Doktur Abdureop Teklimakaniy
Kirish Söz
Nurghun aliy mekteplerge oxshashla, merkiziy milletler uniwérsitéti Uyghur-qazaq –qirghiz til –edebiyat fakoltétimu "newaiy tetqiqati" atliq bir ders tesis qilghanidi. Bu nöwet , teshkil ménimu mushu sahede öz chami we imkaniche tirishchanliq körsitip emgek qilghan we qiliwatqanlarning biri sanap , mezkur dersni manga teqsim qiptu . Teshkilge köp rexmet!
Büyük Uyghur mutepekküri elishir ibniy ghiyasiddin nawaiy ilim dunyasida 500 yildin buyan tetqiq qilinip kelmekte . Uning kimliki , kishiligi, eser – emgekliri we arzu – armanliri heqqide tom- tom kitaplar yézildi we yézilmaqta. Eger newaiy u qeder aliyjanap örnek insan bolmisa , uning emgekliri u qeder qimmetlik eynek eserler bolmisa idi , ilim ehli uninggha bu qeder ixlas qilmighan bolatti .
Aliy mekteplerde "newaiy tetqiqati" dersining tesis qilinishi elmisaqtin buyanqi tunji ish emes. U peqet kona medriselirimizdiki " Newaiy" atliq dersning köchürülmisi.xalas. Démekchimenki , biz bu bügünki "Newaiy tetqiqati" dersini ötüsh, özleshtürüsh we ünüm qazinish jehetlerde kona medrislirimizdiki "Newaiy " dersini bisip chüshelmisek , özimizning " tereqqiy qilip ketken " we "rawajlinip ketken" likimizdin lap urmisaq bolidu .
Shu wejidin , men : " nöwettiki (Newaiy tetqiqati) dersimizde aldi bilen elishir Newaiyning ( muhakimetul lugheteyn) , (ikki til toghruluq muhakime) namliq esirini bügünki künimizdiki (meariful lugheteyn –qosh tilliq maarip) emeliyiti bilen sélishturup tetqiq qilsaq deymen" déwidim , ders anglawatqan oqughuchilirim birdek chawak chélip , qizghin alqish yangratti , qarighanda , yaqti , emisichu?! Mueyyen bir tetqiqat shu tetqiqatchi yashawatqan dewrning emeliyiti bilen birleshtürülmise , sélishturulmisa , uning héchbir ehmiyiti bolmaydu – de ! Shuning bilen "muhakimetul lugheteyn" din "meariful lugheteyn " giche dégen bu mawzu otturigha chiqti .
"muhakimetul lugheteyn" dégen eser 15 – esirning 90 – yillirida , erep-pars tilliri islam medeniyiti munberliri we ichiqlirining wastisi arqiliq Uyghur – Türk tilining sostawigha xuddi seldek éqip kiriwatqan chaghda , öz dewrining shiri atalghan büyük mutepekkür elishir Newaiy teripidin yézip élan qilin'ghan . "qosh tilliq maarip " (meariful lugheteyn ) bolsa , 20 – esrning 70 – yillirida , Uyghur qatarliq milletlerning tili medeniyet – maarip saheside xenzu tili bilen yanmu yan algha ilgirlewatqan chaghda , Uyghur qatarliq az sanliq millettin bolghan oqughuchilargha xenzutili ügütidighan oqutquchi webashqa bilim ademliri teripidin otturgha qoyulghan. Kiyinche , u tereqqiy qilip künimizdiki yash we hayati küchke ige pen_"qosh tilchiliq" ( 双诪媦 ) péni bolup shekillen'gen.
"muha kemmetul lughetiyn"digen eserning meqsiti öz zamanisidiki Uyghur_türük tilining shu dewr otturda asyasning til we edebiyat sahesini kontirol qilwatqan pars tilidin hichbir qalghuchiliki yoq ,belki sözlük xezinisi ,'ipadilesh iqtidari we qollinish epchilliki qatarliq jehetlerde pars tilidin ewzel bir til ikenlikini pakit arqiliq ispatlap ,'alemge jakarlash idi.
"qosh tilliq maarip"tedbirining ghayisi bolsa memlikitimizdiki azsanliq milletlerning mew jud til _yiziqini ,shu jumlidin az digendimu 1500yildin buyan qollinip kilwatqan Uyghur til yiziqi özsaheside ,junggo tupriqida dölet tili qilip qolliniwatqan xenzutili bilen teng barawer qollinilish imkanigha ige qilish we imkaniyet meydanini ebediy qoghdashtin ibaretki hergizmu Uyghur til – yiziqini adaqqiy jehette yoqitip tashlash emes. Hergiz! Siz bu chüshenchimizge we yekün hökmimizge " jungxua xelq jumhuriyitidiki milletlerning hemmisi teng – barawerdur. Dölet herqaysi az sanliq milletlerning qanuniy hoquqigha we menpeetlirige kapaletlik qilidu: herqaysi milletlerning barawerlik , ittipaqliq we öz ara yardemlishish munasiwetlirini qoghdaydu... Herqaysi milletler özlirining til – yiziqini qollinish we rawajlandurush erkinlikige ige " (qarang: "jungxua xelq jumhuriyitining asasiy qanuniy" ning 4 – madda xenzuche 10 – bet , xelq neshriyati 1982 – yil neshri) dep belgilen'gen . "jungxua xelq jumhuriyitining asasiy qanuniy"ni , (37-madda: " milliy aptonomiyilik jaylarning aptonomiye organliri milliy maaripni öz aldigha rawajlanduridu, sawatsizliqni tügitidu, herxil mekteplerni achidu , toqquz yilliq mejburiyet maaripini köp xil shekil bilen rawajlanduridu, sharaiti we ihtiyajigha qarap aliy maaripni rawajlandurup , az sanliq milletlerning ixtisasliq kespiy xadimlirini terbiyelep yétishtüridu ... Az sanliq milletler oqughuchilirini qobul qilishni asas qilghan mektepler (siniplar) we bashqa maarip apparatlirining sharaiti yar béridighanliri az sanliq millet tillirida ders ötüshi kirek " ( qarang: " jungxua xelq jumhuriyitining milliy térritoriyilik aptonomiye qanuni" , Uyghurche 35-,36 - betler , milletler neshriyati 2001-yil neshri) dep belgilen'gen " jungxua xelq jumhuriyitining milliy térritoriyilik aptonomiye qanuni"ni shundaqla "junggo az sanliq milletler qosh tilliq maarip tetqiqat jem'iyitining nizamnamisi " qatarliq siyasiy we emeliy höjjet,delillerni asas qilip körsitimiz .
Biraq , nöwette méni tingirqatqan suallar shu : bezi aliy mekteplerde Uyghur til – yiziqini tedrijiy emeldin qaldurush pikrini otturigha qoyghan we uni siyaset derijisige kötürüp , bes-bes bilen emeliyleshtürüshke aldirawatqanlarning delil ispati némidu? Uyghur til – yéziqi deslep aliy mekteplerde emeldin qaldurulsa , uning arqisidin nöwet qeyerge kilidu ? Andinchu ? I, elishir Newaiyning ewladliri! Ming yillardin buyan medeniyet we maaripning hemme saheside qollinilinip kiliwatqan tiling emeldin qaldurulsa , emdi sen qandaqmu tereqqiy qilghan , rawajlan'ghan millet bolisenki !?
"Newaiy tetqiqati" dersini ichip bergen teshkilge ming rehmet deymen , kim bilidu , bu dersni ötüsh jeryanida , 15 – esirdiki "muhakimetul lugheyeyn"ni , xususen uning besh esirdin buyan namayish qilip kilwatqan ghelibe miwisini künimizdiki "mearighul lugheteyn"(qosh tilliq maarip)ning otturigha qoyulishi , emeliy ijrasi we uning nöwettiki yüzlinishi bilen dewr rohigha uyghun we insan wijdanigha munasip halda sélishturup tetqiq qilsaq , belkim yuqiridiki sual tügünlirimiz yéshilip qalar , inshaalla !
Méningche , elishir Newaiy we uning eserliri dewrimiz duch kéliwatqan réal mesililer bilen sélishturulup tetqiq qilinip , xelqimizge paydiliq bir ünümge érishilmise , Newaiy eserlirining bed'iylikini maxtap , nezme toqush bilenla netijilen'gen tetqiqatning héchbir ehmiyiti we emeliy qimmiti bolmaydu , elwette . Shunga , men bu esirimge "elishir Newaiy sélishturma tetqiqatigha muqeddime " dep qoshumche mawzu qoydum .
1 – Tilimiz , Dilimiz we Bélimiz
Büyük mutepekkür bowimiz elishir Newaiy özining "muhakemetul lugheteyn " namliq esiride : " söz ünchidur , uning déngizi köngüldur , göher déngizdin ghewwas wastisi bilen chiqip , öz jilwisini namayish qilidu we göherchilerning aldida öz qimmitini tapidu " dégen (qarang : shu namliq eser, qolyazma, 3-bet). Eger biz bu yerdiki "söz " kelimisini omumiyetlik keng menide "til " dégen uqumnimu bildüridu , dep chüshensek , bu halda mezkur bayan bizge bir tilning qimmitini we u tilning özining sahe-meydanida eshundaq bir til bolup we qed körürüp turalishi üchün zörür bolghan maddiy we meniwi desmini tolimu roshen we obrazliq namayan qilip bergen bolidu . Démekchimenki , herqandaq bir til özining istémal meydanida bejayiki bir göherdur . Til sahibi , söz igisi öz tilining bu qeder yüksek qimmitini bilishi kérek. Bu – bir til igisi üchün éytqanda , eng eqelliy sawat , eng bashlan'ghuch bilimdur .
Shundaq , bizning tilimiz shu qeder qimmetlik . Chünki u bizning animizning tili . Bizning animiz dunyadiki pütkül anilargha oxshashla eziz . Söyümlük we qedirlik bolghinigha oxshash, bizning ana tilimiz Uyghur tilimu alemdiki herqandaq möhterem tillargha oxshashla möhterem , étibarli we bibahadur .
Bizning tilimiz shu qeder qimmetlik .chünki elishir nawaiyning "chahardiwan" i, "xemise"si mushu bizning bibaha tilimiz bilen yézilghan . "Türkiy tilla diwani" bilen yüsüp xas hajipning "qutatghubilik"imu insaniyet medeniyet tarixining bétige bizning mushu ünche kebi tilimiz bilen tizilghan .
Bizning tilimiz shu qeder qimmetlik. Chünki bizning tariximiz kechmishimiz , bizning turmush pelsepimiz , peqet biz chüshineleydighan séhirlik muzika ahangliri bilen orundilidighan jahan'gha dangdar on ikki muqamimizning tékistlirimu ushbu göher misali tilimiz bilen bayan qilin'ghanki, bu ölmes eserlerning qimmiti emeliyette del eshu bizning tengdashsiz méraslirimizning bahasi del bizning durdane tilimizning bahasidur .
Emeliy ehmiyetlik yéri shuki , junggoda jumhuriyet qurulghan 53 yil we shinjangda Uyghur aptonum rayoni qurulghan 47 yil mabeynide , Uyghur tili pütkül jungxua élidiki zang, mongghul we chawshiyen qatarliq yéziqi bar milletlerning tilliri qatarida héchbir sunup qalghini yoq . Uyghur til – yéziqi yérim esirdin buyan kompartiyige we hökümetke héchqandaq bir zerer yetküzgini yoq . Emeliy pakit shuki , Uyghurning tili we yéziqi bolghanliqi üchünla parlaq qedimiy Uyghur medeniyiti warisliq qilish we tereqqiy qilish imkaniyitige ige boldi. Uyghur til – yiziqi bash belge bolghan rengdar we mol Uyghur medeniyiti zang , mongghul we chawshiyen qatarliq milletlerning milliy medeniyitige oxshashla pütkül jungxua élining omumiy medeniyet xezinisige bir töhpikar milliy medeniyet bolup qoshuldi . Hetta iqtisadi ünüm aldinqi orun'gha qoyuliwatqan bügünki kündimu , Uyghur til – yéziqi héchbir pétidin chüshkini yoq . Uning bilen yizilghan we neshr qilin'ghan gézit –jornallar , siyasiy , ilmiy we edebiy eserler dunyaning hemme bulung puchqaqlirigha yéyilip , uni ishligüchi neshriyatchi we kitapchilargha iqtisadiy payda yetküzüp , ularni ish we ash bilen teminlep kelmekte , uning bilen nidalandurulghan barliq simliq we simsiz radio – téléwiziye muesseseliri we intérnit torliri özlirining "munbet tupraq " liri , "altun köznek"liri we "köngüldiki sözliri" bilen jilwilinip , kompartiyining edli – adalitini we sotsiyalizimning imkan kapalitini , shundaqla Uyghurning iqtidar –qabiliyitini we milliy mewjudluq iradisini namayan qilip kelmekte . Mana bular herqandaq ehwalda köz yumup ötüp ketkili bolmaydighan büyük utuqki , eger Uyghur til – yéziqidin ibaret bu asas – bu ul bolmisa , bu utuqning istiqbali tutuq , hetta kélechiki pütünley yoq bolidu . Xalas . Bu nuqtini , bu addi zakonni jezmen pikir birliki bilen tonup yéteyli , iy Uyghurlar !
Bowimiz elishir Newaiy: " söz ünchidur , uning déngizi köngüldur " deydu . Bu ikki jümle emeliyette , til bilen dilning organik munasiwitige bolghan eng qisqa , emma eng dana sherhtur.
Démekchimenki , til bejayiki göherdur , emme bu göherni göher qilidighan , uning qimmitini heqiqiy namayan qilidighan nerse köngüldur, dildur. Eger déngizning bipayan qoyni we uning xas muhiti we sharaiti bolmisa , uningda ünche –göherning bolushimu bir guman ! Eshundaq qimmetdar , aliy derijilik göher bolup yétilishi mümkin emes . Xuddi shuninggha oxshash , bir til sahibining könglide , dilida öz tiligha nisbeten yéterlik orun , yéterlik muhebbet we söyük bolmisa u tilning öz saheside qed kötürüp turalishi mümkin emes. Shundaq , bizning Uyghur tilimizning emeldin qalmay , öz sorunida ebedil'ebed qed kötürüp turushini köchlük kapaletke ige qilidighan nerse bizning dilimizdur , eger biz Uyghur milliy tilimizni chin dilimizdin söysek , söygendimu hemmimiz – reismu , déhqanmu , nazirmu , cholpanmu , mektepdarmu , puldarmu ...birniyette , dil birliki bilen söysek , bizning tilimiz taki qiyametkiche bar bolidu. Eksiche , eger biz öz tilimizni chin dilimizdin bir niyet , bir meqsette söymisek , qedirlimisek , bu halda uning istiqbali barghansiri tar bolidu , hetta axirida yoqilip , pütünley tar-mar boliduki , héchbir Uyghur bu aqiwetni xalimaymiz , elwette !
Elishir Newaiy bizge örnek . Elishir Newaiy bizge eynek . Bowimiz elishir ébniy ghiyasiddin nawaiyning zamanning zori bilen erep – paris tili omumliship ketken eshu 15 – esirde , özimu 40 yishighiche parsche shéir yazghan turuqluq , yazghandimu öz dewridiki herqandaq pars ediblirini qayil qilghudek yuqiri sewiyilik parsche shéir yazghan turuqluq , yazghandimu öz dewridiki herqandaq pars ediblirini qayil qilghudek yuqiri sewiyilik parsche déwan yézip , neshir qildurghan turuqluq , axirida zamanning tetürlük qilishlirigha zamandashlirining mesxire qilishlirigha pisent qilmay , öz ana tili bilen eser yézishni teshebbus qilishi we özi bash bolup Uyghur – Türk tilida eshundaq alemshumul mol we nadir eserlerni barliqqa keltürüshi emeliyette , aldi bilen uning dilidin urghup chiqqan ana til muhebbitining shanliq mehsulidur . Halbuki , 21 –esirde keng imkanlar ichide yashawatqan biz newai ewladliri , aldi bilen ish béshidiki weliyler , mektepdarlar we pütkül medeniyet – maarip kadirliri bash bolghan barliq ziyaliy Uyghurlar eger Uyghur tilining qimmitini tonup yetken , Uyghur yéziqining qedrini bilgen bolsaq , emdi uni elishir Newaiyche söyeyli , uninggha elishir nawaiydek köyeyli . Peqet bizning dil rishtimiz öz til –yiziqimizgha xuddi elishir nawaiyningkidek mustehkem baghlansa , bu halda bizning tilimizni aliy maarip sorunidinmu , ottura maarip sorunidinmu emeldin qaldurushqa hergiz hajet chüshmeydighanliqini chongqur hés qilimiz we bu mesilining tégini ochuq bilip yétimiz .
"göher déngizdin ghewwas wastisi bilen chiqip , öz jilwisini namayish qilidu we göherchiler aldida öz qimmitini tapidu " deydu bowimiz elishir Newaiy .
Bir milletning tili qimmet jehette bejayiki bibaha göherdur . Shunga , bir millet özining medeniyet , jemiyet we qismet ehwalini héch qaldurmay xatirlep kéliwatqan tilini chin dilidin söyüshi kirek . Biraq , bir millette özining milliy tilini saqlap qélish , qoghdash we tereqqiy qildurush üchün u tilning qimmitini tonush we uni muhebbet bilen söyüsh kupaye qilmaydu , belki yene u millette öz tilini qoghdash we uni tereqqiy qildurush paaliyitini emeliyleshtüridighan küchlük , milliy irade , mehkem baghlan'ghan bel bolushi lazim . Mundaqche qilip iytqanda , eger biz Uyghur milliti ming nechche yüz yildin buyan dunya medeniyet xezinisige we junggo medeniyet xezinisige oxshashla miqdar we oxshashla iqtidar bilen tégishlik töhpilerni qoshup kiliwatqan göher tilimizni qoghdaymiz we uni öz sahessde yenimu rawajlandurimiz deydikenmiz , emdi bu ghaye uchün bélimizni mehkem baghlap , qanuniy yosunda emeliy herket qilishimiz kérek .
Bowimiz elishir Newaiy bir Uyghur insani bolush süpiti bilen , öz tilining qimmitini tonush , uni chin yürikidin söyüsh jehettila emes , belki yene u qimmetlik tilni we u söyümlük yiziqni qoghdash qoghdash we uni tereqqiy qildurushni emeliy kapaletke ige qilidighan küchlük Uyghur iradisige sahip bolush jehette örnek zat idi . Shundaq , u öz hayatida Uyghur –Türk tilini dilidin qizghin söydi . Andin xuddi ghewwas déngizdin göher süzüp chiqqandek pidakar we neq emgek arqiliq Uyghur – Türk tilini shu chaghdiki dunya medeniyet saheside tégishlik orun'gha ige qildi . Andin uning tereqqiyatini we ebedil'ebed qoghdilishini bolsa , siz –bizge amanet qildi .
Amanetke xiyanet qilish Uyghur millitige yat naehliliktur . Halbuki , biz Uyghurlar bowimiz elishir Newaiyni örnek qilip , öz tilimizning qimmitini tonusaq, uni pikir birliki bilen chin dilimizdin söysek , uni qoghdash we tereqqiy qildurush üchün bélimizni mehkem baghlisaq , bu halda munu heqiqet köz aldimizda namayan bolidu :
Uyghur milliti elmisaqtin buyan özining tili , özining dini we özining yéri bar mukemmel bir millet . Shunga u dölet tili bolghan xenzu tilini teleptikidek üginip , igilesh (bu heqte esirimizning "zörüriyet , mejburiyet we mes'uliyet " dégen babida dadigha yetküzüp bayan qilimiz) aldinqi sherti astida özining ana tilidin hergizmu waz kechmeydu .
Uyghur tili – Uyghurning jéni! Jungxua xelq jumhuriyiti zéminide Uyghur milliti özining jénini qoghdiyalaydighan bolushi kérek we choqum qoghdiyalaydu !
Chünki , junggoda kompartiyining adaliti bar . Xelq hökümitining " herqaysi milletler özlirining til –yéziqini qollinish we tereqqiy qildurush erkinlikige ige " dégen kapaliti bar !
--------------------------------------------------------------------------------
2. Zörüriyet , Mejburiyet we Mes'uliyet
-Qosh Tilliq Maarip we Uyghur Til Yéziqining Teqdiri
Mueyyen menidin élip éytqanda , bu alem zörüriyet alimidurki, dunyadiki nurghun shey'iy we ishlar zörüriyet alqinida güllep yashnaydu, meghlup bolghanlar bolsa , axirida yenila zörüriyet ayighi astida yenchilip tügeydu .
Nurghun alimlarning birdek qarishiche , Uyghurlar islam dinigha étiqad qilidighan bolghandin tartip, 15 – esir Newaiy zamanighiche bolghan ariliqta ,Türkiy tillar sostawigha erep , pars tilliri amillirining shunchiwala köplep kirip özliship kitishi, hetta medeniyet – maarip saheside Türkiy tilni emeldin qalduruwetküdek dehshetlik derijige bérip yétishi pütünley zörüriyettin , ochuq échip éytqanda , zamanning zoridin bolghan. Derweqe, tarixning héchbir bétide , shu chaghlarda birer padishah yaki bashqa birer hökümran teripidin : "bügündin étibaren Türkiy til emeldin qaldi . Emdi , Türkiyler hemminglar erebche yaki parsche sözlenglar . We yézinglar , dep perman qilghanlighi sözlenmeydu . Emma , alemni we ademni yipyéngi qarash bilen chüshendürüdighan islam dinining Türkiy milletler dunyasining idéologiye sahesini heywet bilen petih qilishi , muhemmed peyghember ereb millitidin bolghanlighi üchün , allah teripidin erep tili bilen nazil bolghan "qur'an kerim " we ularning telimatlirining Uyghur –Türk musulmanlirining könglige yaghdek yéqishi we némila dégenbilen Türkiy milletlerdin burun musulman bolghan pars alimlirining , shairlirining islam pelsepisini teshwiq qilip yazghan türlük janirdiki eserlirining Uyghur – Türk edipliri we alimlirining qelbini özige ram qiliwélishi... Qatarliq neq amillar bir zörüriyet kelkünini shekillendürüp , Türkiy milletlerning medeniyet we maarip sahesini ishghal qiliwalghanliqi rasttur . Ereb islam maaripidin örnek élip we teqlid qilip échilghan mektep – medrislerde on besh –on alte yillap düm yétip düm qopup oqughan Türkiy tilliq tashlarning birinchi derijilik dersi " qur'an kerim " , tefsir we hedis sherif bolghanki , bu mutleq zörür derslerning tili erebche bolushi we bolghanlighi munazire telep qilmaydu . Chünki herqandaq bir tilning yene bir til bilen sitilistik özgichilik jehette op'oxshash we barawer bopkétishining mümkin emesliki étirap qilin'ghan teqdirde , erep tilida barliqqa kelgen pelsepe telimatlarni wayigha yetküzüp eng éniq chüshendürüp béreleydighan til eng aldi bilen peqet ereb tili bolidu . Elwette . Mushundaq emeliyet , shundaqla Uyghur – Türk alimlirining qelbidiki islamiyetke bolghan muhebbet ularni angliq -angsiz halda edebiy tilda ereblishish , yézish emiliyitide bolsa parslishish yoligha yéteklep ketken .
Büyük muteppekkür bowimiz elishir nawaiyning " muhakemetul lugheteyn " ni yizishi we ret qilghusiz pakitlar asasida ilmiy muhakime yürgüzüp , axirida "Uyghur –Türk tili sen'et we sanaet tilidur " (türiy hünerst) dégen hökümni otturigha qoyushimu zörüriyettin bolghan .
Elishir Newaiy tolimu semimiylik bilen étirap qiliduki , erep tili heqiqetenmu pasahetlik til : oxshashla , pars tili heqiqetenmu güzel we latapetlik til. Wehalenki , méning ana tilimchu ? Allah ménimu erep , pars milletlirige oxshashla özgiche alahidiliklerge sahib bolghan ayrim bir millet qilip yaratqan we özümge xas bolghan milliy til ata qilghan tursa , méning tilim zadi némishqa emeldin qalidiken ?
Elishir Newaiy zörüriyet tuyghusi öz wujudida barliqqa keltürgen öz ana tiligha bolghan tonush we uning üchün jan pidaliq bilen emgek qilish jeryanini büyük derijide mujessem qilip mundaq deydu : " yashliqimning deslepki mezgilliride aghzim jewherdanidin bezi göherler körülüshke bashlighan bolsimu , lékin bu göherler téxi nezm yipigha ötküzülmigen , peqetla könglüm dingizidin nezm yipigha yüzlen'gen u göherler tebiiyitim ghewwasining ijtihati bilen éghiz sahiligha chiqishqa bashlighanidi . Del shu chaghda , menmu yuqirida éytilghan en'ene boyiche pars tili bilen yézishqa yüzlen'genidim . Biraq , eqil yéshigha qedem qoyghinimdin kéyin , heq sunhanehu wetaala tebiiyitimige bexshende qilghan gharayibchanliq , estayidilliq we mushkülatchiliq rohining türtkisi bilen Türkiy til üstide mulahize yürgüzüshni lazim taptim . Malahize qilip körginimdin kéyin , köz aldimda on sekkiz ming alemni bésip chüshidighan bir alem namayen boldi . Men u yerde , toqquz pelektin éship chüshken bir zibu zinnet asminini kördüm . Durliri yoltuzlardinmu julaliq bir yükseklik xezinisini uchrattim . Uning yultürlardinmu güzel güller bilen pürken'gen gülshinige yoluqtum: uning herimi etrapigha adem ayighi tegmigen , gharayibatlirigha héchkimning qoli tegmigenidi . Ema xezinisining yilanliri dehshetlik , güllirining tikenliri san – sanaqsiz idi . Men sen'et dep oylidim . Méning yüksek iradem , qorqush we biperwaliqtin xaliy tebiiyitim bu yerdin shundaqla ötüp kitishimge yol qoymidi : men bu yerni tamasha qilip toymidim . Talantim leshker bolup bu alem meydanida at oynatti . Xiyalim qush bolup bu alem asminida égiz perwaz qildi . Dilim serrap bolup , bu jewherler xezinisidin hésabsiz qimmetlik yaqut we durlarni aldi . Könglüm gül tergüchi bolup , bu gülshen reyhanzaridin bihésab xush puraq güllerni yighdi . Bu utuq we bayliqlargha , bu payda we ghenimetlerge ige bolghinimdin kéyin , uning netije gülliri dewr ehli üchün bimalal échilishqa we ularning bashlirigha ixtiyarsiz chéchilishqa bashlidi ". (qarang : muhakemetul lugheteyn",28 - , 29 - , betler , béyjing milletler neshriyati – 1988 – yil neshiri )
Démek , zamanning zori shu qeder yaman , weziyetning bésimi shuqeder éghir bolsimu , Uyghurgha xas yüksek iradige , qorqushtinmu , biperwaliq qilishtinmu xaliy alijanap tebietke sahib bolghan elishir Newaiy hayat – mamat girdabigha kélip qalghan ana tilining teqdiri üstide estayidil mulahize yürgüzüp , bijandil muhakime qilip , eqliy höküm chiqirishning zörüriyitini bilgen we bilginini derhal emeliyetke aylandurup körsetken .
Bizning zamanimizda " qosh tilliq maarip " tedbirining emeliy ijragha qoyulishimu zörüriyettin ikenliki hemme ademge besh qoldek ayan . Yeni 1949 – yil 1 – öktebirde jungxua xelq jumhuriyiti quruldi . Junggo ziminide yashawatqan 56 millet xelqi mislisiz birlikke kelgen bir merkiziy hökümetning etrapigha uyushti . Bu dölet , bu hökümetning dölet we hökümet tili emeliyette xenzu tili idi . Xenzu millitining tili emeliyette junggo dölitining dölet tili bolghanlighi üchün , xenzudin bashqa 55 millet kadirliri we ziyalilirining xenzuche üginish zörüriyiti tughuldi . Mushu zörüriyettin merkezde we hökümet zörür dep qarighan jaylarda milletler inistitutliri échilip , u yerlerde xenzu bolmighan yashlargha we kadirlargha xenzu tili we xenzu tilida tüzülüp élan qilinidighan siyasetler ders qilip ötüldi . Yene mushu zörriyettin junggo maarip saheside "q osh tilliq maarip " yeni " junggodiki til – yiziqi bar milletlerge öz ana tilidin bashqa xenzu tilinimu ügitish maaripi" meydan'gha keldi . Derweqe , junggoning bezi rayonlirida milliy térritoriyilik aptonom rayonlar quruldi we mezkur milliy térrotiriyilik aptonom rayonlardiki aptonomiye hoquqigha saheb bolghan milletlerge qaritilghan " jungxua xelq jumhuriyitining milliy térritoriyilik aptonomiye qanuni " tüzülüp , élan qilindi . Meyli " jungxua xelq jumhuriyitining asasiy qanuni" da bolsun ,meyli " jungxua xelq jumhuriyitining milliy térritoriyilik aptonomiye qanuni " da bolsun , oxshashla tarixtin buyan til – yiziqi bar milletlerge qaritilghan ilhambexsh , ilhambexshla emes , belki heqiqetbexsh , höriyetbexsh belgilimiler belgilendi . Bu belgilimilerni qeghez yüzidin oqusaq heqiqetenmu ilham élip , söyünüp , hökümetni küylep kétimiz : heqiqetenmu kompartiyining danaliqidin sözlep kétimiz : ( bu qanuniy belgülimiler esirimizning birinchi babida eqlen körsitilgech , bu yerde tekrarlimiduq )
Miningche ellik nechche yildin buyan jungxua xelq jumhuriyitining shanliq ghelibiliri bilen bille yashap kelgen aqköngül Uyghur xelqi shu tapta , xenzu tili üginishni zörüriyettin meydan'gha kelgen waqitliq bir ish , ötkünchi bir tedbir emes , belki özlirining bügünki hayati we kelgüsi yashamiiiii üchün jezmen orundashqa tégishlik bir mejburiyet dep qarimaqta . Chünki ,'ellik nechche yilliq emeliyet xenzu tilining junggo zéminide , yalghuz siyasiy til emes , belki pen téxnika tili , pütkül jungxua milletlirining ortaq turmushi üchün zörür bolghan omumiy medeniyet tili ikenlikini delillidi . Mushundaq ehwalda , her bir Uyghur insani junggodiki tarixtin buyan özining til – yiziqi bar bopkelgen bashqa qirindash millet insanlirigha oxshashla , özining wetinide ikkinchi yaki üchinchi sinip puqra bopqalmasliq üchün , yeni meyli siyasiy turmushta bolsum , meyli pen – téxnika hayatida bolsun we meyli omumiy medeniyet yashamida bolsun , xenzu xelqi bilen oxshash we barawer bolghan yashash imkanigha ige bolush üchün xenzu tilini mukemmel igileshning bolmisa bolmaydighan muhim ish ikenlikini tonup yetti . Uyghur ziyaliliri , her derijilik kadirlar we mektep oqughuchilirila emes , belki yene " xenzu tili bilmeydiken " dégen banayi sewep we emiliy seweb bilen qaramedikarliqqimu qobul qilinmaywatqan yüzminglighan Uyghur dihqan ishlemchilirimu bu zamanda xenzu tili ügenmise zadila bolmaydighanlighini bilip yetti . Bu halda Uyghur xelqi nöwettiki qosh tilliq maaripning sewiyisini östürüp , xenzu tili üginishi , ders saetlirini köpeytish yoli bilen bashlan'ghuch mektep maaripidin , hetta yesli maaripidin bashlashqimu razi ,dep qaraymen ,
Biraq, zaman keltürgen zörüriyet , turmush ipadilewatqan mejburiyet shu qeder keskin we shu qeder rehimsiz bolsimu , héchbir Uyghur uningliq bilen özining ana til we yéziqidin bir kün bolsimu waz kichishke hergiz raze bolmaydu , chünki méning tetqiqatliq chüshenchemche , Uyghur milliti hernémedigen bilenmu undaq mes'uliyetsiz millet emes . Buninggha Uyghurning bir ming besh yüz yilliq til –yéziq tarixi guwahliq béridu . Buninggha , islam dini eqidisining nusriti we uningdin kélip chiqqan erep – pars tili meptunluqi her bir musulman Uyghurni pütünley dégüdek esir qiliwalghan 14 - . 15 - , esirlerdimu yüksek milliy mes'uliyetchanliq rohi bilen Uyghur – Türk tilini nabutluqtin saqlap qalghan Uyghur ziyaliliri we ularning sep béshida turghan bayraqdari ulugh elishir Newaiy shahidliq béridu .
Büyük mutepekkür bowimiz elishir Newaiyning "muhakimetul lugheteyn" namliq esirini estayidilliq bilen oqup yekdilliq bilen mulahize yürgüzidighan bolsaq , uning her kelime sözidin Uyghur – Türk tiligha bolghan yüksek mes'uliyetchanliq tuyghusining urghup turghanliqini iptixar bilen hés qilimiz . Emeliyettimu , atmish yilliq ömride atmish üch parche kitap yazghan (qarang: möjiziy: "tewarixiy musiqiyyun " 56 – bet béyjing milletler neshriyati 1982 – yilliq neshri , neshirge teyyarlighanlar :enwer baytur, xemit tömür ) , söz ishlitish jehette , kéyinki chaghlarda yawropaning söz ustiliri bolup dangq chiqarghan mégél di sérwantis (1616-1547), wilyam shékispér (1616- 1564) we aliksandir sérgiyiwich poshkin (1837-1799-yillar) qatarliqlarnimu uzaq arqida qaldurup , pütkül eserliride jem'iy bir milyon üch yüz yetmish sekkiz ming atmish yette söz ishletken (qarang : "büyük elishir Newaiy ", 113 – bet , béyjing milletler neshriyati 2001- yil neshri , tüzgüchi : ablimit ehet) , elishir Newaiyning hayatining axirida – 1499 – yili, Uyghur – Türk tilining nusriti heqqide "muhakimetul lugheteyn" atliq kitapni alahide yézip élan qilishining özi uningdiki milliy mes'uliyetchanliq tuyghusining neqeder yüksek ikenlikini delilleydu, elwette .
Méningche , büyük Uyghur mutepekküri elishir Newaiy alemdin ötken eshu miladi 1501-yilidin taki 2001 – yilighiche bolghan saq besh yüz yilning mabeynide yashap ötken Uyghur ziyalilirining héchbirsi Newaiyning ana tilni jénidinmu eziz körüsh , öz tilini yüksek milliy mes'uliyetchanliq bilen söyüsh rohigha xiyanet qilghini yoq. Ishenmisingiz qarap béqing : ayaz shikestening " jahanname "sidin , müjiziyning " tewarixiy musiqiyyun " ighiche , musa sayramining "tarixiy hemediy " sidin tartip muhemmeimin toxtayéfning " qanliq yer " ighiche , abdurehim tileshüp ötkürning " oyghan'ghan zémin " idin , ehmed ziyaiyning " yüsüp – mehmud dastani"ghiche , téyipjan éliyéfning " tügimes naxsha"sidin , rozi sayitning " dihqan bolmaq tes " ghiche , abdushükür muhemmet'iminning " Uyghur on ikki muqami heqqide " sidin , zordun sabirning " izdinish " , " ana yurt " ighiche ...bolghan minglighan tarixiy edebiy we diniy eserlerning héchbirside Uyghur tilining ipadilesh jehettiki birer nuqsan yaki ajizlighi körülmeydu . Hetta jumhuriyet qurulghandin buyanqi ellik nechche yilning mabeynide neshr qilin'ghan Uyghur tili we edebiyat heqqidiki tetqiqat eserliridimu , Uyghur tilining bir zaman kelgende dewrning tereqqiyatigha maslishalmaslighidin , yaki zamaniwilishishqa tosqun bopqalidighanliqi heqqide birer kelime pisharetmu bérilmeydu .
Wahalenki , tarix bu miladi 2002 – yiligha kirgende , kün sile –bizning mushu parlaq künimizge kelgende , "bezi aliy mekteplerde Uyghur oqughuchilargha ötülidighan tebiiy pen dersining hemmisini , Uyghur til – edebiyat dersining %75 xenzuche sözlep ötüsh " , shu arqiliq aliy maaripta Uyghur til – yéziqini emeldin qaldurush pilanining emeliy ijragha qoyulishini zadi némedep chüshinimiz we némedep chüshendürümiz ? Ejeba , junggodiki az sanliq milletler rayonlirida yolgha qoyulghan " qosh tilliq maarip " tedbirining tebiiyki yüzlinishi we adaqqi meqsiti mushumidi ? Emdi , bu pilanni Uyghur ziyalilirining semige tüzük salmay , keng til ehlining yürek sözlirini anglap baqmay , yeni héchkimni közge ilipmu qoymighan halda , imam expeshning öchkisige oxshashla maqulluq bildürüp , emeliy ijragha qoyghan Uyghur kadirlirining bu qilghini zörüriyetmu , mejburiyetmu yaki mes'uliyetmu ?!
Men bu soallarni aldi bilen , aldimdiki méning dersimni anglap olturghan oqughuchilirimdin , yeni 21 – esirning resmiy igiliridin soridim .
Ular : " muellim , bu soallar unchiwala asan , ongay soallar bolmidi . Shunga , biz bir'az siyaset üginip , matéryal körüp , andim jawap bersek " déyishti .
Andin , u soallarni özümdin soridim . Özümningmu Uyghur til – yéziqining adaqqi teqdirige munasiwetlik bolghan bu soallargha jawap bérishte sel oyliniwalghum , sel – pel turuwalghum keldi . Emisechu ? Eger "hee , junggoning az sanliq milletler rayonlirida yolgha qoyulghan qosh tilliq maarip tedbirining adaqqiy meqsiti ( qosh tilliq maarip)ni ( yek tilliq maarip )qa özgertip , az sanliq milletlerning til – yiziqini emeldin qaldurushtin ibaret idi " dey désem , "jungxua xelq jumhuriyitining asasiy qanuni " diki " junggodiki milletlerning hemmisi bapbarawerdur . Herqaysi milletler özlirining til – yiziqini ishlitish we tereqqiy qildurush erkinlikige ige " dégen höriyetbexsh rast gepni némedep chüshendürimen ? Bu dana belgilimilerni " shundaqla , anchikimla dep qoyghan , adem aldaydighan quruq gepler !" dégili bolmaydu-de !
Bu yerde , Uyghur til – yéziqini aliy maarip sorunida tedrijiy emeldin qaldurush pilanigha qoshulup . Uni emeliy ijragha qoyghan Uyghur kadirlimizgha he dégendila qattiq gep qilghum yoq . Kim bilidu , ularningmu oylighanliri bardur , halbuki , ularning , shundaqla ularning aldida ötken hoquqdarlarning emel – mensep qolidiki chaghda körsitidighan jasaretlik elpazi bilen , emel – mensipidin chüshkendin kéyinki miskin ehwalini sélishturup tetqiq qilmay turup , aldiraqsanliq bilen tenqid qilsaqmu taza toghra bolmas .
Shunga , menche yene ügensem , yenimu chongqurlap tekshürüp , sélishturup tetqiq qilsam . Shu jümlidin hempikir buraderlirimdinla emes , belkim " men Uyghur ziyaliysimen " deydighan pütkül qérindashlirimdin ötünüp qalsam , hemmimiz , yeni kona – yéngi reismu , sabiq –sadiq nazirmu , adettiki kadirmu , tilshunasmu , edipmu , dihqanmu , armanmu , cholpanmu ... Barliqimiz imanimimz we wijdanimiz bilen bir pikir qatnashturup baqsaq :
zadi Uyghur til –yéziqining aliy maarip saheside tedrijiy emeldin qaldurulushi "jungxua xelq jumhuriyitining asasiy qanuni " gha uyghunmu ? Mundaq qilish Uyghur millitining jungxua élidiki zang , mongghul we chawshiyen qatarliq ezeldin til – yiziqi bar milletler bilen barawer halda , hem özining milliy mewjudluqini saqlap , hem jungxua chong ailisining ronaq tépishigha tégishlik töhpe qoshush burchini aqlap , sotsiyalizimning daghdam yolida , yoqilish teripige qarap emes , belkim güllinish , tereqqiy qilish teripige qarap , dadil qedemler bilen algha ilgirlesh tüp arzusigha uyghunmu ?
Biz bügünki Uyghur ziyaliliri , xususen ziyaliy kadirlar peqet herqaysimiz özimizning töt – besh yilliq jiq bolsa on yilliq seltenet orunduqimizning ghémini yep , özimizning xususiy menpeetimizni dep emes , belki pütkül Uyghur millitining omumiy jungxua élidiki qérindashliq teqdirining ghémini yep bir pütün milletning omumiy menpeetini dep , yeni yüksek milliy mes'uliyet tuyghumiz bilen ish köridighan bolsaq , bu mesilini kawapmu köymigen , ziqmu köymigen halda , ongushluq hel qilalaymiz .
Eng nazuk yéri shuki . " Uyghur til – yéziqi aliy maarip we yuquri derijilik idare – organlarda emeldin qaldurulidu " deydighan qizil sellilik höjjet bolmighaniken , bu mesile shu tapta . Sile biz Uyghur ziyaliylirining , sekkiz milyun Uyghur xelqining janijan menpeetige wekillik qilidighan biz möhterem Uyghur kadirlirining " ixtiyar"imiz we " arzuyimiz " diki ish bolup körünmekte . Halbuki , bu mesile bügün hel qilinmay " Uyghur tilining aliy maariptiki ornini qoghdiyalmasliq " bolup gewdiliniwatqan bu échiq qoyuwitilse , buningdin kélip chiqidighan zenjirsiman inkas pütkül Uyghur medeniyet sahesini moxo qilidu : aldi bilen , aliy mektepte chiqish yoli qalmighan Uyghur ottura mektep maaripi tézla chökidu . Arqidinla bashlan'ghuch mektep Uyghur tili maaripini nes basidu . Ish buningliq bilenla tügimeydu : maarip asasiy qalmighan neshriyatchiliq sugha chilishidu , Uyghurche radio- téléwiziye tügishidu . Eng muhimi , mezkur sahede bimalal ishlep turmush kechüriwatqan pütkül Uyghur ishchi –xizmetchiler tilsizliqning derdidin , muqamning mungluq sadasi ichide éghir xursinip , ishsizliq we ashsizliq chölide temtirep yürüshke mejbur boliduki , alla héchbir Uyghurgha bu haletni körsetmisun !
Xulase kalam , qosh tilliq maarip tedbiri bilen Uyghur til – yéziqining teqdirini bir – birige tetür tanasip qilip qoymasliqning peqet birla charisi bar . U bolsimu yüksek milliy mes'uliyetchanliq rohimiz bilen , Uyghur til – yiziqining yéngi junggo qurulghan ellik nechche yildin buyan dawamlashturup kéliwatqan qanuniy orunlirining hemmisini toluq qoghdashtin ibaret , bu ishta , eger biz rasttinla elishir Newaiyning rohigha warisliq qilishimiz kérekki , u ulugh bowimiz bizge tapshurghan amanetke hergiz xiyanet qilmaslighimiz lazim .
Emise , téxi tünügünla béyjinggha bérip chong mejlis échip , " Newaiy bizning büyük bowimiz , biz Uyghurlar Newaiy ewladliri biz ! Dep meydimizge mushtlighan , yighinda oqulghan ilmiy maqalilerni kitap qilip jahan'gha élan qilghan turuqluq , bügün béyjingdin qaytip kélipla , elishir Newaiyning til – yéziqini depsende qilip , uni aliy mekteplerdin heydep chiqarsaq , b u büyük bowimiz Newaiyning ulugh rohigha we sunmas iradisige qilin'ghan keskin xiyanet bolmasmu ? Bu –aqköngül xelqimizning bügünini we bigunah ewladlirimizning kelgüsini qarilap qilin'ghan neq jinayet bolmasmu ???
--------------------------------------------------------------------------------
3. Yek tilliq emes qosh tilliq we kِp tilliq bolush bizge udum
Hazirqi dunyada , mueyyen eqide asasida millet bolup uyushqan herqandaq bir xelq öz ziyaliyliridin weten , xelq üchün qilinidighan herqandaq bir ammiwi xizmette yekdilliq bolushni , yeni ortaq ghaye , ortaq istek üchün qiliniwatqan emgekte , jem'iyetning bashqa ezaliri bilen bir dil , bir niyette bolushni telep qilidu . Chünki , bu xil yekdilliq omum üchün , kolléktip üchün nusret qazanduridu . Ortaq küreshni ghelbige bashlaydu. Emma , renggareng medeniyet bilen zinnetlen'gen bu alemde héchbir millet öz ziyaliylirining peqet millitiningla ana tilini bilidighan , özi bilen bille yaki xoshna bolup yashawatqan bashqa milletlerning tilini bolsa mutleq bilmeydighan yek tilliq bopqélishini hergizmu xalimaydu. Chünki , bu xil yek tilliq herqandaq bir insanni yaki insan topini haman yitimlik we nadanliq bulungigha tashlaydu . Shunga , aqköngül Uyghur xelqi öz ziyaliylirining öz ana tilini qizghin söyidighan we pishshiq bilidighan bolghinidin bashqa , özi bilen qirindash yaki adash bolup yashawatqan bölek milletlerning tilinimu obdan bilidighan bolushini alqishlaydu. Buningdin chiqtiki , qosh tilliq maarip Uyghur xelqining ichide köngül rayi we qelb mayillighi jehette ajayip keng we mustehkem bolghan ammiwi asasqa igidur . Mushu menidin élip éyitqanda , eger rehberlirimizning ghemxorluq bilen tolghan könglide Uyghur ziyaliylirining xenzuche sewiyesini yétik derijide östürüsh , xenzu tilini(yeni ni) Uyghur xelqi ichidimu omumlashturush arzusi tughulghan bolsa Uyghur til – yéziqini emeldin qaldurush üchünla pilan qurmay , toghridin toghra xenzuche sewiyini rasa östürüshning yéngi tedbirlirini küntertipke qoysa boliduki , eger u tedbirler peqet " jungxua xelq jumhuriyitining asasiy qanuni" diki " herqaysi milletler özlirining til – yéziqini qollinish we tereqqiy qildurush erkinlikige ige " dégen dana belgilimige muxalip bopqalmisila , xelq uni kemkütisiz ijra qilidu we uning choqum ünümi bolidu
Méningche , bügünki künde Uyghurlarning xenzu tili üginishke qarita héchqandaq bir gheyri pikri yoq . Hemme adem shu tapta , ِz ana tilidin bashqa aldi bilen xenzu tilini yaxshi ügen'gendila andin ِzining bügünki junggo tupriqida meydan'gha kiliwatqan siyasi , ijtimaiy we pen téxnikigha ait uchurlarni del waqtida igilesh iqtidarigha érishidighanliqini buning bilen junggoning herqandaq yéride medeniy turmushning herqandaq türige biwaste qatniship , junggo puqrasi bolushning peyzini bimalal süreleydighanlighini chüshinip yetti ! Türlük kechürmishler we réal dersler arqiliq , xenzuche bilmeydighan junggo puqrasi arisida , emeliyette neqeder perq bolidighanliqinimu angqirip ketti . Hékayet : baliliqimdin , abdurehim isimlik bir aghinem bar , kichik waqtimizda ِyimiz tam xoshna bolup anilirimiz her küni dégüdek ash – tamaq sunushup , inaq – ijil ِtüshettuq . Uning dadisi mehellimizdiki chong meschitning imami , méning dadam bolsa yézimizdiki bashlan'ghuch mektepning muellimi idi . Qismet , men chong bolup mektepte oqup , béyjingde muellim boldum , hiliqi aghinemmu chong bolup , dadisida oqup , kéyin dadisining izini bésip mehellimiz mesjidining imami boldi . Balilliqtin kelgen dostluqimiz buzulup ketmidi . Barsaq , kelsek , izdiship , hal –mungliship turduq . Qiyapet jehette , uning béshida selle . Méning béshimda doppa , ya bolmisa yalangbashtaq bolsammu , kِngüller bir – birimizge ochuq we semimiy idi . U imam bolghan aghinemning men muellim bolghan buradiridin birla aghrinishi bar idi . U bolsimu , méning xizmet bilen béyjingda turup qalghanliqim idi , " qaytip kilinglar , adash , emdi , yurtimizgha derhal yénip kilinglar " deytti u herqitim xoshlishish aldida jiddiy qilip : " u yerde hetta Uyghurche mektepmu yoq iken , baliliringlar Uyghurche oqumisa , xenzuliship kitidu , mushundaq bolsa bolarmu ?!" men elwette uning kِnglige yarisha birnémilerni dep jawap birettim . Emma oshuqche zolunlashmayttim . Yillar bir – birini qoghliship ِtüwerdi . Bir qanche yil burun u aghinem hej qilip " hajim " bopkeptu . Bultur tughqan yoqlap yurtqa barghanidim , u hajim aghinem bilen oxshashla qizghin kِrüshtuq , chongqur ehwallashtuq , soqa – sِhbet arisida u : " men bu yil ikki newremni ichkiridiki ِlkilerde , mexsus Uyghur qatarliq azsanli milletlerning perzentliri üchün échilghan xenzuche sinipqa ewettim " déwidi . Qiziqip soridim " sile burun bala –perzentlerni Uyghurche mekteplerge bérip toqquz yilliq mejburiyet maaripi burchini ada qildurupla mekteptin chiqiriwilip qol hünerwenchilikke shagirt qilip béridighan kishi idingla bu seper mundaq ِzgirish qilishinglargha néme sewep boldikin? " hajim aghinem méning bu sualimgha mundaq hékaye bilen jawap berdi : " üch yil muqeddem allahning inayiti bilen hej sepirimizni ada qilip kelduq . Allah qobul qilghay . Qaytish sepirimiz Türkiye istanbol , rosiye moskiwa arqiliq bopqaldi. Istanbol ayrudurumidin uchqanda tataristanliq kamal isimlik bir hajim bilen yanmu yan olturup qaldim , u kamal hajimning üchinchi qétim hej qilip qaytip kélishi iken . Tonushup hal –mungliship qalduq . U kishining diniy eqide babiidiki etrapliq hemde janliq qarashliri mende chongqur tesir qaldurdi , eslide kamal hajim moskiwada chüshüp tughqan yoqlap bolghandin kiyin, tataristan'gha qaytmaqchi iken, biraq , méning moskiwada yigirme tِt saet toxtaydighanlighimni uqup , men moskiwadin ayrilghuche manga hemrah bolush üchün , men bilen bir méhmansaraygha chüshti . Biz tünni kündüzge ulap mungdashtuq . Bu jeryanda kamal hajimning ِzini izdep kelgenler bilen , shundaqla méhmansaray xizmetchiliri bilen rus tilida rawan sِzlishishi méni bekmu heyran qildi . Ejeplinip :"hajim , men silining u taipiler bilen besh – on minutlap rusche gepliship ketkenlirini kِrüp heyrette qaldim . ضzliri bu orus zuwanini qeyerde ügen'gen?" dep soridim . " mushu rosiyide!" - ayighi astidiki zéminni kِrsitip turup jawap berdi kamal hajim : " biz rosiye grajdanisiz . Halbuki , rusche bilishimiz bir üchün burchtur, sile junggoluq hajim xenzuche bilmemdila , ejiba ?!"men sel toxtiwilip , rast gepni qildim :" men xenzuchini mutleq bilmeymen , biz hetta u yar dindikilerning zuwanini ügenmisekmu boldu dep qaraymiz", gépimning ayighi chüshe – chüshmeyle , kamal hajim biz tonushqandin buyan tunji qétim achchiq bilen towlap ketti :" jahalet! Islamgha ahanet keltürgen jahalet! Hemmige melum , eziz peyghembirimiz janabiy resulillahu eleyhiy wesseleme ِz zamanisida , esirge chüshken yehudiy mushrikliridin ereplerge xet yézishni ügitip qoyushqa razi bolghanlarni esirliktin azad qiliwetken we mubarek ighizidin rehmet shirnilirini tِküp turup otlubul ilim welewbisisiyn) ( ilim eshu yiraq jonggoda bolsimu birip ügününglar ) dégen , halbuki junggoda bügün ilim barmu – yoq ? Bar , junggodiki ilimni xenzuche bilmisiliri qandaq üginidila we ilim ügenmisiliri qandaqmu musulman hésablinidila ?! Shuni bilsek kérekki , iy hajim , bügünki künde xenzu we rus milliti allahning emri bilen sile –bizge hakimliq qiliwatidu , eger siz – biz ularning zuwanini bilmisak , ular bizni ednasi insan qataridimu kِrmeydu jumu!"
bolghan gep shu . Bu gepler sel heddidin iship kettimu qandaq . Héch bilelmidim . Emma kamal hajimning ilimsizlik musulmanliq emes , ilim üginish üchün til – zuwan ِtkilidin ِtüsh shert, dégen tüp nuqtiiyneziri shundin buyan méning kِngül alimimde bir üzül – kisil inqilab peyda qildi."
yene hékayet : 1997 – yili ِktebirde , dِletlik maarip ministirlikining ijaziti bilen misir ezher uniwérsitétigha bérip " islam dini asasliri " ( usuluddin ) ilmi boyiche bir yil bilim ashurdum . Bu jeryanda mezkur unwérsitétta ِz imkani bilen kélip oquwatqan newrem démetlik Uyghur ezheriylerdin atmish – yetmishchisi bilen tonushtum . Sirdashtim , perdisheplik dost bolup dilkeshleshtim . Ariliqta , telepke asasen Uyghur yéziqchiliqi boyiche bilim ashuridighan bir kurs achtuq we ismini " nil deryasi boyidiki Uyghur enjümeni" dep atiduq . Uqughuchilar qizghin ügendi . Menmu ijtihat bilen ügettim . Shu arida sekkiz – on bala bezi künlerdiki derske top haldila kelmeydighan bopqaldi . Sewebini sürüshtürdüm . Ulardin birsi mundaq ehwalni sِzlep berdi: " muellim , biz wetendiki chaghda xenzu tili ügünüshning qedrige yetmigenikenmiz . Misirgha kelgendin kéyin , bir munche ereb dostlirimiz boldi . Ular hedégendila : " junggo dégen üchinchi dunyadiki ulugh dِlet , siler junggo puqrasi bolghandikin , elwette xenzuche bilisiler , shunga bizge xenzuche gep qilip bersenglar , xenzuche xet ügitip qoysanglar " deydu . Biz : " xenzuche bilmeymiz , biz musulman bolghandikin , xenzuche ügenmey erebche üginimiz dep bu yerge kelduq " dések , ularning hemmisi xuddi meslehetlishiwalghandekla oxshash qarash , oxshash pikir bilen qaynap : " silerning musulman bolghandikin qur'anni oqup chüshinish zِrüriyitidin erep tili ügineyli dégininglar xata emes , emma junggo puqrasi turuqluq , junggoning dِlet tilini üginip bilmigininglar peqet qamlashmaptu . Bu halda silerni qandaqmu bilim adimi dégili bolidu ? !" dep kayip kétidu . Erebler bizning ichimizdiki xenzuche bilidighanlarni danglap , sِyüp kitidu . Bizdek xenzuche bilmeydighanlarni bolsa , kِzige ilipmu qoymaydu , uning üstige birmunche misir shirketliri xenzuche bilidighan terjiman yallayttuq dep , izdep yüridu . Shunga , biz ish – emgek tépip üzimizning iqtisadiy qeddini kِtürüsh üchünmu , shundaqla xenzuche bilidighan junggoluq musulman bolup , heqliq haldiki inawitimizni tiklesh üchünmu xenzuche üginishke mejbur bolduq . Shangxeydin kelgen bir proféssor xenzuche üginish kursi achqaniken , shuninggha biriwatimiz . Shu seweptin sizning shu kündiki dersingizge kélelmey qalduq , epu qilghaysiz ! "
mana bu jahan kِrgen Uyghur oghlanlirining biwaste kechürmishlerdin kéyinki emeliy tesiratliri , bulargha yene obzur yézip , gep yorghilitish ketmes , dep oylaymen .
Démek , qeyt qilip éytsaq shu tapta awam xelqmu , ilim ehlimu hemme adem xenzu tili üginishning zamanning teqezzasi , dِlitimizdiki bashqa jungxua milletliri bilen teng algha ilgirleshning zِrür wastisi ikenlikini tonup yetti . Emma bu dégenlik "Uyghurlar ِzining ana tilidin bezdi " , " Uyghurlar ِz ana tilining héch nersige erzimeydighan yarimas til bopqalghanlighini tonup yetti " dégenlik emes , hergiz! Mundaqche qilip éytqanda , shu turqida . Héchbir Uyghur ِz ana tilidin waz kéchip , uning ornigha dِlet tili bolghan xenzu tilini dessitishni xiyalighimu keltürüp baqqini yoq .
Chünki , Uyghurlarda til mesiliside , shamal qaysi terepke chiqsa shu terepke qingghiyidighan , jahanda qaysi til aqsa shuninggha yétishiwilip , ِzining ana tilidin waz kéchidighan adet yoq . Del buning eksiche herqandaq sharaitta we herqandaq ehwalda , ِz ana tilini xuddi anisidek ezizleydighan , bashqa til herqanche mِtiwer bopketsimu , uni peqet eshu bashqa til salahiyiti bilen üginip , ِzining hajitige xizmet qildurudighan , ِzi bolsa , qosh tilliq insan bolup , meripet bilen yashaydighan pezilet bar .
Shundaq . Tarixqa nezer salidighan bolsaq , qaysibir dewrde , hazirqigha oxshash " qosh til bolush " shuari otturigha qoyulghanliqi sِzlenmeydu . Emme emeliyette qosh tilliq bolushning Uyghur ziyaliliri arisida elmisaqtin buyan , xususen islamiyettin kéyin , ejdadtin ewladqa üzülmey dawamliship kéliwatqan bir udum halitige kelgenliki kِrülidu . Alayluq , miladi 11 – esirde , bu alemde téxi " qosh til silishturma tetqiqati " deydighan uqummu mewjud emes idi . Eshu chaghda , Uyghurlarning ulugh bowisi mehmud kashgheriy on yil ِmür serp qilip dawan éship , derya kéchip , Türkiy qebililerni arilap sِz – kelime toplighan , kéchilik bezmidin we kündüzlük seyli sayahettin keskin waz kéchip , ularni tür – türge ayrip retligen , til ilmi boyiche ularni inchikilik bilen tetqiq qilghan we axirida Uyghur –Türkche kelimilerni ereb tili bilen ochuqlap chüshendürüdighan dunya boyiche tunji qosh tilliq qamush -" Türkiy tillar diwani " ni tüzüp jahan'gha élan qilghan . Démek , mehmud kashgheriy jahan qosh til sélishturma tetqiqatining heqliq biri : " Türkiy tillar diwani " bolsa aldi bilen , Uyghur qosh tilchiliqi ilmining eng qimmetlik , eng nadir shah esiri , shundin buyanet, yeni ming yillar burunqi eshu mehmud kashgheriy zamadin tartip qosh tilliq hetta kِp tilliq bolush Uyghur ziyaliliri arisida modigha we normal adetke aylan'ghan . Shunglashqa , yurtimizdiki zamanisining aliy mektepliri bolghan " qeshqer sachiye medrisesi" we " kucha saqsaq medrisesi" qatarliqlarda dersguyluq qilghan ( ders otken ) muderrislerning hemmisi ana til Uyghurchidin bashqa , erep tili we paris tilini pishshiq bilidighan kِp tilliq ziyaliylardin bolghan . Mezkur aliy maarip yurtliridiki muderrisaxunumlar (ِz dewrining pirofésorliri ) tefsir , hedis qatarliq derslerni erep tilida sِzlise , " xojapiz" ( xoja hapiz eserliri ) ni parsche . ," Newaiy" ni bolsa Uyghurche sِzlep taliplarni yétishtürüp , ِz dewrining meripet éhtiyajlirini qamdap kelgen .
Uzaq qedimdiki komarajiwa dewrige ketmisekmu , islamiyettin kéyinki Uyghur maaripigha nezer salghinimizda , u chaghlarda gerche " qosh tilliq maarip " deydighan términ mewjud bolmisimu , emeliyette ilim –érpan hayatida qosh tilliq maaripning izchil halda Uyghur maaripining mueyyet salmiqini igilep kelgenlikini éniq kِrimiz , emdi , bu xil emelyettiki qosh tilliq maaripni dewr alahidiliki boyiche " Uyghur –erebche merkez qilin'ghan qosh tilliq maarip dewri " we "Uyghurche - xenzuche merkez qilin'ghan qosh tilliq maarip dewri " dégen ikki türge bِlüshimiz mümkin.
Uyghurche – erebche merkez qilin'ghan qosh tilliq maarip dewri déginmiz , 10 – esirde , Uyghur qarixanilar dِlitining padishahi sultan sutuq abdulkerimxanning bashchilighida , Uyghurlar islamiyetke musherrep bolghandin tartip , 20 – esirning 50 – yillirighiche yeni junggoda jumhuriyet qurulghan waqitqiche bolghan ariliqni ِz ichig alidu . Obdan on esir waqitni ِz ichige alghan bu dewrning deslepki mezgilliride (yeni 10 – esirdin 13 – esirlergiche) Uyghur maaripi tedriji halda islam maaripining izigha sélin'ghan . Aliy maaripta tefsir , hedis , riyaziyat( matimatika) , ilmiy nujum . ( astironomiye) , teqwim ( kalindarchiliq), qatarliq asasliq penler erepche ِtü lgechke Uyghurchidin bashqa erebchidimu kamaletke yetken ziyaliylar terbiylinip chiqqan . Bu mezgilde erebchide taza kamaletke yetken Uyghur ziyaliyliridin muhemmed ebu nesir farabidek alimlar hemme eserlirini biwaste erebche yézip , musulman dunyasigha ِzining ereb tili boyiche yétishtürülgen talantini namayan qilghan bolsimu , mutleq kِp sanliq alimlar ِz eserlirini yenila ana tili Uyghurche bilen yazghan , buninggha büyük alim yüsüp xas hajipning " qutadghu bilik" atliq shah esiri, shair ehmed yüknekining " etebetul heqayiq " ( heqiqetler bosughisida) namliq yirik esiri qatarliqlar misal bolalaydu .
Bu dewrning ottura mezgilliride ( yeni 14 – esirdin 16 – esirgiche bolghan ariliqta ) bolsa , Uyghurlardin burun musulman bolghan parslarning islam medeniyitini qobul qilish we ِzleshtürüsh jehette , xususen islamiy til – edebiyat saheside bir qeder aldida méngiwatqanlighi we shu wejidin ulardin chiqqan ebulqasim firdewsiy , xoja hafiz shiyraziy , sheyx muslihuddin sediy we abaurahman jamiy qatarliq shairlarning ِzlirining qayil qilarliq yirik emgekliri arqiliq orta asiya til – edebiyat dunyasida mutleq üstün nopuz tiklep ketkenliki seweplik kِp sanliq Türkiy tilliq edipler " yéziqchiliqta pars tilini qollinish aditi ewj élip ketken , bezen Türkiy tilliq shairlar xili burunla , mesilen , ezerbeyjan shairi nizamiy genjewiy 12 – esirde , hindistanning déhli shehride yashap ِtken ataqliq Türkiy shair emr xusrew déhlewiy 13 – esirde, pars tilida eser yézishni bashlap bergechke , kéyinche meydan'gha chiqqan shairlar , xususen doramchi yash edebler ichide parsguyluq (yeni pars tili bilen eser yézish ) chékidin ashqan derijide edep kétip , ِz ana tili bolghan Uyghur tilini " shéir yazghili bolmaydighan qopal til " dep ahanet qilishqa qeder yetken , biraq gerche shundaq bolsimu , bu xil heqsizliq axirqi hésapta Uyghur tilini nabut qilalmighan . Xuddi esirimizning aldinqi bablirida bayan qilghinimizdek , bu halgha büyük Uyghur mutepekküri elishir ibniy ghiyasiddin Newaiy bash bolup qet'iy xatime bergen we ِzining herqandaq parsperesning tilini lal qilidighan nadir eserliri arqiliq yigirme yil harmay – talmay küresh qilip , Uyghur tilining ِlmes hayatiy küchini namayan qilghan .
Uyghurche – erebche merkez qilin'ghan qosh tilliq maarip dewrining kéyinki mezgili , yeni 17 – esirdin 20 – esirning aldinqi yérimighiche bolghan ariliqqa kelsek , bu mezgilde büyük ejdad elishir Newaiyning izini basqan kéyinki ewladlar Uyghur tilining medeniyet sahesidiki mutleq nopuzini qoghdap , oqu – oqutush ishlirini Uyghur tili bilen élip barghan , ِz eserlirini bolsa , omumen Uyghur tili bilen yazghan , buninggha xirqetiy , ayaz shikeste , zeliliy . Newbetiy , abdurehim nizariy , gheribiy , gumnam , seburiy , molla bilal , tejelliy , mِjiziy we musa sayramiy qatarliq namayendilerning edebiy , tarixiy we diniy eserliri , shundaqla qedirxan yarkendiy we amannisaxan nefisiy qatarliqlarning emgiki bilen retlen'gen oyghur on ikki muqamining durdane tékistliri misal bolalaydu .
Emdi , Uyghurche – xenzuche merkez qilin'ghan qosh tilliq maarip dewri déginimiz 20 – esirning 50 – yilliridin bashlan'ghan we bügü n biz yashawatqan shubu maarip dewrini kِrsitidu . Bu yipyéngi dewrde , Uyghur ziyaliliri ِz ana tili Uyghurchidin bashqa dِlet tili bolghan xenzuchini üginiwatidu , buningdin bِlek , ilimning türlük saheliri teqezza qilghan éhtiyaj boyiche in'giliz tili , yapon tili , rus tili we gérman tili qatarliqlar boyichimu maarip kِrüwatidu, derweqe , bu sahede , xususen Uyghurlarning xenzu tili sewiyisini dِlitimiz we shinjang Uyghur aptonum rayonimiz tereqqiyatining nِwettiki sür'et qedimi telep qiliwatqan derijige yetküzüsh jehette heqiqetenmu yétishsizlikler mewjud , bu yétishsizliklerni jiddiy tutush qilip , eng téz sür'ette tügitishimiz kérek (bu heqte esirimizning" tetqiqat we tereqqiyat " dégen bِlümide tepsili toxtilimiz) , biraq , bu yerde biz muhakimige qoyuwatqan mesilining jan yéri shuki , tedbir qollinip Uyghurlarning xenzu tili sewiyisini ِstürüp dِlet telep qilghan ِlchemge yetküzüsh bir mesile , Uyghur til – yiziqini deslep aliy maarip sahesidin bashlap , tedrijiy halda emeldin qalduruwétish bolsa , mahiyet jehettin tüptin oxshimaydighan bashqa bir mesile , biz bu ikki mesilini hergizmu arilashturup qoymasliqimiz yaki birini yene birining ornigha dessitip qoymaslighimiz lazim .
Yene dések , yuqurida qisqiche bayan qilin'ghan tarixiy pakitlar ochuq halda chüshendürüp turuptuki birinchidin , Uyghur ziyaliylirining qosh til boyiche maarip kِrüshi yalghuz bügünla boluwatqan ish emes , belki u ming yillardin buyan dawamliship kéliwatqan , Uyghur xelqi üchün adet bopketken bir ish . Ikkinchidin , Uyghurlar herqandaq ehwalda ِz ana tilidin hergizmu waz kechmeydu , eyni waqitta qosh tilliq maarip telep qilghan burchni ada qilip , medeniyet tereqqiyati nishan qilghan pelligimu choqum yételeydu . Bu mesilini yenila büyük ejdadimiz elishir Newaiy eng méghizliq bayan arqiliq qayil qilarliq halda chüshendürgenki , u ِzining qutluq esiri " muhakimetul lugheteyn" ( ikki til toghriliq muhakime ) de , Uyghur xelqining tebiiyitidinla qosh tilliq bolushqa layiq qilip yaritilghan , til üginishke mahir bir millet ikenlikini ima qilip mundaq dégen: " Uyghurlarning uyghunlishish iqtidarining tebiiytidinla parslarningkidin üstün ikenlikige delil ispat buningdinmu qayil qilarliq bolmayduki Uyghurlar bilen parslarda yashlarning , qirilarning , chonglarning , kichiklerning ِz ara munasiwiti oxshash derijide bolup ular ِz ara arilishidu , geplishidu , yene kilip parslarda bilim we zéhin ehli kِprek Uyghurlarda bolsa bilimsiz we sadde kishiler parslargha qarighanda kِprek , shundaq bolushigha qarimay Uyghurlarning chongidin kichikigiche , bégidin puqrasighiche dégüdek pars tilidin behrimen bolalaydu . Hemmisi ِz haligha yarisha sِzliyeleydu . Hetta Uyghur shairliri paris tilida güzel shéir we shérin maqalilernimu yazalaydu ..." ( shu namliq eser , 7-,8- betler, béyjing milletler neshriyati 1988-yil neshri )
qisqisi , bügünki kündimu holuqup , bir qutuptin yene bir qutupqa yügürüp ketküdek ish yoq . Ishinish kérekki on esirdin buyan namizini erebche , duasini Uyghurche qilip kéliwatqan xelqimiz , bügünki yéngi eewr teqezza qilghan Uyghurche – xenzuche qosh tilliq bolushning hِddisidinmu yüzde yüz chiqalaydu. Shunglashqa , weliylirimiz maarip pilani tüzgen chaghda , hem Uyghurche hem xenzuche maarip kِrse , xelqning yüki éghir bopkétermikin dégen yaxshi niyet bilen bolsimu , janijan Uyghur til – yéziqini emeldin qalduruwétidighan hem bihude , hemde xelqning nepritige , tarixning lenitige qalidighan naehli ishni qilip tashlimasliqliri kirek dep qaraymiz .
--------------------------------------------------------------------------------
4. Tetqiqat we Tereqqiyat
- Qosh tilliq maarip we Uyghur til – yéziqining istiqbali
Büyük Uyghur mutepekkuri elishr inbiniy ghiyasiddin Newaiy özining "muhakimetul lugheteyin "(ikki til toghriliq .muhakime ) atliq mubarek esiride , 15 – esirdiki tۉrkiy tilliq ziyaliylarning til – edebiyat saheside pars tilini qollinishqa qiziqip kétishi we " Türkiy til pars tiligha yetmeydu" dégen bimene qarashning jemiyette xéli keng kölemde bazar tépip kétishining seweblirini tehlil qilghanda , buning til tetqiqatigha ehmiyet bermigenlikining netijiisidin , yeni tetqiqat arqiliq Türkiy tilning emeliyette herqandaq tildin qalghuchiliki yoq, kamil iqtidargha sahib bir til ikenlikini ispatlap körsitip bermigenliktin bolghan ish ikenlikini körsetken . U bu heqte mundaq deydu:" shu qeder mol nazuk uqumlarni ipadileydighan bu söz – ibariler birer kishi teripidin mulahize qilinip , heqiqiy haliti körsitip bérilmigenliktin taki mushu kün'giche yoshurun halette turup qalghan . Bilimsiz hem béli bosh Türk yégitliri asanliqni qoghliship , pars tili bilen shéir yézishqa kiriship ketken . Wehalenki , eger ular yaxshi mulahize qilip körgen we ishning heqiqitige chongqur chökken bolsa idi , öz tilidiki shu qeder keng imkaniyetni tapqan we bu tildiki herqandaq pikirni ipadilesh , xosh sözlük , shairliq we dastanchiliq sen'etlirini bimalal jewlan qildurush téximu asan ikenlikini bilgen bolatti ","hemme seweblerning eng muhimi shuki , Türkiy tilning pars tiligha qarighanda shunche artuqliqi ,'uning emeliyettiki shuqeder nazuk we ewrishim terepliri nezm qaidilliri terqiside namayan qilnmighan, ekisiche , mexpiyetxanigha tashlinip qilip untulushqa az qalghan"(qarang:shunamliq eser ,26_,28_betler . Esli metn 77_,78_,79_betler .biyjing milletler neshiriyati1988_yili neshri ) .dimek . Elishir nawaiyning qarshiche ,bir tilni tereqqiy qildurush we uning heqliq ornini ebediyetlik qoghdap qélishta , uninggha taliq tetqiqatni estayidilliq bilen yaxshi ilip birish yaki barmasliq ,'ajayip muhim rol oynaydu.
Emdi, 21_esirdiki öz ehwalimizgha kelsek , bügünki qosh tilliq maarip jüsh urup rawajlinwatqan bu yingi dewrimizde ,hich oylimghan bir ehwal "aliy mektep ,'inistitot we ottira tixnikomlarda pewqul'adda kesiplerdin bashqa kesiplerning hemmiside qedemmu qedem xenzuche oqu_ oqutushni yolgha qoyush kirek " (qarang :"shinjangda azsanliq milletlerge qarita ilip birilghan qosh tilliq oqu _oqutishi we tetqiqati "19_bet ,biyjing milletler neshiryati 2001_yili neshri) digen pikirning otturgha qoylushi we bupekirning "qedemmu _ qedem " digen waqit jedwili qismimu ilip tashlinip ,'opul __tupulla ijragha perma nqilinishi bizde :"mezkur pikir we iralarmu tetqiqat asasi taza mukemmel bolmighan ehwalda otturigha we ijragha qoyulup qaldimu _qandaq ? Digen semimiy oyni peyda qildi . Esirimizning bu qismida mushu heqtiki izdinishlik mulahizimizni ilim we emel ehlilirining muhakisige mundaq qoyimiz :
1. Qosh tilliq maaripning memlikitimiz miqyasidiki omumiyetlik ehwali
Shuni bilish kérekki , qosh tilliq maarip bügünki künde , yalghuz Uyghur xelqiningla béshigha kéliwatqan toy emes . Belki u jungxua xelq jumhuriyiti zéminida yashawatqan , xenzulargha silishturghanda sanda az bolghan 55 az sanliq milletning omumiy medeniyet turmushigha ortaq chüshken bir merikidur . Halbuki bu omumiyetlik telim – terbiye hadisisining pütkül memlikitimiz miqyasidiki omumiyetlik tetqiqat ehwalini üginip we chüshinip otüshimiz heqiqeten zörür . Bizning üginishimizche 1979 – yili mayda , " Junggo azsanliq milletler qosh tilliq oqu – oqutush tetqiqat jem'iyiti " qurulghandin kéyin Junggoning qosh tilliq maaripi yildin yilgha öz sewiyisini östürüp , bügünki kün'ge kelgende , u omumiy Junggo maaripining muhim terkibiy qismi bopqaldi . Téximu ehmiyetlik yéri shuki , qosh tilliq maaripning yigirme nechche yilliq tetqiqati Junggo zéminide tilshunashliq ilmigha tewe yéngi bir tarmaq ilim "qosh tilliq ilmi" ni barliqqa keltürdi . Mezkur qosh tilliq ilmi shu turqta- bashta qabil péshqedem alimliri , ayaghda mahir yash izbasar mutexessisliri bolghan zor hayati küchke lige bir ilim salahiyiti bilen Junggoning , shundaqla dunyaning ilim sorunlirida közge körünerlik rollarni oynimaqta . Mezkur qosh til ilmi özining nezeriye asasliri we emeliy xizmetliri arqiliq ilmy yosunda sherhilep krliwatqan qosh tilliq maariping pütkül memlikitimiz miqyasidiki omumiyetlik tetqiqat ehwalini eng qisqa jümliler bilen yighinchaqlap , tüwendikidek bir qanche tereptin chüshinishimiz mümkin :
Birinchi , qosh tilliq maaripning nezeriye asasliri boyiche tetqiqat ,
bu sahede , memlikitimizning ataqliq tilshunasliri bolghan yen shüjün ependim we mashülyang ependi qatarliqlarni Junggo azsanliq milletler qosh tilliq maaripi nezeriyisi tetqiqatining serdarliri déyishke bolidu , chünki , ular uzun yillar japaliq emgek serp qilip ilmiy tekshürüsh élip birish netijiside yézip chiqqan bir qatar eserliri arqiliq , memlikitimizdiki azsanliq milletlerge qarita élip bériliwatqan qosh tilliq maaripning nezeriye mesililirini tetqiqat yükseklikide yorutup bergen . Alayluq , yen shüjün ependim özining " Junggo sélishturma tilshunasliqi heqqide qisqiche bayan " ( ottura Junggo sanaet inistitoti neshriyati 1985 – yil neshri) namliq kitabida , memlikitimizdiki xilmu xil murekkep tüs alghan qosh tilliq , hetta köp tilliq bolush hadisisisni sistémiliq halda tehlil qilip , Junggo sélishturma tilshunaslighining nezeriye asasliri we tetqiqat uslubini etrapliq sherhilep körsetken , u mezkur esiride , yene memlikitimiz miqyasida qosh tilliq maarip tüzümini yolgha qoyush , buninggha munasip kélidighan yéngi tiptiki dersliklerni tüzüp chiqish , qosh tilliq maarip qanunini yolgha qoyush , shu arqiliq Junggoning milletler maaripini rawajlandurush qatarliq mesililerning nezeriye asaslirini tünji bolup yorutup bergen . Mashülyang ependi bolsa özining "qosh tilliq bolush mesilisige bolghan tetqiqatqa ehmiyet bérish kérek" ( "xenzuche ügünüsh" jornili 1981-yil 1 – san ) , " qosh tilliq bolush we qosh tilliq oqu – oqutush " ( "milletler til – yéziqi" jornili 1986 – yil 2 – san ) , " qosh til tetqiqatidiki qosh sözler mesilisi " ("milletler maaripi" jornili 1988-yilliq 6 – san ) , " qosh til hadisisi we qosh til tetqiqatidiki bir nechche mesile " ( béyjing til inistitoti neshriyati1988 – yil neshri) qatarliq bir qatar muhim ilmiy eserliride shundaqla " milletler yéziqi we qosh tilliq oqu-oqutush heqqide " , " qosh tilliq bolush mesilisi heqqide sözlen'gen nutuq " , qosh tilliq oqu-oqutushni tiriship yaxshi qilayli " qatarliq muhim nutuqlirida ( bu nutuqlar merkizi milletler unwérsititi neshriyati neshr qilghan " mashülyang milletler tetqiqat eserliri " namliq toplamgha kirgüzülgen ) qosh tilliq bolushning tedbiri , memlikitimizde qosh tilliq bolush ijtimaiy hadisisining shekillinish sewebliri , azsanliq milletler rayonliridiki qosh tilliq bolush hetta köp tilliq bolush hadisisi we partiyening milletler til – yéziq siyasiti , qosh tilliq bolush we az sanliq milletler rayonliridiki zamaniwilishish qurulushi qatarliq mesililerge qarita özining izdinish we chüshenchilirini sherhilep , memlikitimiz qosh tilchiliq ilmining nezeriye asaslirini téximu toluqlighan . Undin bashqa , yéqinqi yillardin buyan proféssor gey shingjj ependi yazghan " qosh tilliq oqu – oqutush asasiy bilimliri"qatarliq qosh tilliq maaripqa ait bir qatar eserler neshr qilinip , memlikitimiz qosh tilchiliq ilmining kündin kün'ge piship yétiliwatqanliqini namayan qilmaqta ( qarang : " qosh tilliq oqu-oqutush we tetqiqat " , 2 – tom 10-, 11 – betler , merkiziy milletler unwérsititi neshriyati 1999 – yil neshri) .
Ikkinchi , qosh tilliq maaripning meqsiti we ghayisi heqqidiki tetqiqat .
Junggoda yolgha qoyulghan qosh tilliq maaripning nöwettiki maqsiti we uning adaqqi ghayisi zadi néme ? Bu mesile Junggodiki pütkül azsanliq milletler , xususen tarixtin buyan özining til – yéziqi bar bolup kéliwatqan millerler eng köngül bölüdighan eng muhim we eng nazuk bir mesile bolup , memlikitimiz alimliri bu heqtimu köp tereplimilik izdinip , özlirining tetqiqat semerilirini otturigha qoyghan . Alayluq . " Junggo milletler tilshunasliqi tarixi " we " milletler tilshunasliqi nezeriyisi we emeliyiti " qatarliq xas eserliri , shundaqla özi neshrge teyyarlighan " qosh tilliq oqu-oqutush we tetqiqat " namliq töt tomluq ilmiy maqalilar toplimi arqiliq ilim sahesige tonulghan milletler maaripi nezeriyichisi we qosh tilliq oqu – oqutush emeliyetchisi , proféssor , doktngr wang yüenshin ependi mundaq yazidu : " memlikitimizdiki az sanliq milletler rayonlirida emeliyleshtürüliwatqan qosh tilliq maarip tüzümi bolsa az sanliq millerlerning til we medeniyitini saqlap qélish , qoghdash we tereqqiy qildurush , shundaqla azsanliq milletlerning mewjudluqi we tereqqiyatigha bérip taqilidighan köz aldidiki neq menpeet bilen kelgüsidiki menpeetni öz ara birleshtürüsh chiqish nuqtisi qilin'ghan tüzümdur " , " qosh tilliq maarip emeliyitide qolliniliwatqan türlük oqutush uslubliri shekil , jeryan we ders saetlirining orunlashturulushi qatarliq jehetlerde perqliq bolsimu , adaqqi ghaye birla , u bolsimu , birinchidin , azsanliq milletlerning tili bilen medeniyitini saqlap qilish , qoghdash we güllendürüsh , ikkinchidin , azsanliq milletler tilliri bilen xenzu tilini oxshash derijide pishshiq bilidighan qosh tilliq xadimlarni terbiylep , azsanliq milletler rayonlirining iqtisadi we medeniyet ishlirini tereqqiy qildurush üchün xizmet qilishtin ibarettur " ( wang yüenshin : " Junggo milletler tilshunaslighi nezeriyisi we emeliyiti " , 322-, 323 - , betler , béyjing milletler neshriyati 2002 – yil neshri ) .
Üchinchi , az sanli milletlerning til – yéziq qollinish mesilisige dair qanun we siyasetler heqqidiki tetqiqat .
Memlikitimiz alimliri partiye we hökümitimizning azsanliq milletlerning til-yéziq qollinish mesilisige dair chiqarghan qanun we siyasetliri , shundaqla her derijilik partiye – hökümet dairilirining qosh tilliq maaripni emelileshtürüshke qarita qollan'ghan tedbirliri üstidiki tetqiqatimu alahide ehmiyet bérip kiliwatqanliqi körülidu . Alayluq , özining " medeniyettiki özgirish we qosh tilliq maarip " we milletler , medeniyet we maarip " qatarliq wezinlik xas eserliri bilen ilim ehli arisida shöhret qazan'ghan proféssor , doktor téng shing ependining bashchilighida , maarip ministirliki filologiye penliri boyiche nuqtiliq tetqiqat élip bérish merkizining hawalisi boyiche yézilghan " 20 – esir Junggo azsanliq milletliri we maarip –nezeriye , siyaset we emeliyet " namliq yirik xas eserde " azsanliq milletler qosh tilliq maaripigha dair siyasiy nezeriyiler we siyasetler " dep mexsus bir bap échilghan . Mezkur bapta , Junggodiki azsanliq milletler rayonlirida yolgha qoyulghan qosh tilliq maaripqa dair asasiy nezeriyler nisbeten tepsili bayan bilen chüshendürülgendin bashqa , Junggoda jumhuriyet qurulghandin buyanqi milletler til – yéziqigha dair chiqirilghan qanun , siyaset we belgilimiler yil tertipi boyiche tizilip , birmu bir sherhilen'gen . Shu bapning Junggo milletler til – yéziq xizmitining fangjén , wezipe we tedbirliri üstide toxtalghan qismida mundaq déyilidu : " 1991 – yili gowuyüen teripidin testiqlap tarqitilghan dölet miller ishliri komitétining ( azsanliq milletler til- yéziq xizmitini téximu yaxshi ishlesh toghrisida koklet ) ida , Junggodiki az sanliq milletler til – yéziq xizmitining réal ehwali obyéktip halda tehlil qilinish bilen bir chaghda , 1990 – yillar Junggo milletler til – yéziq xzmitining fangjéni , wezipisi we qollinilidighan tedbirler otturigha qoyulghan . Qisqiche qilip éytqanda mundaq:
memlikitimiz milletler til – yéziq xizmitining emeliyiti shuni toluq ispatlidiki , muwapiq bir terep qilish , milletler barawerlikini , milletler ittipaqliqini we milletlerning ortaq güllinishini qoghdash we ilgiri sürüsh , shundaqla azsanliq milletler rayonlirining muqimliqini saqlash qatarliq jehetlerde oxshashla muhim ehmiyetke ige . Bu heqte töwendiki pikirler otturigha qoyulidu :
1. Yéngi dewr milletler til – yéziq xizmitining yétekchi idiyisi we asasiy fangjéni bolsa , marqisizmning til – yéziq barawerliki prinsipida ching turup , azsanliq milletlerning özlirining til – yéziqini qollinish we tereqqiy qildurush erkinlikige kapaletlik qilish , her millet xelqining ittipaqliqigha , algha bésishigha we güllinishige paydiliq bolushni chiqish nuqtisi qilip ish körüsh , heqiqetni emeliyettin izdesh , ayrim – ayrim yétekchilik qilish , aktip , éhtiyatchan we muwapiq usul bilen milletler til yéziq xizmitini qanat yaydurush , shu arqiliq azsanliq milletler rayonlirining siyasliy , iqtisadi we medeniyet ishlirining omumyüzlük tereqqiy qilishini ilgiri sürüsh , shundaqla döletning sotsyalistik zamaniwilishish qurulushini ilgiri sürüsh üchün xizmet qilishtin ibarettur .
2 – yéngi dewr milletler til – yéziq siyasitini emeliyleshtürüsh : milletler til – yéziq xizmitining qanun – tüzüm qurulushini kücheytish , markisizimliq milletler til – yéziq nezeriyisi we siyasitini teshwiq qilish , milletler til – yéziqi boyiche qaidileshtürüsh , ölchemleshtürüsh we üchurlashturush xizmitini obdan ishlesh , milletler til – yéziqi boyiche terjime qilish , neshr qilish , maarip élip bérish , xewerlishish , radio anglitish , téléwizor we qedimiy eserlerni retlesh qatarliq ishlarning rawajlinishini ilgiri sürüsh , milletler til – yéziqi boyiche hemkarlishish we öz ara ilim almashturush qilalaydighan xadimlarni terbiyleshni kücheytish , shundaqla herqaysi milletlerni öz'ara til – yéziq üginishke righbetlendürüsh qatarliqlardin ibaret .
3. Milletler til – yéziq xizmitining fangjén we wezipilirini emeliyleshtürüsh üchün qollinidighan tedbirler bolsa , emeliyetni chiqish nuqtisi qilip ayrim – ayrim yétekchilik qilish , az sanliq milletler til – yéziqlirining qollinilish we yolgha qoyulush xizmitini heqiqiy rewishte yaxshi ishlesh , qedimdin bügün'giche omumyüzlük qollinilip kelgen milletler yéziqlirigha nisbeten üginish , qollinish we tereqqiy qildurush xizmitini dawamliq yaxshi ishlesh , milliy til – yéziqning shu millet milliy térritoriyilik aptonomiye yürgüzüwatqan rayonning siyasiy , iqtisadiy we medeniyet qatarliq herqaysi saheliride omumyüzlük qollinilishigha heqiqiy rewishte kapaletlik qilish , shundaqla milliy yéziqning qaidileshtürülüshi we ölchemleshtürülüshini ilgiri sürüp , uni künsayin mukemmelleshtürüsh ..." qatarliqlardin ibaret . ( qarang : téng shing : " 20 esir Junggo azsanliq milletliri we maarip – nezeriye , siyaset we emeliyet " , 351- , 352 - , betler. Béyjing melletler neshriyati 2002 – yil neshri)
démek , yuquridiki neqillerdin körüwélish tes emeski, qosh tilliq maarip memlikitimiz miqyasida , ,meyli nezeriye asasi jehettin bolsun ,meyli meqset ,nishani jehettin bolsun we meyli siyaset jehettiki qanuni kapaliti jehettin bolsun omomyüzlük mukemmel tetqiqat asasigha ige .emdi bu tetqiqatlar emeliyette, qosh tilliq maaripning dölitimiz azsanliq milletler rayonlirida omomyüzlük saghlam tereqqiyatqa ige bolishini zörür asaslar bilen hisaplindu .eng muhimi ,bu neqillerning hich birside melum basquchqa kelgende ,'az sanliq milletler til _yiziqlirning cheklesh we mueyyen daire ichide boghup qoyushqa uchraydighanliqigha ima . Isharet qilidighan birer jümlimu uchrimayduki , bu hal bizni mezkur tetqiqatlarning rohini shinjang Uyghur aptonom rayonimizning bügünki ehwaligha tedbiqlap körüshimizge ündeydu .
2. Qosh tilliq maaripning nuqtiliq tetqiqat ehwali,
Bu yerdiki nuqtiliq tetqiqat déginimiz , memlikitimizdiki azsanliq milletlerning hemmisige emes , peqet ularning ichidiki mueyyen bir milletkila qaritip yaki ayrim bir azsanliq milletningla emeliy ehwalidin ilip qilin'ghan tetqiqatni körsetmeydu . Bu xil tetqiqat herqandaq bir azsanliq milletning öz ezaliridin bolghan alimlar teripidin qilinishimu yaki bashqa millettin bolghan alimlar teripidin qilin'ghan bolushimu mümkin .
Memlikitimizde qosh tilliq maarip tetqiqatining bu türimu xéli mukemmel derijide élip bérilmaqta . Biz bu yerde , mexsus chawshiyen millitining qosh tilliq maarip ehwali tetqiq qilinip yézilghan " chawshiyen millitide qosh tilliqlishishning shekillinish jeryani " dégen kitap we uningdiki munasiwetlik mezmunlar arqiliq bu témini chüshendürüshke tirishimiz . Bu kitabni manju millitidin bolghan doktor güen shinchyu xanim yazghan . Güen xanim özining bu besh babliq xas esiride , chawshiyen millitining qosh tilliq maarip tarixini tetqiq qilip , Junggodiki ellik besh azsanliq millet bolup yashawatqan herqaysi el insanliri üchünmu örnek bolghudek tolimu ehmiyetlik tejribe we sawaqlarni yekünlep chiqqan . Aptor bu esiride , chawshiyen millitidiki qosh tilliqlishish ehwalining pütkül jeryanini tetqiq qilip chiqishning réal ehmiyitini mighizliq bayan qilghandin bashqa , " chawshiyenche – xenzuche qosh tilliq maarip tüzümining yolgha qoyulishidin chawshiyen millitining qosh tilliqlishishini shekillendürgen ichki amillargha nezer " , "chawshiyenche – xenzuche qosh tilliq maarip tüzümining yolgha qoyulishidin chawshiyen millitining qosh tilliqlishishini shekillendürgen tashqi amillargha nezer " dégen mexsus ikki bapni échip , azsanliq ornidiki bir millet ezalirining hem öz ana tilini hemde öz dölitining asasliq pikir – alaqe qorali bolghan bashqa bir tilni oxshashla pishshiq derijide igileshni kapaletke ige qilidighan ichki –tashqi amillar we ularning rolini ajayip tesirlik we qayil qilarliq teswirlep körsetken .
Doktur güen shinchyu xanimning tetqiqatigha asaslan'ghanda , chawshiyen millitini memlikitimizdiki til – yéziqi bar milletler ichide eng yuquri sewiyilik qosh tilliqlashqan millet qilip chiqishqa achquchluq rol oynighan ichki amil mundaq töt terepni öz ichige alidu : birinchi , chawshiyen millitigila xas bolghan küchlük milletperwerlik éngi , ikkinchi chawshiyen millitigila xas bolghan ep bilen öz mewjudluqini saqlash éngi , üchinchi xenzu medeniyitige bolghan qayilliq ,'emma köngül azadilikige sahip bolghan qosh tilliqlishish idiyisi , ümidwar , aktip we tirishchan til üginish pozitsiyisi , emdi chawshiyen millitining qosh tilliqlishishini emeliyetke aylandurushta muhim rol oynighan tashqi amillar bolsa : birinchi , chawshiyen til – yéziqi boyiche oqu-oqutush élip bérishni qoghdaydighan we tereqqiy qildurudighan qanun – tüzüm turghuzush , ikkinchi , qosh tilliq maarip tüzümi astidiki asasiy maaripni eng yüksek sewiye bilen omumlashturush , üchinchi , qosh tilliq maarip bilen alaqidar bolghan seremjanlashturush qurulushini yaxshi ishlesh , tötinchi , öz – özini tereqqiy qildurushqa paydiliq bolghan yéngi shey'iyler we yéngi özgirishlerni qobul qilip , bu arqiliq chawshiyen millitining qosh tilliq maaripini ilgiri sürüsh ( qarang : shu namliq eser,51-,64-, 74-,90-,115-,141-,155-,182-, betler ) .
Biz bu yerde doktur güen shinchyu xanim yazghan " chawshiyen millitide qosh tilliqlishishning shekillinish jeryani " namliq kitapning munasiwetlik bap we mezmun halqilirining mawzulirinila terjime qilip qoyduq . Ümid shuki , Uyghur qosh tilliq maaripi we Uyghur til – yiziqining teqdirige köngül bölidighan barliq bilim ehliliri mezkur kitapni estayidilliq bilen , köngül qoyup bir oqup chiqsaq, kitapta bayan qilin'ghan munasiwetlik jeryan we ehwallarni özimizning mewjud halitimiz we turqimizgha tedbiq qilip , sélishturup baqsaq , eger perq tapsaq , özimizning yétersizlikimizni bayqisaq héch ikkilenmey , biz bilen teqdirdash bolghan u ilghar az sanliq millettin ügensek .
3. Özimizning tetqiqati we bizge taliq tetqiqatlar ,
Qosh tilliq maarip heqqide özimiz élip barghan tetqiqatlar shundaqla qérindash milletlerge mensup bashqa alimlarning Uyghur qosh tilchiliqi toghrisida xalisane élip barghan tetqiqatliri babida öz imkanimche izdendim . Proféssor , doktor wang yüenshin ependi neshrge teyyarlighan " qosh tilliq oqu – oqutush we tetqiqat" namliq töt tomluq ilmiy maqaliler toplimini birmu bir waraqlap chiqtim . Tapalighinimche , munasiwetlik gézit – jornallar we kitaplarni tépip , mutalie qildim . Bu yerde , eshu oqup körgenlirim ichide wekillik xaraktérgha ige dep qarighan üch eser üstide toxtilip, öz mulahizemni qisqiche qoyup ötimen :
birinchi , shinjang kespler unwérsitéti din gaw xuychéng ependi yazghan " shinjangda qosh tilliqlishishning kélip chiqishi , tereqqiyati we roli heqqide yüzeki tehlil " namliq eser , töt bap we alte paragraftin teshkil tapqan bu eser " qosh tilliq oqu-oqutush we tetqiqat " atliq ilmiy maqalilar toplimining üchinchi tomigha kirgüzülgen bolup , uningda " shinjangda yashawatqan milletlerning nopusi , olturaqlishishi we til qollinish ehwalliri ", " shinjangda qosh tilliqlishish hadisisining meydan'gha kélishi we tereqqiy qilishi " , " qosh tilliq maarip we qosh tilliqlashqan xadimlarni terbiyileshning asasliq yoli" dégen mawzular boyiche méghizliq bayan bérilip , shinjangdiki qosh tilliqlishish mesilisi nisbeten toghra qarash bilen lilla meydanda turup sherhilen'gen , alahide tilgha élishqa erziydighan yéri shuki , eserning " döletning til – yéziq siyasiti qosh tilliqlishishni dawamliq saqlap qalidu we uni tereqqiy qilduridu " dégen paragrafida, shinjangdiki qosh tilliqlishishning memliketning bashqa azsanliq milletler rayonliridiki qosh tilliqlishishqa oxshashla , " jungxua xelq jumhuriyitini asasiy qanuni " " jungxua xelq jumhuriyitining mejburiyet –maaripi qanuni " we " jungxua xelq jumhuriyitining milliy térritoriyilik aptonomiye qanuni " qatarliq dölitimizning herqaysi rayonlirida oxshash qimmette aqidighan döletlik qanunlar , shundaqla " shinjang Uyghur aptonom rayoni til – yiziq xizmitining belgilimiliri" qatarliq yerlik aptonomiye hökümiti teripidin chiqirilghan mexsus belgilimilerning qoghdishi astida , yene dawamliq mewjud bolup turidighanliqini , shundaqla qosh tilliq maarip arqiliq uning yene heqliq rewishtiki tereqqiyatlargha érishidighanliqi qanun asasiy bilen ilmiy halda sherhilep körsitilgen .
Méningche gaw xuychéng ependining qosh tilliqlishish we qosh tilliq maarip mesilisige nesbeten chüshinish we chüshendürüshliri iliy , semimiy we bir tereplimiliktin xaliy , halbuki ilim ademlirimizning hemmisi mushundaq tonushta bolsa , shinjangdiki qosh tilliqlishish , shundaqla qosh tilliqlishishni qoghdaydighan we uni tereqqiy qilduridighan Uyghurche – xenzuche qosh tilliq maaripi tuyuq yolgha kirip qalmay , saghlam yol rawajlinalaydu .
Ikkinchi , qirindishimiz nusret turdi yazghan " qosh tilliqlishish we ana tilimiz " dégen maqale , bu maqale mubarek jornal " shinjang medeniyiti " ning 2000-yil4-5 (qoshma) sanining 103- bitige échilghan "til we tereqqiyat " dégen sehipisige birilgen . Aptor nusret turdi jahan qosh tilchiliqi ilmining serdarliridin bolghan chin'giz aytmatofning "köp tilliq bolush sherapet , emma ana tilini bilmeslik jinayet" dégen meshhur üzündisini öz maqalisige sehipe béshi qilish arqiliq , muhakimige qoyulghan qosh tilliqlishish mesilisining heqiqetenmu shereplik , emma nazuk bir ish ikenlikini oqurmenlerge uqturghan omumiy mezmun oramidin élip éyitqanda , bu maqale qosh tilliqlishishning némilikini , qosh tilliq bolushta ana tilimiz bolghan Uyghur tilining qandaq orun we qimmetke ige ikenliki mesilisini muhakime merkizi qilghan bolup , axirida " ana tilimizni asasiy orun'gha qoyghan halda , qosh tilliq bolushtin ibaret bu yéngi dewr telep qiliwatqan ijtimaiy emeliyetke aktip qatnishayli " dégen xulasini chiqarghanliqi bilen mueyyen ehmiyetke ige . Aptorning bügünki künde yalghuz Uyghur tilila emes , belki pütkül Uyghur medeniyiti duch kéliwatqan ," qosh tilliqlishish" bolup ipadiliniwatqan bu mesilige jiddi nezer aghdurup , aktip izden'genliki we bu hektiki köz qarishini dadil otturigha qoyghanliqi heqiqetenmu teqdirleshke erziydu . Shunga , men bu maqalini Uyghur qosh tilchiliqi ilmining emeliy riqabette nusret bilen ronaq tépishi üchün bash qaturghan yaxshi eser , dep bahalidim .
Emma , maqilini tekrar oqughinimda , Uyghur medeniyitining tereqqiyat dawamida asta-asta asasiy medeniyet bolush ornidin chüshüp qélishigha egiship , Uyghur tilimu turmushimizdiki özining muqeddes ornidin ayrilip qélishqa yüzlendi . Uyghurlarning medeniyet jehettin janlinalmasliqi , tereqqiyar sewiyisining izchil töwen bolup turushi ..." dégen ikkinchi abzasning emeliyette tolimu passip qarashliq bihude waysash bolghanliqi sézilip könglimizni ghesh qilidu .
Melumki , bügünki jungxua xelq jumhuriyitide yashawatqan Uyghurlar bir qirindash millet , halbuki on milyun'gha yéqin nopusluq bir qirindash millet bolghan Uyghurlarning medeniyiti bir milyardtin artuq nopusluq xenzular asasiy gewde bolghan Junggoning asasliq medeniyiti bolushi mümkin emes , elwette , emma , pütkül Uyghur millitige nisbeten éytqanda , Uyghur medeniyiti Uyghurning özi üchün ebedil'ebed asasiy medeniyet boliduki , bashqilarning medeniyiti herqanche altun medeniyet bopketsimu , uning üchün beribir üginish we paydilinish matéryali boludighan qoshumche nersidinla ibaret . Xalas , mushu nuqtidin élip éytqanda , Uyghur medeniyiti bügün asasiy medeniyet bolush ornidin chüshüp qalmidi we menggü chüshüp qalmaydu!.
"Uyghur tilimu turmushimizdiki özining muqeddes ornidin ayrilip qélishqa yüzlendi" dep betdua awliyaliq qilishning asasiy zadi némidur ?! Bizningche , Uyghur millitining bir millet bolup turush salahiyitila boludiken , Uyghur tili özining Uyghur turmushidiki muqeddes ornidin ayrilip qélishqa hergizmu yüzlenmeydu, bu bir terep , yene bir tereptin , siz-biz özimizni " men Uyghurmen " dep meydimizge mushtlap yürgenikenmiz , tirikla bolsaq Uyghur tilini turmushimizdiki , muqeddes ornidin ayrilip qélishqa hergizmu yüzlendurmeymiz : bizche Uyghur tilini qoghdash démek Uyghur millitini qoghdash démektur , eng muhimi , Uyghurni , Uyghur tilini mewjudluq kapalitige ige qilish bizning eng iptidaiy heqqimizdurki , bu heqqimizni qoghdash üchün , gézi kelse héch ikkinenmey jénimizni pida qilimiz!
"Uyghurlarning medeniyet jehettin janlinalmaslighi, tereqqiyat sewiyisining izchil töwen bolup turushi " dégende néme közde tutulghankin? Eger Junggoda jumhuriyet qurulghandin buyanqi ellik üch yil nezerde tutulghan bolsa , qarap baq : turdi aka qatarliq bir qanche pishqedemning éghizidila qépqalghan Uyghur on ikki muqami deslep simgha élindi , andin notilashturuldi , andin uning durdane tékistliri tom tomi bilen neshr qilindi , andin türlük tillargha terjime qilinip , dunya medeniyet xezinisige élindi . Edebiyat gülzari en'eniwi shéiriyetchiliktin hékayichiliqqa , hékayichiliqtin powéstchiliqqa , powéstchiliqtin romanchiliqqa baldaqmu – baldaq örlep , xélila mezmut we yaman emes sür'etlik qedem bilen tereqqiy qilip bügünki kün'ge keldi. Herketlik sen'et bolsa , bashtiki leper éytishish we sehne esiri oynashtin , qurulmisi mukemmel bolghan zamaniwi dirammilarni oynashqa , uningdin téléwiziye , kinolishishqa tereqqiy qildi . Eslidiki mehelliwi newruz qutlashliri we meshrep chayliri bügünki künde shinjang Uyghur aptonom rayonimiz hetta pütkül memliket miqyasida birla chaghda körsitilip , xelqialemge hozurlinish béreleydighan kölem we sewiyini yaratti , tereqqiyat edebiyat – sen'et sahesidin halqip , sanaet ,tébabet we téjaret , saheliridimu özining algha basqan , ilghar gewdisini körsetmekte , alayluq , "arman" bash bolup yol achqan Uyghur yimek – ichmek sanaeti bügünki künde özining "amine" teyyar chöpliri, "ablajan" nanliri we "idris" qaymaqliri bilen riqabet beygiside zeper boyini körsetse , aptonom rayonluq Uyghur shipaxanisi zerbidarliqidiki Uyghur tébabiti özining dorigerlik , dawalash we késellikning aldini élish qatarliq hemme tarmaqliri boyiche mas qedemde tereqqiy qilip , xuddi " mongghul tébabiti" we zangzu tébabiti" dégen'ge oxshashla , özining jungxua tébabiti sorunidiki ornini " Uyghur tébabiti" dégen altun nam bilen yazdurush üchün boshashmay küresh qilmaqta . Uyghur tijaritimu , burunqi yekke tijaret we kichik yaymichiliq, cherchenchiliktin , " izchilar " soda cheklik shirkiti , " ismayil" üzüm padishahi cheklik shirkiti , dégendek shirketlishishke , tenha shirketlishishtin ,shirketler goruhi gewdisi hasil qilishqa , tereqqiy qilip , ishsiz we ashsiz qalghan qérindashlirining béshini özliri siyliyalighudek kölem we derem shekillendürüsh üchün chélishmaqta we élishmaqta .
...Mana bular Uyghur til-yéziqi yadroluqidiki Uyghur medeniyitining tomurida mehmud kashgheriy , elishir Newaiy kebiy ejdadlarning qéni urghup turghan bash egmes , boy bermes Uyghur ziyaliylirining boshashmastin körüsh qilishi arqisida , tereqqiyat sewiyisini her'amal bilen yuquri kötürüp , algha siljitip kéliwatqanliqining ayanchliq misalliri , xalas , démekchimenki , tetqiqet réalliqni étibargha élishi , " birni bir dégülük " dégen Uyghur semimiyiti bilen emeliyetni lilla eks ettürgen bolushi lazim , elwette .
Üchinchi , wang jénbén we abla emet yoldashlar yazghan " shinjangda azsanliq milletlerge élip bérilghan qosh tilliq oqu – oqutush we tetqiqatlar" ( biyjing milletler neshriyati 2000- yil neshri) namliq xenzuche xas eser, bu eser mezkur témidiki tunji xas e ser bolush süpiti bilen tebrikleshke erziydu , mubarek bolsun! Shundaqla , eserning birichisi babida bérilgen " shinjangdiki azsanliq milletler we ularning til-yéziq ehwali" , " partiye we hökümet izchil halda azsanliq milletlerning xenzuche oqu-oqutush xizmitige ehmiyet bérip kelmekte" qatarliq paragraflarda , shinjangdiki milletlerning til-yéziq ishlitish ehwali , partiye we hökümetning shinjangdiki milletlerining til – yéziq qollinish mesilisige qaritip chiqarghan qanun , siyaset we belgilimiliri höjjetlik mol neqiller bilen bayan qilin'ghan bolup , bular tolimu muhim bolghan matéryal qimmitige ige .
Biraq , " shinjangda azsanliq milletlerge élip bérilghan xenzuche oqu-oqutushning tarixidin eslime" , " jenubiy shinjangdiki üch rayonda azsanliq milletler ottura – bashlan'ghuch mektepliride élip bérilghan xenzuche oqu-oqutush xizmitini tekshürüsh we mulahiziler" , " shinjangda azsanliq milletlerge élip bérilghan xenzuche oqu-oqutushning hazirqi ehwal we chare –tedbirler" , " xenzuche oqu-oqutushning exlaqiy terbiye roli we eqliy terbiye roli", " xenzuche oqu-oqutushta , oqughuchilarning sobyéktip rolini toluq jari qildurush kérek " , " til iqtidarigha taliq oqu-oqutush " , "xenzuche oqu-oqutushning jeryanigha dair bir qanche mesile","sinaq ilish","xenzuche derslik matéryalining yézilishi","xenzu tili oqutquchilirining terbiylinishi we tetqiqat xizmiti ","chet el tili oqu-oqutush sahesidiki éqimlarheqqide omumiy bayan" bolup jem'iy on ikki baptin teshkil tapqan mezkur "shinjangda azsanliq milletlerge élip bérilghan qosh tilliq oqu-oqutush we tetqiqatlar " namliq bu kitapta , emeliyette qosh tilliq oqu-oqutush emes belki yek tilliq oqu-oqutush , yeni xenzuche oqu-oqutushla sözlen'gen . Mundaqche qilip éytqanda , mezkur kitap shinjangdiki xenzu bolmighan milletlerge qarita élip bérilghan xenzu tili oqu-oqutushini we tetqiqatinila bayan qilghan . Shunga , bu kitapning qayta neshride kitap ismini " shinjangda azsanliq milletlerge élip bérilghan xenzuche oqu-oqutush we tetqiqatlar" qilip özgertken tüzük . Peqet shundaq bolghandila, kitapning ismi jismigha layiq , yeni kitap mawzusi bilen ichidiki bayan qilin'ghan mezmun muwapiq boliduki , buni xenzuchida ,(nami yolluq bolghandila , gep aqidu) deydu!
Bu yerde , köngül bérip mulahize qilip körüshimizge we estayidil tetqiq qilip béqishimizgha erziydighan mesile shuki , shinjangda uzun yillar til-yéziq xizmiti bilen shughullan'ghan ilim ehlilirimiz yazghan nopuzluq xas eserde , " qosh tilliq oqu-oqutush" emeliyettiki " xenzu tili oqu-oqutushi" dep qaralghan . Bashqiche qilip éytqanda , mezkur kitapning uyushturghuchi we aptorlirinimu öz ichige alghan bir munche alimlirimizning neziride , " qosh tilliq oqu – oqutush " we qosh tilliq maarip" dégen gep emeliyette " xenzuche oqu-oqutush "we "xenzu tili maaripi " dégen bolidiken . Emdi , bu chüshenche bilen " Junggodiki azsanliq milletlerge qarita élip bériliwatqan qosh tilliq maarip asasliqi xenzu tili (Junggo milletler aratili)bilen azsanliq milletler tillirida élip bérilidighan maariptur" ( qarang : " 20 – esir Junggo azsanliq milletliri we maarip " ,337-bet, béyjing milletler neshriyati2002-yil neshri),"qosh tilliq maarip Junggodiki azsanliq milletler topliship olturaqlashqan rayonlarda yolgha qoyulghan azsanliq milletler tilliri we xenzu tilida élip bérilidighan maariptur" (qarang: yuqurdiki eser 342-bet) dégen chüshenchini sélishturup körsek , otturidiki perq némedégen zor –he?! Démekchimenki , mana buningdin shinjang Uyghur aptonom rayonimizning qosh tilliq maarip yaki qosh tilliq oqu-oqutush sahesidiki tetqiqatning sewiye jehettin memlikitimiz miqyasidiki omumiyetlik tetqiqatlardinmu , nuqtiliq tetqiqatlardinmu neqeder töwen turidighanliqi ochuqla körünüp turidu. Halbuki , biz jezmen emeliy tirishchanliq körsitip qosh tilliq maarip tetqiqati jehettiki yétersizliklirimizni tüzitip , tetqiqat sewiyimizni memlikitimizdiki omumyüzlük tetqiqat we nuqtiliq tetqiqat sewiyisige choqum yetküzishimiz we uningdin ashuruwétishimiz kérek , shundaq bolghandila , shinjang Uyghur aptonom rayonimiz qosh tilliq maaripining istiqbali parlaq iqbal taman güldek échilidu .
Xulase qilip éytqanda , yuquridiki pakitliq bayanlar sélishtürüp tetqiq qilishlar we üginishlerdin yekün chiqirip éytalaymizki , qosh tilliq maarip yaki qosh tilliq oqu-oqutush déginimiz azsanliq milletler tilliri bilen xenzu tilida oxshash qimmette élip bérilidighan maarip we oqu-oqutushni körsitidu , qosh tilliq maaripning axirqi meqsiti hergizmu azsanliq milletlerning til-yéziqini emeldin qaldurush we yoqitish emes , belki azsanliq milletlerning til-yéziqlirini qoghdash we tereqqiy qildurush aldinqi sherti astida , xenzu tili bilenmu oqu-oqutush élip bérip , azsanliq milletler ziyaliylirini " ana tili bilen xenzu tilida oxshashla mahir " qilip yétishtürüp chiqishtin ébaret . Halbuki , qosh tilliq maaripta , azsanliq milletler til – yéziqliri boyiche oqu-oqutush élip bérish bilen xenzu tilida oqu – oqutush élip bérishta teng qimmette oxshash ehmiyet bergendila, andin azsanliq milletlerning til-yéziqlirini qoghdash we uni tereqqiy qildurush meqsitige yetkili bolidu . Eng muhimi , qosh tilliq maarip peqet azsanliq milletler til-yéziqlirini qoghdash we uni tereqqiy qildurush aldinqi shertige kapaletlik qilghandila , andin u "jungxua xelq jumhuriyitining asasiy qanuni"da belgilen'gen " Junggodiki herqaysi milletler özlirining til – yéziqini qollinish we tereqqiy qildurush erkinlikige ige " dégen qanuniy belgülimige uyghun ish bolidu . Buning eksiche , eger azsanliq milletlerning til-yéziqliri herqandaq bahane we sewep bilen cheklense we emeldin qaldurulsa , bu , Jungxua xelq jumhuriyitining asasiy qanunigha xilapliq qilin'ghan xata ish bolidu. Mushu menidin élip semimiyet bilen éytimizki, bügünki shinjang Uyghur aptonom rayonimizda " aliy mektep, inistitot we ottura téxnikomlarda , pewqul'adde kesplerdin bashqa barliq kesplerde xenzu tili bilen oqu-oqutush éli bérishni qedemmu qedem ishqa ashurush kérek" dégen pikir boyiche yolgha qoyulghan, emeliyettiki aliy mekteplerde Uyghur til-yéziqini emeldin qaldurush tedbiri "Jungxua xelq jumhuriyitining asasiy qanuni" da belgilen'gen " azsanliq milletler özlirining til – yéziqlirini tereqqiy qildurush erkinlikige ige " dégen qanuniy belgülimige éniq halda xilapliq qilin'ghan xata tedbirdur . Shunga , uning imkan bar baldurraq tüzitilishini chin könglimizdin ötünüp soraymiz. Chünki , bir milletning til-yéziqi aliy maaripta qollinish hoquqidin mehrum qilindi dégenlik , emeliyette u milletning til-yéziqi tereqqiy qilish imkanidin mehrum qilindi dégenlik bolidu . Pakit shuki , bügünki dunyada heqiqiy tereqqiyat peqet aliy maarip arqiliqla ishqa ashidu , elwette, halbuki , biz Uyghurlarmu öz ana tilimizning yadroluqida shekillen'gen we Uyghur tébabiti , tijariti , sanaiti we edebiyat –sen'iti ... Qatarliq köp shaxchilar bilen ipadilen'gen bir pütün Uyghur medeniyitimizning Jungxua élidiki zang, mongghul, we chawshiyen qatarliq qérindash milletlerning medeniyitige oxshashla aliy maarip sorunida öz til – yéziqimiz bilenmu oqu-oqutush élip bérish , shu arqiliq heqiqiy yosundiki tereqqiy qilinish imkaniyitige ige bolushini januköngüldin xalaymiz.
Yene shundaq qaraymizki shinjang Uyghur aptonom rayonimizda , emeliyettiki Uyghur til – yéziqini maarip sorunida emeldin qaldurushtin ibaret xata tedbirni yolgha qoyushning heqiqiy jawapkari bizning rehberlirimiz emes , belki biz ziyaliylar , xususen , biz til – yéziq xizmiti we tetqiqati bilen shughulliniwatqan ziyaliylar bolushimiz kérek . Chünki eger biz til – yéziq xadimliri tetqiqatni yaxshi qilip , memlikitimizde yolgha qoyulghan qosh tilliq maaripning emiliyette azsanliq milletlerning til – yéziqlirini qoghdash we tereqqiy qildurush asasida , xenzu tili maaripinimu mas qedemde kücheytip , azsanliq milletler ziyaliylirini hm öz ana tilini hem xenzu tilini oxshashla sudek bilidighan we maharet bilen qollinalaydighan qosh til ehli (zul-lisaneyn)qilip yétishtürüp chiqidighan aqilane yaxshi maarip ikenlikini heqiqiti bilen , deslep özimiz yaxshi chüshinip , andin uni bashliqlirimizghimu obdan chüshendüreligen bolsaq , belkim rehberlirimiz undaq xata perman chüshürüp tashlimighan bolatti we bizmu bügünki bu bejayiki ana tilning cheklinishidek rahetsiz we endishilik éghir weziyetke qalmighan bolattuq .
-Xeyriyet! "qotandin bir qoy qachqandin kéyin tüzetsengmu kéchikken bolmaysen"deydu Uyghur bowaylar , hélihem bolsimu derhal özimizge kélip héliqidek bihude , tapa –tenilik waysashlarni qoyup , tetqiqatni wijdanen yaxshi élip barsaq , yeni qanun –siyasetlerni xelqimizning arzu – arman arzusinimu , ewladlirimizning güzel kélechek yaritashqaatighan qet'iy iradisinimu yaxshi tetqiq qilsaq , tetqiqat bilen emelyetni chemberches birleshtürüp , riqabet ichide dolqun yérip algha élgirlisek , bu halda , Uyghur til-yéziqining aliy maarip munbirinimu öz ichige alghan pütkül medeniyet sorunidiki heqliq ornini jezmen qoghdap qalalaymiz we uni heqliq rewishtiki tereqqiyat istiqbaligha yüzlendüreleymiz.
Biz Uyghurlar kompartiyining adalitidin hichqachan sheklen'gen emesmiz . Ellik üch ylliq shanliq musapilik yolda , gahi-gahi yolgha qoyulup qalghan xata siyaset we tedbirlerni kompartiyining hemishe waqti – waqtida tüzitip kelgenlikini obdan bilimiz . Halbuki bügünki künde shinjang Uyghur aptonom rayonimizda sewenlik tüpeylidin yolgha qoyulup qalghan mezkur Uyghur til-yéziqini aliy maarip sorunida ishlitishtin qaldurushtek tedbirnimu jezmen waqtida tüzitip béridu . Dep yüzde yüz ishinimiz!
Xatime
Derweqe , bizde qanundin tolaraq siyaset boyiche ish béjirilidu . Yerlik partiye we hökümet organliri teripidin höjjet qilip chüshürülgen bir qararning memliketlik xelq qurultiyida maqullan'ghan qanun maddilirigha uyghun bolghan yaki bolmighanliqini sürüshtürüsh goyaki puqralarning qilidighan ishi emestek körülidu we körsitilidu.
Biraq bash shuji jyang zémin yéqinda : "Jungxua xelq jumhuriyitining qanun xezinisi" dégen kitapqa yézip bergen kirish sözide " döletni qanun arqiliq idare qilish " dégen stratigiyilik idiyni alahide tekitlep körsetken . Dahimizning bu dewr bölgüch ehmiyetke ige ulugh telimatining righbetlendürüshi bolghachqa bu eserni yézip , xelqning ochuq muhakimisige qoyushqa jür'et qilduq .
Eger dégenlirimiz toghra bolsa , awaz qoshushqa musherrep bolsaq , nawade xata dep tashlighan bolsaq tenqidke muyesser bolsaq . Bu her ikki ehwalda el xumar qolimiz xelq söyer köksimizde . Mana bu bizningki köngüldiki sözimiz . Teb'iyki , buninggha jawapkar wijdanimiz özimiz!.
2002-yil 5- noyabir shehri béyjing
Aptor : merkiziy milletler unwérsitéti Uyghurshunasliq tetqiqat ornida ,
Shinjang medeniyiti jornili:2002-yilliq 6-san
Torgha yollighuchi Elturk
http://www.bilik.cn/bbs/viewthread.php?tid=5359
تولۇق ئوقۇش
