Qeshqer Uyghurliri
Qeshkher Uyghurliri yumilakh bash (brahikfal), ottura boy, bughday ongluk, yuzi sokhiqakhrakh (at yuz), burni otturahal keng, lekin egiz (khox tumxukh burun bilen tuz burun arisida), qaqliri khara khongurlukh, khoy kozluk, sakhal-burutliri khoyokh, egim khaxlikh, terisi suzuk ve silikh bolup, omumen qiraylikh kilidu. Ular qiraylikh kiyinip salapetlik yuruxni yahxi koridu. Tazilikh'kha ve girimge alahide ehmiyet beridu, olima ve kesip kixilerge dost ve amrakh kilidu, elim-penni khedirleydu, hem sohbetni yahxi koridu.
Khexkher Uyghurliri heyri-sahavetlik, mihmandost, dana hem mulayim sozluk bolup, hoxnavaz, sen'et humar kilidu. Turmuxta tirixqan hem emgekqan bolup, soda-setikh ve tijaretke mahir, sayahet ve seperge heves khilidu. Ehli kesip ve honervenlerning tirixqanlikhi, khol honer mahariti jehette baxkha xeherning ademlirige kharighanda ustun ve ziyade turidu. Xung'a Khexkher khedimdin baxlap ottura Asiyening medenyet be soda merkizi bolup kelgen.
Hoten Uyghurliri
Hoten Uyghurliri bestlik, akhpixmakh, hal tenlik bolup, yumilakh bax (brohikifallikhi gevdilik), ottura boy, burni inqike, lekin egiz, yuzi sokhiqakhrakh (at yuz), qaqliri khara yaki kharamtul dolkhunsiman, sakhal-burutliri khoyukh, khara koz, khax-kirpikliri tolukh, tebessum qiray kelidu. Hoten Uyghurliri bir sozluk, bir khollukh, bir niyetlik ve ittipakh bolup, mulayim ve kemter, ixqan kelidu. Hoten Uyghurliri oz ixigha nahayti puhta, dostlukh ekhidisi kuqluk, aghzi mehkem bolup, otken ixlardin hatire khiduruxkha adetlengen.
Hoten Uyghurliri addiy-sadda yaxaydu, hexemetqilikni yakhturmaydu. Edebiyat-sen'et ve tibabetqilikke alahide etibar bilen kharaydu, olima ve alimlarni khedirleydu.
Hoten Uyghurliri herkhandakh honerni oz kamaligha yetkuzup, heridarlarni razi khilidu. Xung'a bu jay ezeldin yipek yoli tokhumqilikhi ve khaxtixi oymikarlikhi bilen mexhor.
Atux Uyghurliri
Tarihi menbelerde korsitilixiqe, Atux Uyghurliri etnik jehettin khedimki Uyghur khebililer ittipakhi iqidiki asaslikh khebililerning biri bolghan yaghmilarning urugh-evladliri dep kharilidu.
Bugunki Atux Uyghurlirining khiyapet tesviri Khexkher Uyghurlirining khiyapet tesviri bilen asasen ohxap ketidu. Yeni bax songiki yumilakhrakh, qaq ve sakhalliri khoyukh ve khara, burni inqike, lekin igizerek (khangxalikh), bughday ongluk, khoy kozluk, ottura boy, beden moskulliri qing, yuzi sokhiqakhrakh (at yuz), koz kharqukhi otkur, egme khax, khapikhining khiti kenrek kelidu.
Atux Uyghurliri ixqan ve pem-parasetlik bolup, elim-meripetni khdirleydu ve hormetleydu, yingilikh'kha intilidu, japa-muxekh'khettin zarlanmaydu, bolki oz ekhil parasiti ve kuqige tayinip behitlik turmux yaritix rohi ustun.
Atux Uyghurliri oz'ara inakh ve ittipakh yaxaydu. Kheyerde olturakhlixixidin khet'i nezer oz'ara izdixip bir-birige yardem beridu ve ekhil korsitidu. Yokhsullirigha heyri-hahlikh khilidu.
Tijaret ve soda setikh'kha kamillikhi, sozde mulahim ve qiverliki, oz ixigha buhtilikhi, kemterliki ve singixqanlikhi, aldin korerliki khatarlikh alametler Atux Uyghurlirini haraktirleydighan tup alametlerdur.
Akhsu Uyghurliri
Akhsu Uyghurliri akhpixmakh, emma sel-pel bughday ongluk kelidu hemde bexi yumilakh, yuzi keng ve goxluk, qaqliri kharamtukh ve dolkhunsiman, khoy kozluk ve arilaxma kozluk, lekin yukhuri khapikhining kheti qong, sakhal-burutliri ottura hal, burni adette kengrek ve tuz, pixanisi keng bolidu.
Akhsu Uyghurliri haraktir jehettin toghra (tuz), addiy-sadda, yuvax, mulayim, kemter, xukriqan helkhtur. Dihkhanliri kop, honerver kesipliri az, soda tijaretke anqe khizikhmaydu. Honer kesip ve tijaret bilen xoghullinidighanlarning kopqilikini baxkha xeherlerdin kelgenler texkil khilidu. Dihkhanliri akhkongul ve mihmandost bolup, pulgha anqe herismen emes. Ular sen'ethumar bolup, er-ayal toplixip mexrep oynaxkha adetlexken.
Akhsu Uyghurliri baghvenqilikke alahide itibar beridu. Xung'a Akhsu muhiti gozel, bokbarakhsan xeher bolup, elimiz boyiqe uzun omur korndighanlarning mutlekh kopqiliki mana xu Akhsu teveside baxlaydighan Uyghurlardur.
Turpan Uyghurliri
Turpan khedimiy xeher bolup, khedimki "Idikhut" Uyghurlirining merkizi hesaplinidu. Turpan Uyghurliri khiyapet jehettin sarghuq ongluk, bax songiki yumulakh'kha mahil, egiz boy, gevdilik, burni yapilakhrakh hem khelinrakh, burun toxukliri sel qongrakh konduleng xekilde, yuzliri keng, yuzining das songiki korunerlik. Kozliri kharamtul, emma kiqikrek (qikhir koz), khapikhi goxluk, qaqliri tuz ve khara, sakhal-burutliri xalang boluxtek alahidiliki bilen haraktirlinidu.
Turpan Uyghurliri rast khollukh, rast sozluk, tuz kongul, hile-mikiri ve hiyaniti yokh, ekhide-ihlasliri sap, sozliri khopalrakh bolsimu, koksi-kharni keng, oz'ara adavet sakhlimaydighan, artukhqe tekellupni halimaydighan, ekhidisi kuqluk hoxpi'il helkhtur.
Turpanning havasi issikh, kilimati khurghakh, suyi kem bolghaqkha Turpan Uyghurliri kariz suyige tayinip dihkhanqilikh ve baghvenqilik bilen hayat kequridu.
Turpan Uyghurliri emgekqan ve batur helkh bolup, khiyinqilikhtin khorkhmaydu. Emma dihkhanqilikhtin baxkha honer-kespige anqe kamil emes, soda-tijaretkimu anqe khizikhmaydu.
Korla Uyghurliri
Korla Uyghurlirining itnik terkibi bir kheder murekkep bolup, Lopnur Uyhgurliri yerlik irkhi alahidilik jehettin vekillik haraktirige ige. Ular sarghuq ongluk, bexi yumulakhrakh, boyi ottura hal, bestlik, yuzining das songiki qongrakh, burni tuz, khelinrakh, burun toxukliri sel qongrakh, yuzliri khiskha, keng, qaqliri tuz ve khoyokh, koz kharqukhi khara, khapikhi tar emma khelinrakh, sakhal-burutliri otturahal boluxtek alahidilik bilen haraktirlinidu. Korla xehiri ve uning'gha yekhin rayonlardiki Uyghurlar khirapet jehettin Akhsu, Kuqar Uyghurlirigha asasen ohxaydu.
Korla Uyghurliri akhkongul, rast sozluk, mulayim, koksi-kharni keng, hile-mikirsiz, izzet-ikramlikh, dihkhanqilikh bilen turmux kequridu. Lopnur etirapidikiler qarviqilikh, ovqilikh, bilikhqilikhni asas khilip kelgen bolup, addiy-sadda yaxaxkha adetlengen, honer-kesip, soda-tijaret bilen xughullanmighan.
Khumul Uyghurliri
Khumul tarihtin boyan Uyghurlarning khdimki ana yurtliridin biri.
Khumul Uyghurliri emgekqan, batur, ekhil-parasetlik, akhkogul, kemter, hoxpi'il, silikh-sipaye, om-inakh, mihmandost, oyun-qakhqakh, nahxa-usulgha hirismen boluxtek haraktirge ige. Xuning uqun bu rayon "biri bulikhi, biri hulkhi yahxi." dep teriplinidu.
Khumul Uyghurliri khiyapet jehettin akh amma sel-pel bughday ongluk, ottura boylukhtin tovenrek, burni adette kenrek ve tuz, yangakh songiki keng, qaqliri sel tuz, khongur, anqe khoyukh emes, khoy kozluk ve arlaxma kozluk, lekin yukhuri khapikhining khiti qong, koz okhliri sel-pel qekhir, pixanisi sel tarrakh, sakhal-buruti xalang(kosa), bexi sel sokhiqakhrakh (hrokifal) boluxtek alahidilikler bilen haraktirlinidu.
Ili Uyghurliri
Ili Uyghurliri asasen terikhqilikh ve qarviqilikh bilen xughullinidu. Bu rayon aptonom rayonning axlikh ambaridin biri sanilidu.
Ili Uyghurliri emgekqan, ekhil-parasetlik, batur, rohlukh, titik, hox qakhqakh, keng khursakh, sozmen, yomurgha bay, pakiz tebietlik, ilim-berimgha mahir, mihmandost, salam-saetlik, yurux-turuxi retlik ve salapetlik, nahxa-muzikigha herismen, medeniyet suyer boluxtek alahidilikler bilen haraktirlinidu.
Tarihta Ili Uyghurlirining khoxna eller bilen bardi-keldi munasiviti khoyukh bolghan. Xu sevebtin Ili Uyghurliri medeniyet jehette baxkha rayonlargha kharighanda burunrakh oyghanghan. Bu rayon belgilik ikhtisadiy evzellikke ige bolghaqkha turluk helkhler uqrixip turidighan tipik bir rayongha aylanghan. Esli yerlik Ili Uyghurlirining antropologiyelik tipi Toko'idlar irkhigha mensup bolup, u Yavro'idlikh bilen Monghol'idlikhning ohximighan nisbettiki arlaxmisidin xekillengen. Jongghar helkhi devride jenobiy aptonom rayondin Ili rayonigha kopligen Uyghurlar koqup barghan bolup, ular tebi'iki Khexkher, Hoten Uyghurlirining khiyapet haraktirige ige.
تولۇق ئوقۇش
