا بۇنىڭدىن شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونىمىزنىڭ قوش تىللىق مائارىپ ياكى قوش تىللىق ئوقۇ - ئوقۇتۇش ساھەسىدىكى تەتقىقاتنىڭ سەۋىيە جەھەتتىن مەملىكىتىمىز مىقياسىدىكى ئومۇمىيەتلىك تەتقىقاتلاردىنمۇ، نۇقتىلىق تەتقىقاتلاردىنمۇ نەقەدەر تۆۋەن تۇرىدىغانلىقى ئوچۇقلا كۆرۈنۈپ تۇرىدۇ. ھالبۇكى، بىز جەزمەن ئەمەلىي تىرىشچانلىق كۆرسىتىپ قوش تىللىق مائارىپ تەتقىقاتى جەھەتتىكى يېتەرسىزلىكلىرىمىزنى تۈزىتىپ، تەتقىقات سەۋىيىمىزنى مەملىكىتىمىزدىكى ئومۇميۈزلۈك تەتقىقات ۋە نۇقتىلىق تەتقىقات سەۋىيىسىگە چوقۇم يەتكۈزىشىمىز ۋە ئۇنىڭدىن ئاشۇرۇۋېتىشىمىز كېرەك. شۇنداق بولغاندىلا، شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونىمىز قوش تىللىق مائارىپىنىڭ ئىستىقبالى پارلاق ئىقبال تامان گۈلدەك ئېچىلىدۇ.
خۇلاسە قىلىپ ئېيتقاندا، يۇقىرىدىكى پاكىتلىق بايانلار سېلىشتۈرۈپ تەتقىق قىلىشلار ۋە ئۆگىنىشلەردىن يەكۈن چىقىرىپ ئېيتالايمىزكى، قوش تىللىق مائارىپ ياكى قوش تىللىق ئوقۇ - ئوقۇتۇش دېگىنىمىز ئازسانلىق مىللەتلەر تىللىرى بىلەن خەنزۇ تىلىدا ئوخشاش قىممەتتە ئېلىپ بېرىلىدىغان مائارىپ ۋە ئوقۇ - ئوقۇتۇشنى كۆرسىتىدۇ، قوش تىللىق مائارىپنىڭ ئاخىرقى مەقسىتى ھەرگىزمۇ ئازسانلىق مىللەتلەرنىڭ تىل - يېزىقىنى ئەمەلدىن قالدۇرۇش ۋە يوقىتىش ئەمەس، بەلكى ئازسانلىق مىللەتلەرنىڭ تىل - يېزىقلىرىنى قوغداش ۋە تەرەققىي قىلدۇرۇش ئالدىنقى شەرتى ئاستىدا، خەنزۇ تىلى بىلەنمۇ ئوقۇ - ئوقۇتۇش ئېلىپ بېرىپ، ئازسانلىق مىللەتلەر زىيالىيلىرىنى «ئانا تىلى بىلەن خەنزۇ تىلىدا ئوخشاشلا ماھىر» قىلىپ يېتىشتۈرۈپ چىقىشتىن ئېبارەت. ھالبۇكى، قوش تىللىق مائارىپتا، ئازسانلىق مىللەتلەر تىل – يېزىقلىرى بويىچە ئوقۇ - ئوقۇتۇش ئېلىپ بېرىش بىلەن خەنزۇ تىلىدا ئوقۇ – ئوقۇتۇش ئېلىپ بېرىشتا تەڭ قىممەتتە ئوخشاش ئەھمىيەت بەرگەندىلا، ئاندىن ئازسانلىق مىللەتلەرنىڭ تىل - يېزىقلىرىنى قوغداش ۋە ئۇنى تەرەققىي قىلدۇرۇش مەقسىتىگە يەتكىلى بولىدۇ. ئەڭ مۇھىمى، قوش تىللىق مائارىپ پەقەت ئازسانلىق مىللەتلەر تىل - يېزىقلىرىنى قوغداش ۋە ئۇنى تەرەققىي قىلدۇرۇش ئالدىنقى شەرتىگە كاپالەتلىك قىلغاندىلا، ئاندىن ئۇ «جۇڭخۇا خەلق جۇمھۇرىيىتىنىڭ ئاساسىي قانۇنى»دا بەلگىلەنگەن «جۇڭگودىكى ھەرقايسى مىللەتلەر ئۆزلىرىنىڭ تىل – يېزىقىنى قوللىنىش ۋە تەرەققىي قىلدۇرۇش ئەركىنلىكىگە ئىگە» دېگەن قانۇنىي بەلگىلىمىگە ئۇيغۇن ئىش بولىدۇ. بۇنىڭ ئەكسىچە، ئەگەر ئازسانلىق مىللەتلەرنىڭ تىل - يېزىقلىرى ھەرقانداق باھانە ۋە سەۋەپ بىلەن چەكلەنسە ۋە ئەمەلدىن قالدۇرۇلسا، بۇ، جۇڭخۇا خەلق جۇمھۇرىيىتىنىڭ ئاساسىي قانۇنىغا خىلاپلىق قىلىنغان خاتا ئىش بولىدۇ. مۇشۇ مەنىدىن ئېلىپ، سەمىمىيەت بىلەن ئېيتىمىزكى، بۈگۈنكى شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونىمىزدا «ئالىي مەكتەپ، ئىنىستىتۇت ۋە ئوتتۇرا تېخنىكوملاردا، پەۋقۇلئاددە كەسپلەردىن باشقا بارلىق كەسپلەردە خەنزۇ تىلى بىلەن ئوقۇ - ئوقۇتۇش ئېلىپ بېرىشنى قەدەممۇ قەدەم ئىشقا ئاشۇرۇش كېرەك» دېگەن پىكىر بويىچە يولغا قويۇلغان ئەمەلىيەتتىكى ئالىي مەكتەپلەردە ئۇيغۇر تىل - يېزىقىنى ئەمەلدىن قالدۇرۇش تەدبىرى «جۇڭخۇا خەلق جۇمھۇرىيىتىنىڭ ئاساسىي قانۇنى» دا بەلگىلەنگەن «ئازسانلىق مىللەتلەر ئۆزلىرىنىڭ تىل – يېزىقلىرىنى تەرەققىي قىلدۇرۇش ئەركىنلىكىگە ئىگە» دېگەن قانۇنىي بەلگىلىمىگە ئېنىق ھالدا خىلاپلىق قىلىنغان خاتا تەدبىردۇر. شۇڭا، ئۇنىڭ ئىمكان بار بالدۇرراق تۈزىتىلىشىنى چىن كۆڭلىمىزدىن ئۆتۈنۈپ سورايمىز. چۈنكى بىر مىللەتنىڭ تىل -يېزىقى ئالىي مائارىپتا قوللىنىش ھوقۇقىدىن مەھرۇم قىلىندى دېگەنلىك، ئەمەلىيەتتە ئۇ مىللەتنىڭ تىل - يېزىقى تەرەققىي قىلىش ئىمكانىدىن مەھرۇم قىلىندى دېگەنلىك بولىدۇ. پاكىت شۇكى، بۈگۈنكى دۇنيادا ھەقىقىي تەرەققىيات پەقەت ئالىي مائارىپ ئارقىلىقلا ئىشقا ئاشىدۇ، ئەلۋەتتە. ھالبۇكى، بىز ئۇيغۇرلارمۇ ئۆز ئانا تىلىمىزنىڭ يادرولۇقىدا شەكىللەنگەن ۋە ئۇيغۇر تېبابىتى، تىجارىتى، سانائىتى ۋە ئەدەبىيات – سەنئىتى ... قاتارلىق كۆپ شاخچىلار بىلەن ئىپادىلەنگەن بىر پۈتۈن ئۇيغۇر مەدەنىيىتىمىزنىڭ جۇڭخۇا ئېلىدىكى زاڭ، موڭغۇل ۋە چاۋشىيەن قاتارلىق قېرىنداش مىللەتلەرنىڭ مەدەنىيىتىگە ئوخشاشلا ئالىي مائارىپ سورۇنىدا ئۆز تىل – يېزىقىمىز بىلەنمۇ ئوقۇ - ئوقۇتۇش ئېلىپ بېرىش، شۇ ئارقىلىق ھەقىقىي يوسۇندىكى تەرەققىي قىلىنىش ئىمكانىيىتىگە ئىگە بولۇشنى جانۇ كۆڭۈلدىن خالايمىز.
يەنە شۇنداق قارايمىزكى، شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونىمىزدا، ئەمەلىيەتتىكى ئۇيغۇر تىل ـ يېزىقىنى مائارىپ سورۇنىدا ئەمەلدىن قالدۇرۇشتىن ئىبارەت خاتا تەدبىرنى يولغا قويۇشنىڭ ھەقىقىي جاۋابكارى بىزنىڭ رەھبەرلىرىمىز ئەمەس، بەلكى بىز زىيالىيلار، خۇسۇسەن، بىز تىل – يېزىق خىزمىتى ۋە تەتقىقاتى بىلەن شۇغۇللىنىۋاتقان زىيالىيلار بولۇشىمىز كېرەك. چۈنكى ئەگەر بىز تىل – يېزىق خادىملىرى تەتقىقاتنى ياخشى قىلىپ، مەملىكىتىمىزدە يولغا قويۇلغان قوش تىللىق مائارىپنىڭ ئەمىلىيەتتە ئازسانلىق مىللەتلەرنىڭ تىل – يېزىقلىرىنى قوغداش ۋە تەرەققىي قىلدۇرۇش ئاساسىدا، خەنزۇ تىلى مائارىپىنىمۇ ماس قەدەمدە كۈچەيتىپ، ئازسانلىق مىللەتلەر زىيالىيلىرىنى ھم ئۆز ئانا تىلىنى ھەم خەنزۇ تىلىنى ئوخشاشلا سۇدەك بىلىدىغان ۋە ماھارەت بىلەن قوللىنالايدىغان قوش تىل ئەھلى (زۇل - لىسانەين) قىلىپ يېتىشتۈرۈپ چىقىدىغان ئاقىلانە ياخشى مائارىپ ئىكەنلىكىنى ھەقىقىتى بىلەن، دەسلەپ ئۆزىمىز ياخشى چۈشىنىپ، ئاندىن ئۇنى باشلىقلىرىمىزغىمۇ ئوبدان چۈشەندۈرەلىگەن بولساق، بەلكىم رەھبەرلىرىمىز ئۇنداق خاتا پەرمان چۈشۈرۈپ تاشلىمىغان بولاتتى ۋە بىزمۇ بۈگۈنكى بۇ بەجايىكى ئانا تىلنىڭ چەكلىنىشىدەك راھەتسىز ۋە ئەندىشىلىك ئېغىر ۋەزىيەتكە قالمىغان بولاتتۇق.
خەيرىيەت! «قوتاندىن بىر قوي قاچقاندىن كېيىن تۈزەتسەڭمۇ كېچىككەن بولمايسەن» دەيدۇ ئۇيغۇر بوۋايلار، ھېلىھەم بولسىمۇ دەرھال ئۆزىمىزگە كېلىپ ھېلىقىدەك بىھۇدە، تاپا – تەنىلىك ۋايساشلارنى قويۇپ، تەتقىقاتنى ۋىجدانەن ياخشى ئېلىپ بارساق، يەنى قانۇن – سىياسەتلەرنى خەلقىمىزنىڭ ئارزۇ – ئارمان ئارزۇسىنىمۇ، ئەۋلادلىرىمىزنىڭ گۈزەل كېلەچەك يارىتىشقا ئاتىغان قەتئىي ئىرادىسىنىمۇ ياخشى تەتقىق قىلساق، تەتقىقات بىلەن ئەمەليەتنى چەمبەرچەس بىرلەشتۈرۈپ، رىقابەت ئىچىدە دولقۇن يېرىپ ئالغا ئېلگىرلىسەك، بۇ ھالدا، ئۇيغۇر تىل - يېزىقىنىڭ ئالىي مائارىپ مۇنبىرىنىمۇ ئۆز ئىچىگە ئالغان پۈتكۈل مەدەنىيەت سورۇنىدىكى ھەقلىق ئورنىنى جەزمەن قوغداپ قالالايمىز ۋە ئۇنى ھەقلىق رەۋىشتىكى تەرەققىيات ئىستىقبالىغا يۈزلەندۈرەلەيمىز.
بىز ئۇيغۇرلار كومپارتىيىنىڭ ئادالىتىدىن ھېچقاچان شەكلەنگەن ئەمەسمىز. ئەللىك ئۈچ يللىق شانلىق مۇساپىلىك يولدا، گاھى - گاھى يولغا قويۇلۇپ قالغان خاتا سىياسەت ۋە تەدبىرلەرنى كومپارتىيىنىڭ ھەمىشە ۋاقتى – ۋاقتىدا تۈزىتىپ كەلگەنلىكىنى ئوبدان بىلىمىز. ھالبۇكى، بۈگۈنكى كۈندە شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونىمىزدا سەۋەنلىك تۈپەيلىدىن يولغا قويۇلۇپ قالغان مەزكۇر ئۇيغۇر تىل -يېزىقىنى ئالىي مائارىپ سورۇنىدا ئىشلىتىشتىن قالدۇرۇشتەك تەدبىرنىمۇ جەزمەن ۋاقتىدا تۈزىتىپ بېرىدۇ، دەپ يۈزدە يۈز ئىشىنىمىز!
خاتىمە
دەرۋەقە، بىزدە قانۇندىن تولاراق سىياسەت بويىچە ئىش بېجىرىلىدۇ. يەرلىك پارتىيە ۋە ھۆكۈمەت ئورگانلىرى تەرىپىدىن ھۆججەت قىلىپ چۈشۈرۈلگەن بىر قارارنىڭ مەملىكەتلىك خەلق قۇرۇلتىيىدا ماقۇللانغان قانۇن ماددىلىرىغا ئۇيغۇن بولغان ياكى بولمىغانلىقىنى سۈرۈشتۈرۈش گوياكى پۇقرالارنىڭ قىلىدىغان ئىشى ئەمەستەك كۆرۈلىدۇ ۋە كۆرسىتىلىدۇ.
بىراق باش شۇجى جياڭ زېمىن يېقىندا: «جۇڭخۇا خەلق جۇمھۇرىيىتىنىڭ قانۇن خەزىنىسى» دېگەن كىتابقا يېزىپ بەرگەن كىرىش سۆزىدە «دۆلەتنى قانۇن ئارقىلىق ئىدارە قىلىش» دېگەن ستراتىگىيىلىك ئىدىيىنى ئالاھىدە تەكىتلەپ كۆرسەتكەن. داھىمىزنىڭ بۇ دەۋر بۆلگۈچ ئەھمىيەتكە ئىگە ئۇلۇغ تەلىماتىنىڭ رىغبەتلەندۈرۈشى بولغاچقا بۇ ئەسەرنى يېزىپ، خەلقنىڭ ئوچۇق مۇھاكىمىسىگە قويۇشقا جۈرئەت قىلدۇق .
ئەگەر دېگەنلىرىمىز توغرا بولسا، ئاۋاز قوشۇشقا مۇشەررەپ بولساق، ناۋادە خاتا دەپ تاشلىغان بولساق تەنقىدكە مۇيەسسەر بولساق. بۇ ھەر ئىككى ئەھۋالدا ئەل خۇمار قولىمىز خەلق سۆيەر كۆكسىمىزدە. مانا بۇ بىزنىڭكى كۆڭۈلدىكى سۆزىمىز. تەبئىيكى، بۇنىڭغا جاۋابكار ۋىجدانىمىز، ئۆزىمىز.
2002 ـ يىل 5 - نويابىر شەھىرى بېيجىڭ
ئاپتور: مەركىزىي مىللەتلەر ئۇنىۋېرسىتېتى ئۇيغۇرشۇناسلىق تەتقىقات ئورنىدا
مەنبە: «شىنجاڭ مەدەنىيىتى» ژورنىلى 2002 - يىللىق 6 - سان
ئىنكاس