مەشھۇر ئۇيغۇرلار

Meshhur Uyghurlar -1


Mehmut Khexkheri
(1008-1105)

Buyuk alim, tilxunas. Xahane eser "Turki Tillar Divani"ning muellipi. U han jemeti ailiside dunyagha kelip, bir omur ijadiyet bilen xughullinixtin sirt, Khexkherde medrise eqip muderrislik khilghan. Uning yene baxkha eserliri barlikhi melum bolsimu, zamanimizghiqe yetip kelelmigen. Alimning tughulghan ve vapat vahti hekhkhide inikh melumat yokh. Emma 97 yil omur korup Opalgha depne khilinghanlikhi melum.



Yusuf Has Hajip
(1018~1085)



Kharahaniylar sulalisi devride ( miladiye 880 - 1212 yillar ) meydangha qikhkhan ozining "Khutadghubilik" ( "Behit-Saadetke Erixturguqi Bilim" ) namlikh zor hejimlik dastani arkhilikh Uyghur edibiyatida buyuk bir abide tikligen xair. Uning bu dikaktik dastani oz iqige alghan ghayet zor bilim menbesi arkhilikh kopligen helkhlerning tillirigha terjime khilinip, dunya medeniyet hezinisidin tegixlik orun alghan.


Abu Nasir Farabi
(870~950)

"Xerkh Arstotili" nami bilen tonulghan Uyghur kharlukh alimi Abu Nasir Farabi putkul hayatini, barlikh zihin-khuvvitini ilim-pen ixlirigha beghixlighan. U ozining nadir, mol ve eqix haraktirlik tohpiliri bilen ottura esir jahan ilim-pen medeniyet tarihida oqmes iz khaldurup ketken. Uning telimatliri ottura esirde xerkh dunyasining ilim-pen terekhiyatida muhim rol oynapla khalmay, belki gherb dunyasining ilim-pen terekhiyatighimu salmakh tesir korsetken.



Elixir Nevai
(1441-1501)

ahane eser Turki Til
Xerkh xeiriyitining ajayip jilvidar goltaji bolghan, ijadi bilen jahangha tonulghan Uyghur edebiyati tarihining xanlikh iptihari ulugh mutepkkur xair Elixir Nevai Hiratta tughulghan ve yette yexidin baxlap xeir yezixkha kirixken. Elixir Nevaining eserliri nahayti kop bolup, bularning iqide "Hezainul Me'ani" namlikh divani bilen "Hemse" namlikh dastanlar toplimi alahide orun tutidu.


Sultan Seidihanuk alim, tilxunas. X
(1490 - 1533)

Yeken seidiye hanlikhining khozghuqisi, xair Sultan Seidihan istidatlikh, meripetperver kixi bolghanlikhidin, Yeken hanlikhida edibiyat ve sen'et ixliri jux urup ravajlinip zor netijiler kholgha kelgen. Sultan Seidihanmu Uyghur ve Pars tillirida nurghun xeirlarni yazghan, emma devrimizge kop yetip kelelmigen. Sultan Seidihan Tibetke khilinghan bir khetimlikh herbiy yuruxte 43 yexida vapat bolghan.


Omer Heyyam
(1040 - 1123)

Nixapurda tughulup, Hurasan ve Maveraonehirde paaliyet elip barghan mutepekkur, xair ve astronom idi. U Saljukh Turk xahliridin Malik xah hozurida, vezir Nizamimulik hamiylikhida "Malik Xah Astronomiyilik Jedvili"ni ixlep, Saljukhilar kalindarini tuzgen. U "Hesab Mesilirining Yexilix ve Ispati", "Arfimetikidiki Khiyin Mesililer" ... khatarlikh eserlerni ve kopligen otkur pikirlik robailarni yezip, helkh khelbidin munasip orun alghan.



Muhemmed Sidikh Zelili
(1672 - 1745)


Tilining gozelliki, pikirlirining qongkhurlukhi, ohxitixlirining qiraylikhlikhi bilen ozige has alahide uslub yaratkhan xair Muhemmed Sidikh Zelili Uyghur edibiyatining tonulghan namayendiliridin biri. Xairning bezi misraliridin uni tehminen XVII esirning 70 - yilliri Yekende tughulghan dep eytixkha bolidu. Emma xairning khanqilik omur korup, khaqan vapat bolghanlikhi hekhkhide inikh melumat yokh. "Sepername" dastani xairning vekillik haraktirige ige esiridur.


Muhammed Binni Abdulla Harabatiahane eser Turki Til
(1638 - 1730)

Xair Muhemmed Binni Abdulla Harabati Akhsuda yaxighan ve hayatining ahirida barlikh mal-mulkini kembeghellerge bolup berip, axikh supet kun otkuzgen hemde ozining jahaletlik devrangha kharxi xikayetnamisi bolghan "Kolliyat Mesnevi Harabati" namlikh toplimini ixlep qikhkhan. Xair vapat bolghandin keyin helkh uni hormetlep heyvetlik "Haji Harabati Mekhberisi" ve "Haji Harabati Hanikhasi"ni bina khilip, uni davamlikh eslep kelgen.


Abdukhadir Damolla
(1862 - 1924)

Meripetperver alim, terekh'i perver zat, tonulghan ijtima'i paaliyetqi, xair Abdukhadir Binni Abduvaris Khexkhri ( tehelilusi ghazi) Atuxning mexhed yezisida dunyagha kelgen. U yengi ilim-pen arkhilikh helkhni nadanlikh, jahalettin khutkhuzux yolida omur boyi kurex khilghan. Xu devrining ihtiyajigha asasen nahayiti kop dersliklerni tuzgen. Netijide muteesip kuqlerning duxmenliki, satkhinlarning khol selixi bilen oz kutuphanisida eqinixlikh halda olturulgen.

ahane eser Turki Til

Memtili Ependi
(1901 - 1937)

heri (1008-1105) Buy
Uyghur yengi maaripining bayrakhdari, hazirkhi zaman edebiyatining tonulghan vekili, ot yurek xair Memtili Tohtaji ( tehellusi Tevpikh) atuxning Boyamen yezisida dunyagha kelgen. U khiskhighina 36 yillikh hayatida oz helkhining maari uqun, edebiyati uqun oqmes iz khaldurghan. Nahayiti kop bilimlik ziyalilarning bexigha qikh'an khanhor jallat Sheng Shicai Memtili Ependining ilghar idiyisidin ensirep, uni kuydurup olturuvetken.


Veten Uqun


Memtili Ependi

Veten uqun terekhkhiyat istermiz,
Arzuyimiz ravajlansa maarip.
Janni pida khildukh eziz olkige,
Bizning yurek zamandargha muhalip.

Bolsa deymiz bizde hokhukh adalet,
Bolsa berbat hurapatlikh, jahalet.
Xuning uqun yaxisun bu inkhilap,
Zaval tapsun, nahekhqilikh, ihtilap.


Poreklisun guzel bahar gulliri,
Xoh sayrisun yurtimiz bulbulliri.
Ikhbal uqun bolayli biz ittipakh,
Jilvilensun meripetning nurliri.

1935-yili Atux


Molla Zeydin
(1815 - 1881)

Mexhur helkh khizikhqisi Molla Zeydin Lokqunde tughulghan. Uning qakhqakhlirining tigh uqi vang, ghujilargha kharitilghan bolghaqkha, ordidin sekkiz khetim khoghlanghan. Epsuski, u hejviy khoxakh, qakhqakhliri arkhilikh khazikalanlardin vang-ghujilarghiqe, aldamqi sopilardin qala mollilarghiqe pax khilip emgekqi helkhning qongkhur yahxi koruxige erixken. Molla Zeydin qakhqakhliri helihem helkhimiz arisida qongkhur tesirge ige.



Mexrep
(1653 - 1711)

Meshhur Uyghurlar -1
Insan ve uning tekhdiri ustide bir omur azablikh izdinip otken elemlik xair, isyankar mutepekkur, Ozbek, Uyghur klassik edebiyatida barlikh'a kelgen buyuk namayende Baba Rehim Mexrep 20 yilghiqe davamlaxkhan sergerdanlikh hayatini baxlap ajayip esil xeirlarni vujutkha kelturgen. U ozining ekhide, etikhadida qing turup, jahalet ve adaletsizlikni xepkhetsiz pax khilghini uqun Belgh hakimi Mehmudhan terepidin dargha esip olturulgen.


Elaiddin HoteniMeshhur
(1150 - 1222)

Kharahaniylar hanlikhi devridiki buyuk tibbiy alimlar khatarida barlikhini Uyghur tibabitige ve uning terekhiyatigha beghixlighan tibbiy ustaz Ellame Elaiddin Muhemmet Hoteni oz devride nami Tarim vadisidin halkhip qet ellerge kheder tarkhalghan xehs bolup, nahayiti kop tibbiy eserlerni yezip khaldurghan. U Mungghul hani kuqluk teripidin khetl khilinghan bolup, hazirghiqe evladliri teripidin qongkhur yad etilmekte.


Raile Hanim
(1860 - 1917)

Uyghur yengiqe maarip tarihidiki tunji muellime - Atux "Hoseyniye" mektipining muellimesi Raile Hanim - Molla aqa "Hoseyniye Mektipe" de 32 yil okhutkhuqilikh khilip izqil turde khizlarni terbiyelex bilen yengi mektep maaripida birdinbir tunji ayal okhutkhuqi bolup kelgen. U maaripni hayatining mezmuni khilghan. Maaripni keng ayallargha yuzlenduruxni ozining aliy ghayisi khilip, bir omur ejir singdurgen.



Sadir Palvan
(1798 - 1871)

ahane eser Turki Til
Ili vilayitide partlighan Manzhou istibdatigha kharxi khozghilangning aktip khatnaxkhuqisi, jigerlik, khokhmas ezimet Sadir Palvan ozining ekhil-parasitige tayinip ajayip unumluk jenglerni khilghan, hettaki u keqisi bir top oqkining mungguzige xam yekhip, khuyrukhigha pojangza qigip heydep berip Qilpengzi ambilini teslim khilghan. Helkhimiz uni davamlikh
eslex uqun uning khoxakhlirini ahangha selip bugunge kheder suyup okhup yadlap kelmekte.


Nakhisan
(1843 - 1922)

Yekhinkhi zaman edebiyat tarihimizdiki bir khatar bediiy ve ilmiy emgekliridin taxkhiri bekmu jelip khilix kuqige ige bolghan khizikharlikh hem kulkilik hezilliri bilenmu yuksek hormet ve xerepke erixken talantlikh edib, "Divani Nakhis"ning muellipi, "Gulzar Binix" namlikh xeiriy romanning ijadiy ozlexturguqisi Nakhisning nam-xeripi tildin-tilgha koqup ebediy yadlanghan halda edebiyat tarihimizdiki motiver edibler khataridin qongkhur orun aldi.



Niyazi
(1780 - 1865)

Molla Muhemmed Niyaz Binni Abdulghefor Hotenning Qiriye nahiyiside tughulghan bolup, kiqikidin tartip tirixqanlikh bilen bilim egilep, kop tereplime ikhtidarni hazirlap, hayatlikhida nurghunlighan eserlerni ijad khilghan. "Khissesul Gharayib", "Divani Niyaz" uning vekil haraktirlik eserliridur. U yene terjime sahesidimu heli netijilerni hasil khilghan bolup, "Tarihi Rexidiy"ning terjimisi buning tipik misali.


Molla Bilal
(1823 - 1900)

XIX esir Uyghur edebiyatidiki tenkhidiy rializm asasqiliridin biri, "Ghezelyat" namlikh divanning, "Ghazat Dermulki Qin", "Qangmoza Yusuphan", "Nuzugum" khatarlikh dastan-khisselerning muellipi Molla Bilal Binni Molla Yusup Nazimi Ghulja xeheride tughulghan. Xairning putun hayati namratqilikh eqide otken hemde omrining ahirida ema bolup khelip, yarkent xeheride dunyadin otken. Molla Bilal helkhimiz khelbide menggu motiver orunda yaxaydu.



Lutkhi
(1366 - 1465)

lar-2 Nakhis (1843 -
Uyghur klassik edeviyatining XV esiridiki yetekqi namayendisi Mevlana Lutkhi Heratta dunyagha kelgen bolup, bir yil kem bir esirlik hayatining asasiy khismini ijadiyetke beghixlighan. Uning "Gul ve Nevruz" namlikh dastani alahide haraktirliktur. Lutkhigha Nevai "Oz devrining melikul kelami" (Soz padixahi) dep nam bergen. Lutkhi uning tehellusi bolup, esli ismi namelum.


Amannisahan
(1533 - 1567)

Mexhur mukhamxunas, xaire, hanisx Amannisahan Seidiye hanlikhi ordisida padixah Abdurixthanning xarait yaritip berixi, khollap khuvvetlixi bilen on yildin artukh vakhit serp khilip mukhamlarni kheliplaxturux uqun ejir singdurdi. U nahayiti khiskha omur korgen bolsimu, emma Uyghur senitining, medeniyitining gullinixi uqun khilghan oqmes ix-izliri Uyghur helkhi eghizida ve tarihlarda dastan bolup davamlikh yadlanghusi.


Khutlukh Xevkhi
(1876 - 1938)

Vetenperver alim, danglikh tarihxunas, ilim-meripetni helkhni oyghitix ve khozghitixning yahxi khorali dep hesablighan demukratik zat Khutlukh Haji Haji Xevkhi oz devrining aldinkhi khatardiki motiverliridin biri idi. U oz hayatida helkhni oyghitix yolida putun yurek khenini serp khilip "Erin Hayat" namlikh gezitni nexr khilip jengivar xeirlarni, "Khexkher Tarihi" namlikh yirik esirini yezip khaldurghan. Alimning demokratik paaliyetliridin sarasimige quxken Sheng Shicai uni pajielik halda olturuvetken.



Molla Musa Sayrami
(1826 - 1917)

lar-2 Nakhis (1843 -
Yurtimizning XIX esirdiki tarhini yorutup berixte kovrukluk rol oynaydighan mexhur eser "Tarihiy Hemidiy", "Tarihiy Eminiye" ... ning muellipi Molla Musa Sayrami oz hayatida nurghun bilimlerni yahxi igilep, oz devrining tonulghan yarihqisi bolup yetixken. Uning yukhirkhilardin baxkha yene "Tezkire Tul Evliya", "Derbayan Eshabul Kehf", "Divan Mesnevi", "Salamname" ... khatarlikh eserliri bar.


Ehmetxah Kharakhaxian
(1740 - 1828)

Helkhimizning soyup okhuxigha muyesser bolup, helkh aghzidin zamanimizghiqe yetip kelgen mexhur "At Khissisi", "Meviler Munazirisi" khatarlikh hejviy xeirlarning muellipi, yituk satirik xair, hejviy edebiyatining pexvasi Ehmetxah Kharakhaxi Kharakhax nahiyiside yaxap otken. Gerqe uning eserliri bizge kop yetip kelelmigen bolsimu, emma xairning edebiyatimizdiki orni mukheddestur.


Furkhet
(1858 - 1909)

Furkhet Khokhendde tughulghan bolsimu, emma yekende nahayiti unumluk ijadiyet bilen xughullinip alemdin otken. Uning tolukh ismi Zakirjan Halmuhemmet Furkhet bolup, u "Tukh" radiflikh satirasi, "Ilim Hasiyiti", "Seyding Khuyaber Seypad" namlikh xeirliri bilen mexhurdur. Furkhet eserliri yalghuz Uzbek edebiyati uqunla emes, Uyghur edebiyati uqunmu nahayiti zor turtkilik rol oynighan.



Abdurahman Jami
(1414 - 1492)

lar-2 Nakhis (1843 -
Mexhur khabil alim, peylasop, yazghuqi Mevlana Nuridin Abdurahman Jami Herat xehiride dunyagha kelgen ve "Yusup - Zulayha", "Leyli ve Mejnun" khatarlikh mexhur edebiy eserlerni yezip xerkh helkhliri asasida dangkh khazanghan. Gerqe u Tajik bolsimu Elixir Nevaining birinqi ustazi bolghan hem Uyghur ve baxkha Turk milletlerning edebiyat-sen'iti uqun oqmes tohpe khoxkhan.


Mehsut Muhiti
(1885 - 1931)

"Mehsutiye Mektipi" namlikh zamaniviy mektep selip, barlikh qikhimini oz ustige alghan meripetperver Mehsut Muhiti helkhmiz eng pehirlinidighan oghlanlirining biridur. U 1931-yili Khumulda khozghalghan dihkhanlar khozghilingigha khizghin avaz khoxup jeng khilghan. Epsus, Sheng Shicai ve Akh-Orus eskerliri bilen bolghan jengde okh tegip khurban bolghan. Merhumning evladliri uning tenini Lukqun xehirining sirtidin, bexini Turpan xehirining dervazisidin tepip kelip astanige depne khilghan. Bu qaghda u aran 46 yax idi.


Ghazibay
(m.e IV-III esirler)

Eplaton bilen khoyukh munasivette bolup otken dep kharilivatkhan khedimki danglikh Uyghur bolup, uning "Ghazibayning ot-qop dorilar khamusi" namlikh mexhur kitabni yazghanlikhi melumdur. Eyni vakhitta Eplaton ve uning xagirtliri Ghazibayning bu dorilar khamusidin nahayiti zor menpeetler alghan. Bu ejdadlirimizning miladiyidin IV-III esir ilgirila insaniyetning tibabet ilmige ghayet zor tohpe khoxkhanlikhini ispatlaydu.



Khuddus Ghujamyarof
(1918 - ?)

an edebiyat tarihimi
"Nozugum", "Sadir Palvan" namlikh opiralarning, "Qin Tomur Batur"", "Azadlikh Nahxisi" khatarlikh simfoniyilerning ijadiqisi, Sovit Uyghur kespiy muzika asasini salghuqi, SSSR dolet mukapatining laorianti Khuddus Ghujamyarof miliy tiyatirning berpa boluxigha ve bogunki terkhkhiyatigha ghayet zor hesse khoxkhanlikhi ve bu yolda nurghun jismaniy ve zihniy kuqini serp khilghanlikhi bilen ajayip yuksek hormetke erixken.


Hoseyinbeg
(1899 - 1934)

Ikhtidarlikh jamaet erbabi ve siyasiyon Hoseyinbeg oz metbeesi bilen 1919 - yili kuzde "Hor Soz" gezitini qikharghan, "Ili Senimi"ni retlep hazirkhi halgha kelturgen. 1927 - yili oz hirajiti bilen "Hoseyniye Mektipi" (Hazirkhi Ghulja xeherlik 2 - Ottura Mektep)ni saldurghan... bu meripetperver zat Uyghur maaripining yuksilixide oynighan ghayet zor roli bilen evladliri khelbide qongkhur yadlanmakhta.


Enver Nasiri
(1914 - 1946)

Xair Enver Nasiri Uyghur hazirkhi zaman edebiyatining xekillinixi ve terekhiyatida oynighan roli bilen edebiyatimiz tarihida belgilik orun tutidu. Xairning eserliri gerqe san jehettin kop bolmisimu, emma nahayiti khimmetliktur. U ilghar idiyilik xair bolux supiti bilen L. Mutellipning "Mening deslepki ustazim Enver Nasiri idi" dep teriplixige erixkenidi.



Ilihan Hezritim
(1887 - 1989)

lar-2 Nakhis (1843 -
"Uyghur Tibabet Anatomiyisi", "Aldimizdin Otken Tekrar Kesillik Dorisi", "Tibabetqilikning Nezeryivi Asasiy" khatarlikh eserlerning muellipi, yetilgen ustaz tevip Ilihan Hezritim ozining putun hayatini helkhning saghlamlikhi uqun beghixlighan bolup, Ordu, Paris, Ereb, Turk tilliri ve yezikhlirini puhta egilep, yuksek bilim igisige aylanghan. 102 yil omur korgen bu pexvani keyinki evladlar hormet bilen esleydu.


Tejelli
(1850 - 1930)

Edebiyat tarihimizdiki ikki devrini, yeni Uyghur klassik edebiyati bilen hazirkhi zaman edebiyatini bir-birige baghlap turghuqi meripetperver xair Hoseyinhan Tejelli Hazret Khaghilikh nahiyeside tughulghan ve xu yerde 80 yexida vapat bolghan. Tejelli yitilgen xair ve tevip bolux supiti bilen helkh arisida qongkhur hormet ve inavetke ige bolghan. U kop tillikh xair bolup, Uyghur tilidila emes, Paris, Ereb, Hindi tilliridimu xeir yezip putkul ottura Asiyagha tonulghan.


Abduhalikh Uyghur
(1901 - 1933)

Uyghur demokratik edibiyatining eng atakhlikh vekillirining biri, inkhilabiy vetenperver xair, azadlikh, tenglik, demokratiye ve ilim-meripetning yalkhunlukh kuyqisi, nurghun jengivar xeirlarning muellipi Abduhalikh Uyghur xeir yezix bilenla khalmay, inkhilabkha khatnaxkhan aktip jenqidur.zdiki bir khatar bed
Xair Abduhalikh Uyghur 32 yexida jallat Sheng Shicaining kholi bilen vehxilerqe olturulgen. Emma, uning jengivar xeirliri, hazirghiqe helkhimiz arisida keng tarkhilip kelmekte.


Turdi Ahunlar
(1881 - 1956)

"Baharim Qimenzarim" khatarlikh 30 neqqe nahxining ve birneqqe neghmining ijadqisi, "12 Mukham"ni qong neghme, dastan ve mexrepliri boyqe eng tolukh ve eng sap sakhlighan mexhur mukhamxunas Turdi Ahun akining mukhamqilikhimizgha khoxkhan zor tohpisi bilen helkhimiz khelbide menggu yaxaydu.
Turdi Ahun aka bolmighan bolsa, 12 mukham bugunkidek dunyavi xokretke erixelmigen, yeni sistimlaxturup retke selinmighan bolatti.



Abdulla Rozi
(1919 - 1945)

an edebiyat tarihimi
Atakhlikh maaripqi, dramatorg, inkhilabiy khurban Abdulla Rozi Uqturpanda tughulghan. U "Tomur aka Oyghandi", "Telim-Terbiye Uqirikliri" khatarlikh drama, makhalilarni yezip zor tesir khozghighan. "Ogey Ana" dramisi bilen Akhsu vilayitini zilzilige salghan. Lutpulla Mutellep bilen hemkarlixip "Uqkhunlar Ittipakhi"ni khurup khorallikh jenge teyyarlikh khilghan. Epsuski, eksiyetqi hokomet teripidin kholgha elinip, 26 yexida khetl khilinghan.


Zunun Khadiri
(1912 - 1989)

"Ghunqem", "Gulnisa", "Maghdur Ketkende", "Xepkhet Hemxiri" khatarlikh opira, eserlerning ijadiqisi, Uyghur hazirkhi zaman edebiyatining danglikh vekilliridin biri, talantlikh yazghuqi ve dramatorg Zunun Khadiri Uyghur edebiyatini idiye hem bediilik jehette yengi yukseklikke koturgen. Xuning uqun u edebiyatimiz tarihida rializimning baxlamqisi supidide eng hormetlik orungha ige bolup, helkhimizning khelb toridin orun alghan.


Musabay

(1895 - 1809)

XIX esirning ahirida putkul ottura Asiya teveside zor xohret khazanghan katta bay - Musabay, Uyghur aptonom rayonning yekhinkhi zaman tarihida otken mexhur xehstur.
U Ilida kon hurum zavuti khurup 200 ademni ixkha orunlaxturghan ve Khexkher Hanlikh Medrisisini qong kolemde remont khilghan. U balilirining penniy mektep eqixigha ilham bergen hem "Pulning hujayini bolmay, bilimning hujayini bolunglar" digen vesiyetni khaldurup, dunyadin ketken.

تولۇق ئوقۇش

تەكلىماكاندىكى قەدىمىي شەھەر - كىتىك

teklimakandiki qedimki sheher - kitik ghalib barat erk

uyghur xelq éghiz edebiyati we kilassik tezkirilerde teklimakan we teklimakan yutup ketken qedimki sheherler heqqidiki riwayetler sözlen'gen bulup shu sheherlerdin eng meshhurliridin biri ”shehri kitik“ tur. ”shehri kitik“ heqqidiki riwayetler teklimakan heqqidiki riwayet bilen birikip ketkechke tolimu meshhur hem tarqilish dairisimu keng. shunga shehri kitikning konkirit orni heqqidiki qarashlarmu herxil, töwende biz cheklik matériyallargha asaslinip turup bu heqte höküm chiqirishqa tirishimiz shehri kitikning konkirit orni heqqidiki qarashlarni töwendiki bir qanche xilgha yighinchaqlash mümkin. . qeshqer wilayitining maralbéshi nahiyisi tewesede(1) xoten bilen cherchen arisida yipek yoli boyida cherchen nahiyisining xadiliq digen yéride(2) cherchen nahiyisining aqtaz digen yéride cherchen nahiyisining sherqi shimalidiki aqtar etrapida(3) chaqiliq nahiyesining tewesidiki lop köli buyida(4) chaqiliq nahiyisi teweside, tarim deryasining ayagh éqinidiki ”étek térim“ digen jayda lopnur nahiyisi tewesidiki aqtarma mehellisige yéqin (déhqanchiliq 2-déwiziyisi31-polk etrapigha yéqin)(5) pichan nahiyisi tewesidiki qumtagh digen jayda(6) bügür nahiyisi teweside shehri kitikning orni heqqidiki qarashlar herxil bulupla qalmastin uninggha munasiwetlik riwayetlermu xéli köp, töwende biz shehri kitikke munasiwetlik matériyallarni körüp baqayli: 1.charosiyelik ékispiditsiyechi pérzhiwaliski ( 1839- 1888) «lop kölige seper›› namliq kitabida xelqtin anglighan mundaq bir riwayetni xatirligen: ”sözlep bu yerge kelgende shehri kitikke ait riwayetnimu sözlep ötey, shu yerlik ahalilerning éytishiche bu qedimki sheher tarim deryasi boyidiki aqtarma mehellisining qarshi teripidiki qumluqta iken. riwayette éytilishiche bu sheherning kölimi intayin chong bulup xelqi bay - parawan iken. bu jayning qedimki ahalisi budda dinidimu qandaq bashqa bir din'gha étiqat qilidiken, altundin hel bérilgen nurghun ibadetxaniliri bar iken. slam dinining tesiri shinjangda kéngeygendin kéyin, bir din tarqatquchi shehri kitikke keptu hemde beg yu puxralarni dini islamgha dewet qiliptu, emma pütün sheher ahaliliri uninggha qeti qarshi turuptu. bu din tarqatquchi xudagha nale qilip bu dini islamgha kirmigen ahalilerni hem shehrini qumgha basruq qilishni iltija qilghachqa tiligi ijabet bulup boran chiqip sheher qum tégide qaptu. emma ahaliler ölmigen bulup riwayette éytilishiche ular chige (lop kendiri)ning yiltizini yep hayat kechürüdiken, ularning toxulirimu ölmigen bulup bezide qum tégidin toxularning chillashliri anglinidiken.“ (7) ilawe:aqtarma mehellisi lopnur nahiye tewesidiki déhqanchiliq2-déwiziyisi31-polk etrapida. 2. pichan nahiyilik siyasi kéngesh tarix matériyalliri komtéti tüzgen «pichan tarixi matériyalliri›› (8-qisim)da «amanshah we shehri kitek›› namliq bir maqale bulup uningda ”lükchün dairisidiki yashan'ghan kishilerning riwayet qilishiche buningdin texminen 700 yillar ilgiri lükchün shehrining sherqi jenubidiki qumtaghning ornida ’kütek shehri‘ dep atilidighan katta sheher bolghan iken (lükchünde yerlik tilda kötek shehri dep ataydu). bu sheherning ahalisi köp bulup , kishiler déhqanchiliq , soda- sétiq, qol - hünerwenchilik ishliri bilen shughullinidiken ..... kishiler bu sheherde bayashat turmush kechürüwatqan künlerde, ushtumtut bir küni qattiq qara boran kélip , jahanni qarangghuluq qaplap , asmandin qum yéghishqa bashlaptu ..... qara boran, qum yéghish üch kéche - kündüz dawam qilip , bu sheherdiki öy - imaret, ademler, janliq - jansiz mewjudatlar qum astigha kömülüp kétip sheher ornida qumtagh peyda bulup qaptu. mana shu kötek shehride balilarni oqutidighan bir eqilliq molla bar bulup , bu mollam apetning éghirlighini hés qilip, 30 - 40talibi bilen bir- birini mehkem tutushup, moma yaghachni tutup aylinishqa bashlaptu .... üch kündin kéyin boran biraz pesiyip köz échishqa mümkin bolghanda , mollam uqughuchilarni egeshtürüp shimalgha qarap méngiptu. ular bir yerge kelgende boranmu toxtap qummu yaghmaptu, ular shu yerde toxtap harduq éliptu, andin mollam uqughuchilargha mushu yer ’amanliq yer‘ iken deptu ... miskin mupti axunum digen adem özining newrisi amanshahliq memur beg digen ademge bir dane kitapni hediye qilip: ’bu kitap mundin 600yillar ilgiri qum astida kإmülüp ketken kitek shehrining tarixi, buni oqup paydilansingiz bolidu ‘ digen iken. bu kitap memur begning qulida uzun yillar saqlinip medeniyet inqilabida yuqalghan(8) ilawe: mushu matériyalda éytilishiche ”amanshah“ digen jay nami ene shu ”amanliq yer“ riwayitidin kelgen iken, bu riwayet bizge kitik ahaliliridin bir qismining pichan nahiyige kإchüp barghanlighini körsitip berdi. 3.shinjang unwérsttitining péroffisori abdukérim rahman tüzgen «yipek yurtidiki epsane – riwayetler›› namliq kitapqa 1983 - yil alma - atada neshir qilin'ghan «uyghur xelq éghiz ijadiyiti›› digen kitaptin mundaq bir riwayetni kirgüzgen: ”qachandur bir mezgilde ketek shehride jalalidin digen kishi yashighan iken. u buxaragha bérip slam dinini qubul qilghandin kéyin öz yurtigha qaytip keptu - de islam dinini terghip qilishqa bashlaptu. bu mezgilde ketek ahalisi butperes bolghachqa, islam dinini qobul qilishqa zadi könmeptu, buningdin dili renjigen jalalidin molla bir küni yurtdashlirini rasa qaghaptu. u tili ötkür ewliya kishi bolghachqa shu zaman uninggha xudadin ’i, keteklik molla, duayingni ijawet qildim, sen bügün kéche sheherning otturisidiki munarning qéshigha bérip , uning etrapida tang atquche chögiligin, ete méning karamitimni körisen‘ digen wehi keptu. jalalidin ketegi shu kéchisi munarni chögilep chiqqanmish, ettigenligi u özi kéchiche aylinip chiqqan munardin bashqa pütkül sheherning qum astida qalghanlighini körüptu. sheherning xelqi halak bulup peqet özila hayat qalghanmish. shuningdin kéyin jalalidin molla aqsugha bérip, uyerdiki ahalige islam dinini asanla qobul qilghuzghanmish(9). ilawe:kitapning izahida ketek - kétek depmu atilidu. u hazirqi maralwéshigha toghra kélidu, diyilgen. 4. shiryar isimlik muellip yazghan « mewlana ershidin tezkirisi› dimu xéli köp melumatlar bulup ”xoja hapiz kebirining oghli ... mewlane jamalidin bilen sheyix shahabidin belxi buxara shehridin chiqip .... nechche aydin kéyin ’kétk‘ shehrige keptu .... musulman dise namaz oqumaydu, nezir – chiraq, xeyir - éhsan qilmaydu, sharap ichidu. kuppar dise iman éytidu. musulmanche kiyim kiyidu , musulmanche sözleydu .... kétk shehri qiriq bir sheherdin tüzülgen bulup bu sheherge peqet ziyur shahla padishahliq qilatti ..... (u allahqa bu sheherni qumgha kömüshni iltija qildi) ... qum yéghishqa bashlidi ... bu on besh kishi tagh térikige baghlan'ghan kalini tang yorughiche heydidi. tangning yorishi , qumning toxtishi , tagh térikining kömülishige barawer keldi. bu sheher pütünley qum astida qaldi .... ular tagh - deryalardin éship , chöl-jezirilerni bésip إtüp , erdewil shehrige kélip ayköl digen jayda tekyagah bina qildi .... yar béshidiki ’kétkler kenti‘ digen ene shuningdin qalghan .... riwayetlerde éytishiche, bu chaghda tughluq tömürxan mughulistan'gha padishah idi. xan ordisi balghasunda idi(10).“ 5.«jalalidin buxari we tughluq tömürxan heqqide qisse››de éytilghan riwayet yuqarqi riwayet bilen oxshishidu.(11) 6.«mewlana ershidin weli tezkirisi››de ”(mewlana jamalidin we shahabidin) buxara shehridin chiqip gherpke qarap yol élip chöl- bayawanlarni kézip bir qanche muddettin kéyin qeshqer zémini bilen ötüp shehri kitikke yétip keldiler.... musulmanmikin dise namaz oqumaydu, nezir - chiragh qilmaydu, ruzi tutmaydu ....... musulmanche kiyim kiyidu, musulmanche sإzleydu ..... shehri kitik41 sheher idi. chöl-bayawanlarni kizip erdewilgha yétip kélip aykölde makanlashti, ular bérip yar béshigha orunlashti, bu jayni hazir kitik aymiqi dep ataydu. (bu waqitta ) tughluq tömür moghilistan'gha töre idi“.(12) ilawe:bu tezkire chongraq bulup mezmuni hem keng idi, emma mezmuni aldinqi mezmunlar bilen asasen oxshash. 7.tatar tarixchisi qurban ghali xalidi «tarixi xemisei sherqi ›› namliq kitabida: ” xoten shehri bilen lop kölining arilighida bir qumluq bayawan bulup téz yürüshte 15 künlük musape iken. alte sheher ahalisi buninggha dekadeka sehrasi diyishidu. bu sehra qedimqi zamanda awat yer bulup birnechchilighan katta sheher bar iken .bu sheherlerning eng chongi kitik namliq sheher bulup hemmisining toplinidighan merkizi bu sheher iken“ (13)dep yazidu. 8.yapun alimi xanida toru «ottura asiya ékispiditsiyesidin xatire ›› namliq esiride: ”tarim deryasi lop kölige quyulidighan yerge yéqin jayda kitik shehri dep atilidighan bir sheher bar iken ...“ dep yazidu . bashqa mezmunlar asasen yuqarqi riwayetler bilen oxshishidu.(14) 9.molla musa sayrami « tarixi hemidi ›› namliq kitabida bu heqte xéli kengri melumat qaldurghan. ”.... moghulistan teweligidiki alte sheherning sherq we jenup burchining arilighida lop digen bir chong we meshhur zémin bar. ’tarixi reshidi‘ ning muellipi merhum mirza heyder koragani burunqi tarixchilarning kitapliridin neqil keltürüp yazghan kitawining ichide lop digen jayda on yette chong sheherning bolghanlighini körsetken we sheherning namliri , tekti ehwallirini bir- birlep bayan qilghan idi hem ademlirining köplügi , zéminining awatlighini yazghan idi. shehri kitik, shehri terken, shehri chemen we shehri lop digen sheherler bolsa ene shularning jümlisidindur. ularning ichide shehri kitik we shehri lop hazirmu meshhur.....lopning sherqi chégrisi lenjuséng tewesidiki suju , saju digen xitay sheherlirige ulinidu . shimali chégrisi bolsa qamul, turpan, korla qatarliq jaylargha chégridash, gherbi teripi bolsa shehyar, cherchen, xoten, ösa, chabe digen wilayetlerge tutishidu .... “ (15) 10. muhemmet tömür qaraqashi1818 - yili yazghan «tezkiretul érshat ››ta: ” ... toshqan yilida shehri kitikni qum basti, qum tün boyi haman toxtimay yéghip turatti, hayat qalghanlar kördiki tamam kitik shehri qum astida qéliptur. sheherning shundaq igiz sépil - qeleliri we binalarning izi we xalayiqlardin hich eser qalmaptu. aman qalghan xalayiqlar bu yerdin tarqap ketti, köchüp yürüp erdewil(aqsu) ayköl yarbéshi, küsen (kuchar) tereplerge bérip rozighar ötküzdi .... “ diyilgen.(16) 11.shair molla shakir(1802-؟) «zefername›› dastanida: bar ermish bu machinda shehri kétek, qiriq shehridi beziler qiriq yek. dua birle eyleng ularni halak, hemme qewmi bed qaghusi ziri xak. dep yazidu.(17) 12.«uyghur xelq riwayetliri››ge kirgüzülgen bir riwayette (bu riwayet aqsu wilayitining shayar nahiyesidin tépilghan qolyazmadin élin'ghan) ” ... bir chaghlarda teklimakan boyidiki kétik shehride jalalidin digen bir kishi yashighan iken .... bu chaghda kétik shehridiki kishiler butqa choqunidighan bolghachqa , intayin az sandiki kishiler islam dinini qobul qilghandin bashqa , köp sandiki kishiler qobul qilishqa zadi unimaptu ... kétik shehri qum astida qalghandin kéyin , jalalidin kétik aman qalghan kishilerni bashlap shimalgha yürüp küsen'ge keptu. küsen xelqimu butperes iken .... jalalidin kétikining egeshküchiliri igiz chaqiliq ikki yüz harwa bilen xotun - baliliri we mal-dunyasini élip erdewilge yétip keptu. burun kishiler harwini ’tuxri‘ deydiken. shunga harwida kelgen kishilerni ’tuxrilar‘ dep ataptu. kéyinki künlerde ’tuxrilar‘ digen söz ’toxula‘ gha özgirip shular makanlashqan yerning ismi bulup qaptu ..... “ (18) 13. molla muhemmedniyaz ibin ebdulghefur terjime qilghan uyghurche «tarixi reshidi››de: ”mewlane shujaiddin mehmud bolsa mewlane hafiziddin kebiri buxari hezretlirining inisi idi. mewlane hafiziddin bolsa mujtehidlerning eng axirqiliridin bulup ulardin kéyin mujtehid peyda bolmaptu. chinggizxanning talapitide buxara ulughlirini yighiptu. chünki chinggizxanning aditi shundaq idi. shundaq qilip , ular mewlane hafiziddinni shéhit qiptu. mewlane shujaiddin mehmudni öy- waqiliri bilen qoshup köchürüp , qara qurumgha élip bérip olturaqlashturuptu. mewlane shujaiddin mehmud qara qurumda wapat boluptu. andin kéyin qara qurum xarap bolghanda , mewlane shujaiddinning oghli xoten bilen turpan arilighidiki bir ulugh sheher - kitik shehrige köchüp bériptu ..... shehri kitikte turiwatqan iken .... shunche ulugh kitik shehri qumning tégide qaptu ....“ 14 . xiwe xani ebulghazi bahadurxanning «shejerei türk›› namliq esiridiki bayanlarmu yuqarqilargha mezmun jehettin oxshishidu. yuqarqi melumatlardin biz töwendikidek yekünlerge érisheleymiz: 1. shehri kitik nahayiti chong hem meshhur sheher bulup u heqtiki riwayetler tarim oymanlighidiki hemme yerge digüdek tarqalghan, shehri kitikni merkez qilghan halda shehri merdek, lop qatarliq birqanche (riwayetlerde 41sheher diyilgen) sheher bolghan hemde shehri kitik hإkümdarining hökümide bolghan. 2 . shehri kitik weyran bolghan waqitta ahalisining mutleq köpi budda yaki bashqa dinda bulup intayin az sandikiliri musulman iken. 3. shehri kitik weyran bolghandin kéyin ahalining bir qismi aqsu , kuchar tereplerge köchüp ketken, yene bir qismi pichan - turpan tereplerge bérip orunlashqan. 4.sheherning weyran bolghan waqti tarixi shexslerdin tughluq tömürxan we jalaliddin dewrige toghra kélidu. 5. ”ular musulmanche kiyim kiyidu, musulmanche sözlleydu“ diyish arqiliq shehri kitik ahalilirining tarim wadisidiki ahalilerge oxshashla uyghur ikenligini körsitip bergen. bu pakitlar bizning bu heqtiki izdinishimizni nahayiti qimmetlik yip uchi bilen temin etti. tetqiqatlargha asaslan'ghanda tughluq tömürxan chinggizxanning2 - oghli chaghatayxanning oghli duwaxanning oghli émil xojining perzendi bulup ésen buqaxan qaza tapqandin kéyin ésen buqaxanning perzenti bolmighachqa doghlat emiri emir bolaji adem ibertip uni tapturup kélidu. miladi1345- yili tashtömür isimlik kishi tughluq tömürxanni tépip aqsugha emir bolaji hozurigha élip kélidu. miladi 1347- yili tughluq tömürxan almiliq shehrige bérip textte olturup sherqi chaghatay xanlighining xani bolidu, 1354-yili jalalidin kitikining oghli mewlane ershidinning dewitide musulman bolidu hemde 160mingdin artuq ahalini musulman qilidu. tughluq tإmürxan 1330- yili tughulup1363 - yili qaza tapidu. jalalidin kitiki bashchilighidiki kitiklikler jalaliddining bashchilighida köchüp yürüp tughluq tömürxanning aqsudiki waqtida baridu hemde uning bilen körüshüp dini islamgha dewet qilidu . tughluq tömürxan uninggha wede qilip resmi xanliqqa kötürülgende bérishni andin shuchaghda musulman bolidighanlighini éytidu, jalaliddin kitiki qaza qilghandin kéyin oghli mewlane ershidin uning wesiyitige asasen iligha izdep baridu, tughluq tömürxanmu islam dinini qobul qilip musulmanchiliqqa musherrep bolidu, uyghurlarningmu édilogiye jehettin birlikke kélishige tarixi töhpe qoshidu. yuqarqilardin bashqa yene melumatlarmu bar bulup mesilini éniqlashta xéli zor ehmiyetke ige bulup töwende mulahizilimizge paydisi bolsun üchün körüp ötümiz. pakitlargha asaslan'ghanda jalaliddin kitiki bashchilighidiki köchmenlerning aqsugha kelgen waqti tughluq tömürxanning aqsudiki waqtigha toghra kelgen bulup 1345- yilidin 1347- yilighiche bolghan waqit bolidu. «tezkiretul érshat ››tiki ”toshqan yili“ ni miladiye qanchinchi yiligha toghra kélidighanlighini tekshüridighan bolsaq miladi 1339- yili(«türki tillar diwani››, uyghur xéristiyan yadikarliqliri, «jamiut tawarix››, duxan uyghur yadikarliqliri, xenzu möchili)1335 yaki 1336- yili («tarixi reshidi››), 1337- yili («qissesul gherayip››) , 1334- yili («tarixi hemidi››), 1335- yili (qazaqistanda qollinilidighan türki möchel) bulup chiqidu. yuqurida körginimizdek möchelni miladiyege aylandursaq perq kélip chiqidu, bu perqler eyni tarixi dewr hökümdarliri keltürüp chiqiripla qalmastin yil hésaplashtiki oxshimasliqlarmu , miladiye hijiriye perqlirimu keltürüp chiqarghan. biz eger 1339- yilini qobul qilidighan bolsaq bu yilni peqet jalalidin kitiki qatarliqlarning shehri kitikni tashlap chiqqan yili dep qobul qilish mümkin. shundaqtimu biz shehri kitikni qum basqandin kéyin aqsugha kelgüche melum waqitlar kétidighanlighini oylashsaq shehri kitik 1335- yilidin1342 - yilighiche bolghan ariliqta weyran bolghan bulishi mümkin dep qaraymiz, shundaq bolghanda jalalidin bashchilighidiki köchmenler birqanche yilliq köchmenlik hayatini bashtin köchürüp texminen 1345- yilliri etrapida aqsugha yétip kelgen bulidu. biz ene shuninggha asaslinip turup shehri kitikning ”maralwéshi“ we ”xoten bilen cherchen arisida“ bolishi mümkinchiligi yoq dep qaraymiz, chünki maralwéshi we xoten, cherchen qatarliq jaylar xaqaniye téritoriyesi bulup slam dini shu dewirdila omumlashqan idi, buni héchkishi inkar qilmisa kérek. elwette cherchenning sherqi tereplirini ayrim mulahize qilimiz. biz tarixi matériyallargha dawamliq türde murajet qilidighan bolsaq menpeetlik uchurlargha érisheleymiz. yang mingning «tang dewride töbütlerning cherchen'ge hökümranlighi heqqide birqanche mesile ›› namliq maqaliside yézishiche miren xarabisidin tépilghan101- nomurluq pütükte Kadag)) digen jay nami uchraydu.(19) miladi983-yili yézilghan « hududul alem ›› namliq parische eserde ”KADHAKH chinistan chégrisi ichide, hökümdari töbütke qaraydu“ (20) diyilgen. miladi925- yili xoten padishahi wisa sampata teripidin shajugha ibertilgen elchiler ömigi teripidin xoten sak yézighida yézilghan «tangghut yoligha sayahet xatirisi ›› namliq yazma yadikarliqta ” kadaka“ (21)digen nam körülidu. mirza muhemmet heyder koragani yazghan «tarixi reshidi - ottura asiya moghullirining tarixi››da munasiwetlik qimmetlik bayanlar bar. töwende uningdin pakitlar körüp baqayli: -1 qisim3-bap «tughluq tömürxanning islam dinigha kirishi ›› de mirza muhemmed heyder koragan jalaliddinning kéyinki ewladi xoja ehmedtin anglishiche (xoja ehmed ejdatliridin anglighan we jemet tezkirisidin körgen) buxaradin sürgün qilinip mongghullarning paytextige élip bérilghan ejdatliri ”qaraqurumda apet bolghanda, ular lop.katak digen yerge kelgen, bu yer turpan bilen xoten arisidiki bir sheher iken .... jamaliddin shehri kitikte turup qalghan iken ...... (ariliqtiki melumatlar yuqurida biz körgen riwayetler bilen asasen oxshash- aptur) jamaliddin qatarliqlar köchüp yürüp ”axiri bügürge keptu, bu jay aqsugha yéqin bulup shuwaqitta tughluq tömürxan aqsuda iken“ (22)diyilgen. biz bu melumatning kélish menbeining ishenchilik ikenligige ishinimiz. chünki mirza heyderni xoja ehmet jemet tezkirisi we ata - bowiliridin anglighan matériyal bilen temin etken, dimek bu matériyal sheksizki mirza muhemmet heyder esirini yézishtin burunqi matériyallar asasida yézilghan. shunga biz yuqarqi matériyallargha asaslinip bügürning shehri kitik bolishi éhtimaldin yiraq dep qaraymiz, hemde ”turpan bilen xoten arisida“ digen yekünini qobul qilimiz. «tarixi reshidi›› ning1-qisim 26-babida yene ”ular heyder xojini bedexshan bilen qeshqer arisidiki taghlargha élip qachti. emma qemeriddinning mexpi tutquchiliri ularning yoshurun'ghan jayini bayqap qalghanliqtin amalsiz xotenning taghlirigha qachti. kéyinche yene ashkarilinip qélishtin qorqup bu yerdin sarigh uyghur, cherchen we lop.katak qatarliq jaylargha qachti.“ (23) «tarixi reshidi ››ning 1- qisim 32- bap «uweyisxanning ish-izliri ››de: ”u her yili turpan, tarim, lop, kitik qatarliq jaylarning etrapigha bérip yawa töge owlaytti - diyilgen“ (24). «tarixi reshidi ››ning 2 - qisim42 – bapta : (teklimakanda) ”qedimde köp sheherler bolghan bulup, ulardin lop we kitik hazirmu meshhur. lop we kitik qatarliq bu sheherler alliqachan qum tégide qalghan bulup kishiler bilmeydighan bulup ketti. u yerge bérip yawa töge owlighuchilarning éytishiche bezide sheherlerning qeleliri échilip qalidiken.“ (25) «tarixi reshidi ››ning2 - qisim 89- babida ”töbütning shimali we sherqi terepliride yarkend, xoten, cherchen, lop, kitik, sarigh uyghurlardur, bashqa jaylar qumluqtur“ (26)diyilgen. «yüen sulalisi tarixi ›› 14- jildta: (1286-yili ) ”lop, kitik, cherchen, xotenlerde rabat quruldi“ diyilgen. «tarixi reshidi›› ni én'gilizchigha terjime qilip neshirge teyyarlighuchilar esli kitapta lop we kitik namliri ”lop.kitik“ sheklide yézilip bir rayunni körsitidu - deydu hemde kitik namining köp hallarda sheher nami bulup kélidighanlighini éytidu. bu melumatlar bizge lop we kitiktin ibaret ikki sheherning qoshmaq sheher ikenligini hemde ”turpan bilen xoten arisida“ ikenligi melum bolidu, uhalda biz slam dinining tarqilish dairisige asaslinip turup turpan bilen cherchen arisida digen yekün'ge érishimiz. biz matériyallarda gherptin sherqqe ”yarkend, xoten, cherchen, lop, kitik, sarigh uyghur“ dep tizilghinigha qarap kitik shehri lop shehrining sherqide bolishi mümkin, dep qaraymiz. undaqta lop shehri qayerde؟ lop shehrining orni mesiliside qarashlar köprek bolsimu arxéologiye bizge bu mesilini éniqlashta yardemde bolidu, qarashlarda ”lop shehri hazirqi chaqiliq nahiye baziri, miren kona shehri, lop köli etrapi, washshehri kona shehri“ diyilidu. yéqinqi yillarda élip bérilghan arxéologiyelik tekshürüshlerge asaslan'ghanda chaqiliq nahiye baziri we miren kona shehrining güllen'gen dewiri 11- esirdin baldur. lop köli etrapidin ottura esir izliri bayqalmidi. undaqta washshehri kona shehridin ibaret éhtimalliqla qalidu, undaqta bu éhtimalliqni ispatlaydighan ispat barmu؟ elwette, bar. wénitsiyelik seyyah markopoloning «sayahet xatirisi ››de: ”cherchendin chiqip, sharaiti bekmu nachar bir chöllükni besh kün yol méngip bésip ötüshke toghra kélidu. emma hemme yerning süyi ichkili bolmaydighan derijide achchiq boliwermeydu. bu yerde bulardin bashqa ehmiyet bergüdek héchbir shmu yoq. beshinchi künlük yolni bésip ötkendin kéyin, chöllikning chétidiki rabat - lopqa yétip barghili bolidu. lop (LOP) rabati sherqi shimal terepte, lop chöllükining kirish éghizigha jaylashqan. u ulugh xanning zéminigha tewe bulup, ahalisi slam dinigha étiqat qilidu. bu qumluqtin ötkenliki karwanlar omumen mushu lop rabatida bir mezgil yétip dem alidu. ular bu yerde bir az waqit dem alghach harduqini chiqiridu hem bu yerde kelgüsi seper üchün zörür bolghan nerse - kéreklirini teyyarliwalidu. ular özlirining uzuq- tülügi we mallirini küchlük éshek yaki töge yallap toshuydu ..... bu chong chöllüktin ötiwélish üchün sapsaq bir ayliq ozuq teyyarliwélishqa toghra kélidu. chünki bu eng qisqa chöllüktin ötüsh üchün éhtiyajliq bolghan eng töwen ölchemlik waqit ..... bu 30 künlük yolda pütünley qumluq chإl we qilche ot-giyah ünmeydighan taghlardin ötüshke toghra kélidu .... “ (27). biz bu melumattin loptin chiqsa 30 kün'giche ”rabat“ yoqlighini pehim qilalaymiz hemde ”lop rabati“ ning kichik bir ”rabat“ emesligini bileleymiz. biz üchün ehmiyetlik yene bir uchur shuki markopolo lop shehridin ötken 1275- yili lop ahalisi islam dinigha étiqat qilghan, dimek mehmut qeshqiri dewride islam dini cherchen'giche tarqalghan bolsa undin kéyin sherqqe lop shehrigiche tarqalghan. arxéologiyelik tekshürüshte washshehri kona sheher xarabisidin xaqaniyening puli qatarliq bir qisim yadikarliqlar tépilghan, xaqaniye dewridin kéyinki dewirge - mongghullar hökümranlighi dewrige mensup yazma yadikarliqlarmu bayqaldi, arxéologlar bu sheher xarabisini miladi 4- esirdin 14- esirgiche güllen'gen dep qaraydu. bu sheher xarabisining kölümi ikki kuwadirat kélométirdin ashidu. emdi markopolo éytqan cherchendin chiqip besh künlük musapige kelsek bu washshehri bilen cherchen arisigha toghra kélishige ishench qilishqa bolidu. en'giliyelik ékispiditsiyechi steyin « cherchendin chaqiliqqiche ›› namliq esiride ”cherchendin washshehrigiche qumluqni toghrisigha késip ötidighan qum - shéghilliq bir yol bar. bu ottura yol biz emili tekshürgen ikki yolning her qandighidin köp qisqa .... qish künliri bu yol bilen mangsa hichqandaq xeterlik ish yoq .... bu yolni boylap mangghan yoluchilar adettiki méngishidimu besh künde washshehrige yétip baralaydu, belki bu yoluchilar uchritidighan ’tunji tatliq su bar orun‘ bolishi mümkin.“ (28) biz bu melumatlargha asasen meyli musape yaki güllen'gen yil dewri jehettin bolsun chaqiliq nahiye bazirining 70nechche kilométir gherbidiki yézisi washshehrining 7kilométir gherbi jenubidiki sheher xarabisi bolush mümkinchiligini otturigha quyimiz. lop shehri miladining béshidila güllen'gen bulup yipek yolining muhim tügüni bolush bilen yipek yoli karwanlirigha mulazimet qilip zor töhpilerni qoshqan. deslepki matériyallarda 弩支城 dep yézilghan. tang sulalisi dewrige kelgende serdar kang yenden bashchilighida uyghurlar teripidin qayta güllendürülgechke ”yéngi kent“ depmu atalghan, lop digen bu nam keng menide pütkül chaqiliqning nami bolghan. bu sheher miladining bashliridila mewjut idi, töbütche yadikarliqlarda ”nop“ dep yézilghan. rahip shuen zang (600-664) «büyük tang dewridiki gherpke sayahet xatirisi›› de yazghan 纳缚波故国 ni 10- esirde yashighan büyük uyghur alimi séngqu seli tutung ”nop“ (29) dep terjime qilghan , shunzangning terjimisige kelsek u elwette hind tilidiki isimni xatiriliginini éhtimalgha intayin yéqin bulup , ” nop yaki lop “ yerlik ahalining tilidiki jay namidin ibaret. yerlik ahale ana tuprighini lop dep atighan bulup xenzuche menbelerde 纳职 dep xatirligen bulup yerlik ahale qumul rayunigha kإchkendin kéyinmu mushu namni qollan'ghan , bezi tetqiqatlargha asaslan'ghanda ”lapchuq“ ene shu namning yaldamisi iken. kroranliqlarning kéyinki ewlatliri dep qariliwatqan bir qisim qedimiy ahale hazirmu özlirini ”loptuq“ dop atisa bashqilar ularni ”lopluq“ dep ataydu. ”lop“ keng menide chaqiliq dairisini körsetse tar menide washshehri kona shehrining (hich bolmighandimu xaqaniye we mongghullar dewride) nami bolghan. biz lop shehrini washshehri kona shehri xarabisi dep qarisaq u chaghda kitikning orni qayerde؟ biz markopoloning «sayahet xatirisi›› ge qaraydighan bolsaq xotendin taki lop shehrigiche bolghan ariliqta kitik shehri körülmeydu, nawada bu sheher cherchen bilen lop (washshehri ) arisida bolsa karwanlar nime üchün bu shunche chong hem teklimakandiki ”sheherlerning merkizi“ bolghan kitiktin ötmeydu؟ markopolo nime üchün bunche chong merkizi sheherni tilgha almaydu؟ tarixi eserlerning hich biride kitik heqqide melumat bolmaydu؟ ejaba sherqtiki ”lop“ (washshehri)ge tarqalghan islam dini bu ariliqqa yeni shehri kitikke tarqalmaydu؟ jawabi shuki shehri kitik cherchen bilen washshehri arisida bolishi mümkin emes. kitikni lop shehri bolghan washshehri xarabisining sherqide deydighan bolsaq u halda kitik qayere؟ sayahet xatiriliri bolsun yaki arxéologiyelik tekshürüshler bolsun taki shaju (dunxuang)ghiche ottura esirge jümlidin 13 - 14- esirge mensup sheher bayqalmidi, lop köli etrapidin bolsa téximu shundaq. undaqta bu sheher qeyerde bulishi mümkin؟ elwette hazirche ikki éhtimalliq bar, biri biz yuqurida körüp ötkünimizdek chaqiliq tewesidiki ”étek térim“ we lopnur nahiyesi tewesidiki ”aqtama mehellisi“ ning gherbidiki qumluq, bular téximu chongqurlap tetqiq qilishni kütidu ( en'giliye teweligidiki on'ghuriyilik yehudi ataqliq arxiolog awral siteyin özining shehri kitikni arxiologiyilik tekshürgenligini «gherbi diyar arxiologiyisidin süretlik xatire ›› namliq kitabida yazghan bulup tepsilatidin biz hazirche xewersiz, uning yézishiche robrowiskimu shehri kitikni tekshürgen iken). shundaqtimu jughrapiyilik jaylishishi nuqtisidin élip éytqanda ”étek térim“ bulishi éhtimal, chünki tarix kitaplarda ”lop.kitik“ sheklide yézilip qoshmaq sheher süpütide bir rayunning nami bulup kelgen, nawada u ”aqtama“ etrapida bolsa musape bekla yiraqlap kétidu. yene bir jehettin éytqanda kitik shehri tebii apet tüpeyli weyran bolghan, ahalilerning köchüshi buning delili. undaqta bu qandaq apet؟ sheksizki shehri kitikke baridighan tarim deryasining tarami üzülgen, suning üzülishi tupraqning qurghaqlishi, yépinche ösümlüklerning qurushi, qum - boranning köpüyüshi axirqi hisapta tebietning insanlarni qoghlap chiqirishi netijiside ”shehri kitik“ weyran bolghan, musulman ahaliler jalaliddin kitiki bashchilighida tarim deryasining yuquri éqinigha qarap köchüp axiri aqsugha bérip olturaqlashqan. matériyallarda tilgha élinmighan , musulman emes ahalichu؟ ularmu xuddi mehmut qeshqeri uyghur élidiki nurghun jay we melumatlarni yazmighinigha oxshash chaghatay uyghur edebiyatidiki tarix - tezkire kitaplarda melumat bérilmey ölgen - qum astigha kömülüp ketken diyilgen. emeliyette ularning musulmanlar rayonigha köchüsh imkaniyiti bolmighachqa turpan, qumul tereplerge köchüsh bilen birge bir qismi shaju (duxan)gha köchüp bérip shu yerdiki burundin bar bolghan uyghurlar bilen birliship hayat kechürgen hemde hazirqi ”sérigh uyghurlar “ (yugu milliti)ning ejdatlirining bir qismigha aylan'ghan. ”sérigh uyghur“ digen nami «tarixi reshidi ›› qatarliq kitaplarda tilgha élin'ghan bulup ular hazirmu özlirini ”saregh yughur“ , ”shara yughur“ dep ataydu. ”yughur“ bolsa ”uyghur“ namining téximu iptidai shekli yaki dialiktik perqtin ibaret. ”yugu milliti“ bilen kitik shehri ahalilirining zadi munasiwiti barmu yoq؟ bu heqte gerche keskin bir ispat matériyali bolmisimu wastiliq halda bu heqte höküm chiqirishimizgha yardem béridu. köpligen tarixi menbelerde tang sulalisi bilen munasiwiti yéqin shundaqla tang sulalisi hakimyitini saqlap qélishta zor töhpe qoshqan sherqi uyghurlar tilgha élinip ezeldin tengritagh etraplirida yashap kelgen gherbi uyghurlar tilgha élinmighan, köp hallarda sherqi uyghurlarning gherpke köchüshi asasi desmaye qilinip qedimdin béri bu ziminda yashighan uyghurlargha étibar bérilmigen , tübütche yadikarliqlargha asaslan'ghandimu tengritagh etraplirida jümlidin chaqiliq rayonida durgu(türk) , xor(uyghur) qatarliq ahaliler xéli köp sanni igelligen. mesilen biz ”sarigh uyghur“larning éghiz edebiyatigha bolupmu tarixi dastani «yughurlar kelgen siji xajidin›› (30)gha qaraydighan bolsaq uningda ularning bu tarixi riwayitini ejdatliridin anglighanlighini, yughurlarning qedimde nahayiti yiraqtiki shiji xajida yashaydighanlighi , tümen aile ahalige ige ikenligi, yurtini tebii apet (qattiq boran diyilgen) weyran qilghanda düshmenlirining hujum qilghanlighi, nurghun chiqimlar tartip amalsiz sherqqe kochüp üch ayda toxtighanlighi éytilidu. ularning axiri 1368- yilliri etrapida sujugha kelgen diyilgen, bu waqit kitik shehri weyran bolghan 1340- yillardin 20nechche yilla perqlinidu. elwette, yughurlar إzlirini ”sarigh uyghur“ dep atighinidek kitik, lop qatarliq sheherlerning ahalisimu menbelerde ”sarigh uyghur“ dep atalghan. tarixchi chen bochuen «sérigh uyghurlarning étnikisi, olturaqlashqan jayliri we nami heqqide tetqiqat›› namliq maqalisida «tarixi reshidi››ning 1898- yili neshir qilin'ghan én'gilizche londun neshride: ”... xoten taghlirigha qachti, yene pash bulup qélishtin qorqup bu yerdin cherchen (Jurjan ( we lop katak (Lop katak ( qatarliq sérigh uyghurlar rayonigha qéchip bardi“ (31) digen jümliler barlighi yazidu. uyghurche «tarixi reshidi››de bu jümle ”xizir xoje xanni mezkur 12 kishi u taghlardin élip qéchip , xoten taghlirigha bardi. u yerdin sériq uyghur cherchen , lop, kitik tereplerge bardi“ (32) diyilgen. bu jümle yene molla mir salih kashgheri «chinggizname›› kitabida : ”qemeriddin xeber alip kishi buyrudi , xizir xaje xanni xoten taghigha alip qachtiler. qemriddindin qorqup churchen, sarix uyghur, lop we kitik sari alip qachti“ (33) dep yézilidu. bashqa tarixi menbelerdimu bu jayda qedimdin sérigh uyghurlar yashaydighanlighini körsitidighan pakitlar bar. dimek lop shehri musulman sérigh uyghurlarning, kitik bolsa azraq bir qismi musulman emma köp qismi musulman bolmighan sérigh uyghurlarning shehridur. bu sheherler tebii sewepler tüpeylidin weyran bolghan bulup, ahaliler dini étiqadini asas qilip köchken, az bir qismila yurtida qalghan bulup ular özlirini millet namida emes yashighan jayining tarixi namini qollunup ”loptuq－ lopluq“ namida atap kelmekte. elwette shu chaghdiki musulman sérigh uyghurlar tarim deryasini boylap aqsughiche köchüp barghan bolsa, yipek yolini boylap xoten rayonighiche barghan. musulman bolmighan sérigh uyghurlar turpan - qumul rayunlirigha hetta duxanlarghiche köchken, duxan'gha köchkenlerning ewlatliri hazirmu özlirini ”sérigh uyghur“ dep ataydu, ular kitiktin köchüp barghandin kéyin shu yerdiki genju uyghur élining kéyinki ewlatliri bilen birliship ”yugu – yughur - sérigh uyghur“larning ejdadigha aylan'ghan. kitik shehrining nami kitap matériyallarda herxil xatirlen'gen. chaghatay uyghur tilidiki tezkire kitaplirida ”kitik , kétik, kitek, ketek, katak“ digendek xatirlense xelq éghiz edebiyatida kötök, kétek, kötek“ digendek tilgha élinidu. «yuen sulalisi tarixi›› qatarliq xenzuche kitaplarda怯台 dep yézilghan. xoten sak yézighidiki wesiqide ”kadaka“ , töbütche yadikarliqlarda ”kadag“ dep yézilsa, 982 - yili yézilghan parische «hududul alem›› de KADHAKH dep yézilghan. «tarixi reshidi››ni én'gilizchige terjime qilip neshirge teyyarlighuchilar esli qolyazmida ”katak“ dep yézilghanlighini emma bashqa bezi qolyazmilarda ”kanak“ depmu yézilghanlighini yazidu. shehri kitik tarixta heqiqeten mewjut sheher bulup , uninggha munasiwetlik riwayetler teklimakan'gha hem uyghurlar tarixidiki zor weqe tughluq tömürxanning islam dinigha kirishi bilen munasiwetlik bolghachqa nahayiti keng dairige tarqalghan, hetta teklimakan yutup ketken her bir sheherning , teklimakanning riwayitige aylan'ghan. shungimu teklimakan boyigha jaylashqan hemme jaydikiler ”shehri kitik“ ning öz yurtida ikenligini éytidu. emeliyette cheklik eshu tarix matériyallarni tetqiq qilip köridighan bolsaq bu sheher yipek yoli boyida bolmastin yipek yolidin chetrek , emma tarim deryasining ayagh éqini bolghan ”étek térim“ da (chaqiliq nahiyisi tewesi bulup nahiye baziridin 100kélométir yiraqtiki toqum digen jaydin gherpke isheklik yérim künlük yol), shungimu köpligen tarix kitapliri , sayahetnamilerde bu sheher zikri qilinmighan. tarim deryasining ottura- töwen éqimliri tarixtin buyan ”sérigh uyghur“ larning makani bulup ularning kéyinki ewlatliri bolghan lopluqlar xuddi bashqa jaylardiki uyghurlargha oxshash millet namini qollinishtin köre yurt namliri bilen bilen özlirini”loptuq“ dep atighan. ular uzun mezgil békik hayat kechürgechke til , örp-adet webashqa jehetlerdin özgiche bir uyghur topini shekillendürgen. lop we kitik , merdek qatarliq sérigh uyghur sheherliri weyran bolghandin kéyin ahalilerning az bir qismi(köchmen charwichi , béliqchi ahale) öz yurtida qélip (bular hazirqi lopluqlarning ejdadi) köller we éqinlarni izlep tépip hayatini saqlap qalghandin bashqa köp sanliq ahale dini étiqadini asas qilip aqsu , kucha, bügür, pichan, xotenlergiche köchken bolsa musulman bolmighan ahale sherqqe – duxan terepke köchken, ular hazirmu özlirini sérigh uyghur (saregh yughur , share yughur) dep ataydu. azatliqtin kéyin ularning shinjangdiki uyghurlardin dini étiqat we bashqa jehetlerdin perqlinidighanlighi közde tutulup hemde ularni uyghurlardin perqlendürüsh üchün ”yugu“ digen nam bérilgen. ularning xelq éghiz edebiyatida chöl- bayawan, tebii apet, qum boran öz izini qaldurghan , ular hazirmu özlirining shinjangdin köchüp barghanlighini éytidu. izahatlar: (1)(9)a.rahman: «yipek yolidiki epsane- riwayetler›› shinjang xelq neshryati 1985- yil uyghurche, 75- bet (2)wéy langtaw: «yeken xanlighining tarixidin omumi bayan›› shinjang xelq neshryati 1999- yil,uyghurche neshri, xerite (3)qazaqistan penler akadimiyisi: «uyghurlar we gherbi yurttiki bashqa türki xelqlerning qisqiche tarixi›› shinjang xelq neshryati, 2000-yil uyghurche neshri 365- bet (5)(14)«tachibana zuychuning gherpke sayahet xatirisi›› shinjang xelq neshryati 1999- yil xenzuche neshri 174- bet (6),(7) pérzhiwaliski «lop kإlige seper›› shinjang xelq neshryati 1999- til xenzuche neshri 172-bet (7)(8)«pichan tarix matériyalliri›› 8- qisim 219 - bet (10) «mewlana ershidin tezkirisi›› sh.u.a.r qedimki eserler ishxanisi, 1994- yil uyghurche,11- bet (11)« shinjang islam tarixigha ait matériyallar›› 1- toplam , sh.u.a.r ijtimai penler akadimiyisi din tetqiqat orni,1988- yil (12)(16)«aqsu qedimki kitaplar tetqiqati›› 1986- yil 2- san 93-, 94- betler (13)q.gh.xalidi «tawarix xemisei sherqi›› 1- tom 110- bet , sh.u.a.r milletler tetqiqat orni basturghan (15)molla musa sayrami «tarixi hemidi›› 1986- yil milletler neshryati, uyghurche neshri 703-, 704- bet (17)«bulaq›› 1980- yil 2- san shinjang xelq neshiriyati uyghurche (18)«uyghur xelq riwayetliri›› shinjang yashlar osmürler neshriyati 1998- yil uyghurche neshri (19)«shinjang tarix tetqiqati›› xenzuche, 1986- yil 2- san21- bet (20)«hududul alem›› sh.u.a.r ijtimai penler akadimiyisi ottura asiya tetqiqat orni1983 - yil xenzuche neshri 60- bet (21)«ibrahim muti ilmiy maqaliliri›› milletler neshiryati 1990- yil , uyghurche 272- bet (22)(23)(24)«tarixi reshidi—ottura asiya moghullirining tarixi›› shinjang xelq neshriyati 1983- yil xezuche neshri, 1- qisim 3 – bap, 26- bap, 32-bap (25)(26)«tarixi reshidi—ottura asiya moghullirining tarixi›› 1983- yil shinjang xelq neshryati xenzuche neshri207- bet, 374-bet (27)«markopoloning sayahet xatirisi›› shinjang xelq neshiryati 1991- yil uyghurche neshri 90-, 91- betler (28)«shinjang medeniyet yadikarliqliri›› zhornili xenzuche 1990- yil 4- san 85- bet (29)ibrahim muti «teklimakan etrapidiki qedimki sheherler››, «shinjang tezkirisi›› uyghurche 1996- yil 1- san 108- bet (30)«yughur xelq éghiz edebiyatidin tallanma›› 1984- yil milletler neshryati xenzuche neshri (31)«gherbi diyar tarixigha ait maqalilerdin toplam›› (3-qisim) shinjang xelq neshryati 1990- yil xenzuche neshri (32)«bulaq›› zhornili 2000- yil uyghurche 5- san7 - bet (33)molla mir salih kashgheri «chinggizname›› qeshqer uyghur neshryati 1985- yil uyghurche neshri 76- bet ‹‹ kroranning siri ›› namliq kitabidin parche téximu tepsiliy körey désingiz ‹‹ kroranning siri ›› namliq kitabini körüng

Retrieved from "http://ug.wikipedia.org/wiki/%D9%83%D9%89%D8%AA%D9%89%D9%83"

http://ug.wikipedia.org/wiki/%D9%83%D9%89%D8%AA%D9%89%D9%83

تولۇق ئوقۇش

چەتئەللىكلەر نەزىرىدىكى قەشقەر

ئاپتور: ئابابەكرى ئابدۇرەشىد يوللانغان ۋاقىت: 2009-01-12 20:35

قەشقەر ـ ئۇيغۇرلار ۋە ئوتتۇرا ئاسىيا مەدەنىيتىنىڭ مەركىزى، يىپەك يولىدا پارلىغان نۇرلۇق مەرۋايىت، ئۇزاق تارىخقا ئىگە قەدىمى شەھەر. تارىم ۋادىسدا ياشىغۇچى تۈركىي ۋە باشقا مىللەتلەر خېلى قەدىمكى زامانلاردىن باشلاپ قەشقەر ۋە ئۇنىڭ ئەتراپىدىكى رايونلاردا ياشاپ مول ۋە رەڭدار بولغان شانلىق مەدەنىيەتلەرنى ياراتقان. ئۇيغۇرلارنىڭ ئوتتۇرا ئەسىردىكى بۈيۈك خاقانىيە خانلىقى قەشقەرنى مەركەز قىلىپ قورۇلغان. خاقانىيە سۇلالىسى ئاز كەم 400 يىل سەلتەنەت سۈرۈش جەريانىدا، قەشقەر ئۇيغۇر مەدەنىيتىنىڭ بۈشۈكى بولۇپ، قوشنا ئەللەر مەدەنىيتىگە چوڭقۇر تەسىر كۆرسىتىپ، ئوتتۇرا ئاسىيادىكى مەدەنىيەت مەركەزلىرىنىڭ بىرىگە ئايلانغان.

ئۇيغۇر مەدەنىيەت تارىخنىڭ ئالتۇن دەۋرى بولغان 11-ئەسىردە بارلىققا كەلگەن دۇنياۋى شۆھرەتكە ئىگە ۋەكىل خاراكتىردىكى ئىككى پارچە شانلىق ئەسەر « قۇتادغۇ بىلىك» ۋە « تۈركىي تىللار دىۋانى» قەشقەر بىلەن زىچ مۇناسىۋەتلىك بۇلۇپ، « تۈركىي تىللار دىۋانى» نىڭ مۇئەللىپى قەشقەرلىك. « قۇتادغۇ بىلىك»نىڭ ئاپتورى يۈسۈپ خاس ھاجىپ بۇ ئۆلمەس ئەسەرنى قەشقەردە ئىجاد قىلغان ۋە قەشقەردە ياشاپ ئۆتكەن.

قەشقەر رايونى قەدىمدە جەنۇبىي ۋە شىمالىي يىپەك يولىنىڭ قوشۇلۇش نوقتىسىدا بولغاچقا، ئۇ يالغۇز شەرق بىلەن غەرب سودا ئىشلىردا مۇھىم بولغان زۆرۈر جاي بولۇپلا قالماستىن، شەرق بىلەن غەرب مەدەنىيتىنىڭ ئالمىشىشىدىكى مۇھىم تۈگۈن بولۇپ، دۇنيادىكى تۈرلۈك مەدەنىيەتلەر ۋە نام-ئاتىقى بار بىر قانچە چوڭ دىن بۇ زىمىندا ئۇچراشقان. شۇ تۈپەيلى چەتئەللىك بەزى ئالىملار بۇ رايوننى ناھايتى كىلىشتۈرۈپ « خەلقئارا مەدەنىيەتنىڭ ئاچىلى» دەپ سۈپەتلىگەن.

ۋاھالەنكى، سەئىدىيە خانلىقى يېمىرىلگەندىن كىيىن، خىلمۇ-خىل ئىچكى-تاشقى نىزالار ۋە چوڭ كىچىك يېغىلىقلار تۈپەيلى، قەشقەر تارىختىكى ئۇلۇغ سەلتەنىتىنى يۇقۇتۇشقا قاراپ يۈزلەنگەن. ئۇزاق تارىخى جەريان ۋە زور بەدەللەر ئاستىدا يارتىلغان شانلىق مەدەنىيەت ھاسىلاتلىرىنىڭ كۆپ قىسمى ۋەيران قىلىنىپ، ئەمەلدار، بەگ-تۆرىلەر نام-ئەمەل ۋە مال-دۇنيا كويىدا تۈگىمەس جەڭگى-جىدەللەر بىلەن بەنت بولغان بولسا، ئاۋام نادانلىق ۋە نامراتلىققا مەھكۇم بولۇپ، قارا تەقدىرنىڭ قۇل قىلشىغا مۇپتىلا بولغان. قەشقەر جۈملىدىن پۈتكۈل ئۇيغۇر ئاتالغان خەلق دۇنيادىن ئايرىلىپ قالغان، دۇنيا تەرىپىدىن تاشلىۋىتىلگەن، يىتىم ۋە بىكىنمە ھالەتتە ئۈچ ئەسىردىن ئارتۇق داۋاملاشقان غەپلەت ئۇيقۇسىغا غەرق بولغان ئىدى.

1876-يىلى رۇس شەرقشۇناسلىرىدىن پرژىۋالىسكى تارىم دەرياسىنىڭ تۈۋەن ئېقىنىدىكى لوپنۇر كۆلى ئەتراپىدا لوپنۇرلۇقلارنىڭ جاھاندىن بىخەۋەر ھالەتتىكى ئىپتىدائىي تۇرمۇش مۇھىيتىنى كۆرۈپ قاتتىق ھەيران قالىدۇ. ئۇ قۇمۇشتىن ياسالغان ساتمىلاردا بەخىرامان ياشايدىغان، بېلىقچىلىق ۋە قۇشۇمچە ئوۋچىلىققا تايىنىپ كۈن كەچۈرىدىغان، سىرتقى دۇنيا بىلەن پۈتۈنلەي ئالاقىسى ئۈزۈلگەن بۇ كىشىلەر بىلەن ياۋرۇپا ئوتتۇرسىدىكى ئاسمان- زىمىن پەرقىنى چوڭقۇر ھىس قىلىدۇ ھەمدە ئۆز خاترىسىگە مۇنداق دەپ يازىدۇ: «بۇ يەردىكى ئاھالىلەر ماددىي تۇرمۇش جەھەتتىنلا نامرات بولۇپ قالماستىن، بەلكى يەنە روھى دۇنيا ۋە مەنىۋىي تۇرمۇش جەھەتتىمۇ ئاجايىپ زەئىپلىك ئىچىدە ياشايدىكەن. ئۇلارنىڭ دۇنيا ھەققىدىكى بىلىملىرى ۋە ئاڭ- سېزىمى پەقەت ئەتراپىدىكى تار مۇھىت بىلەنلا چەكلىنىدىكەن، سىرتقى دۇنياغا نىسبەتەن ھېچقانداق تەسىراتى ۋە چۈشەنچىسى يوق ئىكەن. قېيىق، قارماق، تور، بېلىق، قومۇش ۋە چەكسىز قۇملۇق ... مانا بۇلار ئۇلارنىڭ ھاياتىنىڭ ئاساسى مەزمۇنى ئىكەن. بۇنداق بېكىك مۇھىت ئىچىدىكى تىمتاس ھايات ئۇلارنىڭ سىرتقى دۇنيا بىلەن بولغان ئالاقە ئىھتىياجىنى يوقىتىپلا قالماستىن، بەلكى يەنە ئۇلارنىڭ ئۆزلىرىنى تەرەققى قىلدۇرش ئىمكانىيەتلىرىنىمۇ يوق قىلىۋىتىدىكەن. ئۇلار توغۇلغاندىن تارتىپ تاكى ئۆلگىچە بولغان ئارلىقتا كۆز ئالدىدىكى قومۇشلۇق كۆلدىن باشقا ھېچقانداق نەرسىگە ئۈمىد باغلىمايدىكەن. ئۇلار ئۈچۈن تاشقى دۇنيانىڭ مەۋجۇتلۇقىنىڭ ھېچقانداق ئەھمىيتى يوق ئىكەن. نامراتلىق، ئاچ- زارلىق ۋە رەھىمسىز تەبىئەت بىلەن توختاۋسىز رەۋىشتە كۆرەش قىلش جەريانىدا، ئۇلارنىڭ خاراكتېرىدە بىر خىل جاھىللىق، ئىچىگە تىنىپ كەتكەن سۈكۈت ۋە ئۆتكەن كۈنىگە شۈكۈر قىلىش پىسخىكىسى شەكىللەنگەن. ئۇلارنىڭ سۇلغۇن چىرايىدىن كۈلكە- تەبسسۇمنى كۆرۈش ناھايتى تەس ئىكەن»(2).

XIX ئەسىرنىڭ ئاخىرى XX ئەسىرنىڭ باشلىردىن باشلاپ زور تۈركۈمدىكى چەتئەللىك سەيياھلار ئۇزاق ۋاقىت بېكىنمە ھالەتتە دۇنيادىن خالى قالغان مەركىزى ئاسىيا رايونىغا، جۈملىدىن تارىم ۋادىسىغا زور قىزىقىش ئىچىدە نەزىرىنى تىكتى. يىراق قەدىمكى دەۋرلەردە بارلىققا كىلىپ، قۇم ئاستىغا غەرق بولۇپ ئىزدىرەكسىز غايىپ بولغان قەدىمكى مەدەنىيە ئىزلىرىنى ۋە ئۇنىڭ پۈتكۇل ئىنسانىيەت مەدەنىيتى بىلەن زىچ باغلىنىشلىق بولغان سىرلىرىنى ئىزدەپ تېپىش ئۈچۈن، كەڭ كۆلەملىك ئېكىپېدىتسىيە ئېلىپ بىرىپ، ئارقا-ئارقىدىن تارىم ئويمانلىقىنىڭ سىرلىق قوۋۇقىنى چېكىشكە باشلىدى. ھالبۇكى، « مەركىزى ئاسىيانىڭ، جۈملىدىن تارىم ۋادىسنىڭ ياۋرۇپاغا بەرگەن تۇنجى تەسىراتى قۇم ئاستىغا كۆمۈلگەن قەدىمكى پارلاق مەدەنىيەتلا ئەمەس، بەلكى مۇشۇ مەدەنىيەتنىڭ ياراتقۇچىسى بولغان بۇ يەردىكى خەلقلەرنىڭ نۆۋەتتىكى ئېچىنىشلىق رېئاللىقى ئىدى. مانا بۇ ياۋرۇپا دەۋر پاراۋۇزىنى ھەيدەپ ئالغا كەتكەن XIX ئەسىرنىڭ ئاخىرقى يېرىمىدا جاھان ئۆزگىرىشلىرىدىن بىخەۋەر قالغان تارىم ئويمانلىقىنىڭ رېئال كۆرۈنىشى ئىدى. بۇ يەردە تارىخ گۇيا بىر ئىزدا توختاپ قالغاندەك، ۋاقىت ئۆز قىممىتىنى يوقاتقاندەك، شۇنداقلا دۇنيادىكى يېڭىلىقلارنىڭ بۇ يەر بىلەن ھېچقانداق مۇناسىۋىتى يوقتەك بىرخىل دۈملەنمە ھالەتتىكى بۇرۇقتۇرما كەيپىيات ھۆكۈم سۈرمەكتە ئىدى»(3).

دەرۋەقە، چەتئەللىك سەيياھلار تارىم قوۋۇقىنى چېكىشىتىن ئىلگىرى، بۇ مۇقەددەس دىيارلار ئۇلارنىڭ نەزىرىدە كىلىش بەسى مۇشكۈل بولغان، ياتلار تولىمۇ ئاز قەدەم باسقان ياكى قەدەم بېسىشى مۇمكىن بولمايدىغان بېكىك بىر رايون ئىدى. تارىم ئويمانلىقىدا يارتىلغان پارلاق قەدىمكى زامان مەدەنىيتى يىپەك يولىنىڭ خارابلىشىشى بىلەن ئاستا- ئاستا قۇم بارخانلىرى ئاستىغا كۆمۇلۇپ، ئەينى دەۋردە بارچە ئەل كىشىلىرىگە كەڭ قۇچاق ئاچقان بۇ سېخى زىمىننىڭ قاينام- تاشقىنلىققا تولغان ئاۋات مەنزىرىسى ئەبەدىي يوقالغان ئىدى.


قەشقەر تارىمنىڭ يۈرىكى ۋە ئۇيغۇر مەدەنىيتىنىڭ بۆشۈكى بولۇش سۈپىتى بىلەن تارىمنىڭ غېرىپلىقى، بېكىكلىكىدىن مۇستەسنا بولالمىدى. سەيياھلار كارۋانلىرى قەدىمىنىڭ يېتىشى بىلەن تارىختىكى سەلتەنىتىنى يوقاتقان، ئۇنتۇلغان «قەدىمى ماكان»__ قەشقەرنى كىشىلەر قايتىدىن ئەسكە ئېلىشتى. ئاز بولمىغان سەيياھلار، تەۋەككۈلچىلەر، دىن تارقاتقۇچىلار، جاھانكەزدىلەر ۋە ھۆكۈمەت ئەلچىلىرى ئارقا-ئارقىدىن بۇ مۇقەددەس زىمىنغا قەدەم باستى. قەشقەر بەزىدە تەۋەككۈلچىلەرنىڭ تەلەي سىناش مەيدانى بولسا، بەزىدە « ئەجنەبىلەرنىڭ شەرقتىكى جەننىتى» بولدى، يەنە بەزىدە رەقىبلەرنىڭ تىركىشىش سورۇنىغا ئايلاندى. ھەرخىل كىشىلەرنىڭ نەزىرىدە ئوخشاش بولمىغان ئەھمىيەتكە ئىگە بولدى. چەتئەللىك سەيياھلار بۇ دىيارنى تەكشۈردى، تەتقىق قىلدى شۇنداقلا قەشقەر ھەققىدە مۇھىم بولغان خاتىرىلەرنى يېزىپ قالدۇردى. سەيياھلارنىڭ قەشقەرگە كىرىشى ئەڭ دەسلەپتە ئىتالىيلىك ساياھەتچى ماركوپولودىن باشلانغان بولسا، چوقان ۋەلىخانوف، كوروپاتكىن، روبىرت شاۋ، سۋېن ھېدىن، كاتارىن ماكارتىنىي، گۇننار يارىڭ، نوشىرۋان يائوشېف... قاتارلىقلارمۇ ئۆز مۇددىئاسى بۇيچە قەشقەر سەپىرىنى باشتىن كەچۈرۈپ، قەشقەر تارىخى، سىياسى-ئىجتىمائىي، مەدەنىيەت ئەھۋالى ۋە ئاۋامنىڭ تۇرمۇشى...قاتارلىق جەھەتلەردىن خېلى ئەتراپىلىق تونۇش-تەسىراتقا ئىگە بولغان ئىدى.

سەككىز ئەسىر ئىلگىرىكى قەشقەرنىڭ بايانى

1271-يىلى ئىتالىيلىك ماركوپولو ۋىنىتسىيىدىن يولغا چىقىپ، ئوتتۇرا ئاسىيا ئارقىلىق 1275-يىلى 5-ئايدا قوبلەي خاننىڭ ئوردىسى خانبالىق (بېيجىڭ) قا يېتىپ بارىدۇ ھەمدە بۇيەردە بىرقانچە يىللار تۇرغاندىن كېيىن ۋەتىنىگە قايتىدۇ. ئۇ ئۆزىنىڭ «ماركوپولونىڭ ساياھەت خاترىسى» ناملىق مەشھۇر ئەسىرىدە ئەينى دەۋردىكى قەشقەر شەھىرى ۋە ئاھالىسىنىڭ سودا- تىجارىتى ھەققىدە مونۇلارنى يازىدۇ: «ئاخىر بىز قەشقەر (kashgar,kashcar) دېگەن يەرگە يېتىپ كەلدۇق، رىۋايەت قىلىنىشىچە، بۇ يەر قەدىمكى زاماندا بىر مۇستەقىل پادىشاھلىق دۆلەت ئىكەن. لېكىن ھازىر ئۇلۇغ خاننىڭ زېمىنىغا ئېلىنىپتۇ. ئاھالىسى ئىسلام دىنىغا ئىشىنىدىكەن. بۇ يەرنىڭ زېمىنى ئىنتايىن كەڭ بولۇپ، شەھەر- راباتلىرى ۋە قەلئە-قورغانلىرى كۆپ ئىكەن. بۇنىڭ ئىچىدە قەشقەر ئەڭ مۇھىم شەھەر ھىسابلىنىدىكەن. خەلقى ئۆزلىرىنىڭ ئالاھىدە تىلى بىلەن سۆزلىشىدىكەن.ئۇلار سودا-تىجارەت ۋە قول ھۈنەرۋەنچىلىك بىلەن تىرىكچىلىك قىلدىكەن. بولۇپمۇ توقۇمىچىلىق خېلى تەرەققى قىلغان ئىكەن. ئۇلارنىڭ چىرايلىق باغلىرى، مېۋىزارلىقلىرى ۋە ئۈزۈمزارلىقلىرى بار ئىكەن. كېۋەز، زىغىر ۋە كەندىرنىڭ مەھسۇلاتلىرىمۇ مول ئىكەن. بۇلارنى مۇشۇ دۆلەتنىڭ سودىگەرلىرى دۇنيانىڭ ھەرقايسى جايلىرىغا ئاپىرىپ ساتىدىكەن. ئەمما بۇ ئەلنىڭ خەلقى پاكىزلىققا بەكمۇ رىئايە قىلمايدىغان بولغاچقا، پاسكىنىچىلىقتا بەكمۇ بىچارە ئىكەن. ئۇزۇقلۇقى بەكمۇ يېرىك، ئىچىملىكلىرى بەكمۇ سۈپەتسىز ناچار ئىكەن. ئاھالە ئىچىدە مۇسۇلمانلاردىن سىرت، نىستورىئان مەزھىپىدىكى خرىستىئانلارمۇ بار ئىكەن. ئۇلار ئۆزىنىڭ دىننى قائىدە- يوسۇنلىرى بويچە تۇرمۇش كەچۈرىدىكەن. ئۆزلىرىنىڭ ئىبادەتخانىلىرىدا ئىبادەت قىلىدىكەن. پۈتۈن ئۆلكىنىڭ ئۇمۇمىي يەر مەيدانى تەخمىنەن بەش كۈنلۈك يولنىڭ مۇساپىسىچىلىك كېلىدىكەن.» (4) مانا بۇ بۇنىڭدىن سەككىز ئەسىر ئىلگىرىكى بىر چەتئەللىك نەزىردىكى قەشقەرنىڭ بايانى، ئەينى دەۋردىكى قەشقەر ۋە ئۇنىڭ ئاھالىسىنىڭ مەۋجۇتلىقى، تىرىكچىلىك ئەھۋالى ۋە مەدەنىي ھاياتىنىڭ كارتىنىسى.

رۇسىيىلىكلەر نەزىرىدىكى قەشقەر

ماركوپولودىن كىيىن، پۈتكۈل يارۋۇپا ئەللىرىگە ناتۇنۇش بولۇپ كېلىۋاتقان ئالتە شەھەردىن ئىبارەت بۇ سىرلىق ماكاننى قايتىدىن ياۋرۇپاغا تونۇتقان تۇنجى ئېكىسىپېدىتسىيىچى چوقان ۋەلىخانوف ئىدى.

چوقان ۋەلىخانوف XIX ئەسىردە قازاقلار ئارىسىدىن يېتىشىپ چىققان مەشھۇر تارىخچى، جۇغراپىيشۇناش ھەم ئېكىسپېدىتسىيىچى. ئۇنىڭ ئەسلى ئىسىمى مۇھەممەت ھەنەپى بولۇپ، چوقان ئۇنىڭ ئەركىلەتمە ئىسمى. چوقان 18 يېشىدا ئارمىيىگە قاتنىشىپ، روسىيىنىڭ غەربىي سىبىر گوبىرناتورلىقىدا ھەربىي ۋەزىپە ئۆتىگەن. 1856-يىلى 5-ئايدا چارروسىيە ھۆكۈمىتى ئەۋەتكەن سېمېنوف تىيانشانىسكى باشچىلىقىدىكى ئېكىسپېدىتسىيە ئەترىتى تەركىبىدە تەڭرىتاغنى تەكشۈرۈش پائالىيتىگە قاتناشقان. 1856-يىلى 8-ئايدىن 10-ئاينىڭ ئاخىرلىرىغىچە غولجىدا ئۈچ ئايلىق تەكشۈرۈشتە بولغان، بۇ جەرياندا ئۇ « چىڭ ئمپېرىيسىنىڭ غەربىي قىسمى ۋە غولجا شەھىرى» ناملىق ساياھەت خاتىرسىنى يازغان.

چوقان ۋەلىخانوفنىڭ ئەڭ زور مۇۋاپىقىيىتى ئۇنىڭ 1858-يىلدىن 1859-يىلغىچە بولغان ئارلىقتا قەشقەرگە قىلغان سەپىرى ۋە بۇ ھەقتىكى دۇنياغا مەشھۇر خاتىرىلىرى ھېسابلىنىدۇ. ئۇ قەشقەردىكى پائالىيتى جەريانىدا «تەزكىرەئى سۇلتان سۇتۇق بوغراخان»، «تەزكىرەئى خوجىگان»، «تەزكىرەئى توغلۇق تۆمۇرخان» ۋە «ئەبۇمۇسلىم مەرۋەزى» قاتارلىق قوليازمىلارنى قولغا چۈشۈرىدۇ. ئۇنىڭدىن سىرت يەنە ئاز ئۇچرايدىغان تاغ جىنىسلىرى ۋە ئۈسۈملۈك ئەرۋىشكىلىرىنى توپلايدۇ. چوقان قەشقەر سەپىرىدىن قايىتقاندىن كېيىن «قەشقەرگە سەپەر» ناملىق كۈندىلىك خاتىرسى بىلەن «ئالتە شەھەر خاتىرىلىرى» ناملىق ساياھەت خاتىرسىنى يېزىپ قالدۇرىدۇ.

چوقان تۈركىي تىللىق خەلقلەردىن قەشقەرگە كەلگەن تۇنجى سەيياھ بولۇپ، ئۇ ئۇيغۇر تىلى بىلەن قازاق تىلىنىڭ توغقاندارچىلىق مۇناسىۋىتى، ئۇيغۇرلار تۇرمۇشى بىلەن نىسبەتەن تونۇش بولۇشتەك ئەۋزەللىكلەردىن تولۇق پايدىلىنىپ، قىسىقا ۋاقىت ئىچىدە ئۇيغۇرلار، جۈملىدىن قەشقەر توغرىسىدا خېلى چوڭقۇر ۋە ئەتراپلىق تونۇشقا ئىگە بولىدۇ. ئۇنىڭغا قەشقەرنىڭ ھاۋاسى ناھايىتى ياقىدۇ، ئۇ قەشقەرنىڭ ئىقلىمىنى «ئادەمگە يېقىشلىق، سالامەتلككە پايدىلىق، ياتلارنىمۇ يەكلىمەيدۇ. قىش پەسلى قىسقا، تۈزۈك قار ياغمايدۇ»(5) دەپ تەرىپلەيدۇ. چوقان ۋەلىخانوف ئەينى دەۋردىكى ئالتە شەھەرلىكلەرنىڭ ئۆزلىرىنى ئاتىشى ۋە ئۇلارنىڭ مىللى كىملىكىنى ئىپادىلىشىگە ئالاھىدە دىققەت قىلغان، ئۇ چاغلاردا ئۇيغۇرلار يۇرت ناملىرى ۋە باشقا بەزى ناملار بىلەن ئاتىلىپ، «ئۇيغۇر» دېگەن بۇ مىللەت نامى ئانچە كۆپ ئىشلىتىلمەيتتى. ئۇ بۇ ھەقتە مۇنداق يازىدۇ: «كىچىك بۇخارا (ئالتە شەھەر) نىڭ يەرلىك ئاھالىسىنىڭ بىرلىككە كەلگەن مىللەت نامى يوق، ئۇلار ئۆزلىرىنى ئايرىم- ئايرىم ھالدا قەشقەرلىك، خوتەنلىك، قومۇللۇق دىگەندەك يۇرت ناملىرى بىلەن ئاتايدۇ. مانجۇلار (ياكى خەنزۇلار) چەنتۇ ياكى قالماق، دەپ ئاتىشىدۇ. ئوتتۇرا ئاسىيالىقلار بىلەن قىرغىزلار ئالتە شەھەرلىكلەرنىڭ ھەممىسىنى قەشقەرلىكلەر دەپ ئاتايدۇ. بۇ يۇرتنىڭ ئاساسى ئاھالىسى تۈركىي تىلىنىڭ ئالاھىدە بىر دىئالېكتىدا سۆزلىشىدۇ، خاراكتېرى ۋە روڭگى- روھىغا قارىغاندا ئالتە شەھەرلىكلەرنىڭ ھەممىسى بىر مىللەت.» (6) چوقان ساياھىتى جەريانىدا، ئالتە شەھەرلىكلەرنىڭ ئادىمىيلىكى، كىشىلىك پەزىلىتى ۋە قائىدە- يوسۇنلىرىدىن چوڭقۇر تەسىرلىنىدۇ ھەم بۇ ھەقتىكى تەسىراتلىرىنى مۇنداق بايان قىلىدۇ: «ئالتە شەھەرلىكلەرنىڭ ئادەمگەرچىلىك قائىدە-يوسۇنلىرىنى قانچە ماختىساق ماختىغۇچىلىكى بار. مانجۇ خاندانلىقىنىڭ ئامبال- بەگلىرى ئۇلارنى گومانخور، يالغانچى، ھورۇن ھەم نادان دېيىشىدۇ. ئوتتۇرا ئاسىيالىقلار ئۇلارنى قورقۇنچاق، دىنى سۇس، ھەم بۇزۇق دېيشىدۇ. بۇ مىللەتنىڭ بېشىغا كېلىۋاتقان پۈتمەس- تۈگىمەس قۇللۇق ئاسارىتى، زورلۇق- زۇمبۇلۇق ھەم ئادالەتسىزلىكلەر ئەنە شۇنداق بىر- بىرىگە ئىشەنمەسلىك، ھۇرۇنلۇق، يالغانچىلىق، بۇزۇقلۇق دېگەندەك ئىللەتلەرنىڭ يامراپ كېتىشىگە سەۋەپچى بولىۋاتىدۇ. لېكىن بۇ مىللەتتە باشقا مىللەتلەرگە نېسىپ بولمىغان شۇنداق بىر سېھرىي كۈچ باركى، ئەگەر بۇ مىللەت باشقىچە بىر ئەۋزەل شارائىتقا ئىگە بولالىغان بولسىدى، ئۆزلىرى بىلەن بىر دىندىكى باشقا مىللەتلەرنى ئاقىدا قالدۇرۇپ، ھەممىنىڭ ئالدىغا ئۆتۈپ كەتكەن بولاتتى. ئالتە شەھەرلىكلەر كۈيۈمچان، باغرى يومشاق، ئۇچۇق-يۇرۇق، ئەمگەكچان ۋە قائىدە-يوسۇنلۇق خەلق. ئۇلار قائىدە-يوسۇننى ھەممىدىن ئۈستۈن ئۇرۇنغا قويىدۇ. ئەمما ئالتە شەھەر بەگلىرى قائىدە- يوسۇنلارنى بەك ئاشۇرۇۋېتىدۇ.» (7)

قەشقەر خاقانىيە خانلىىقى دەۋرىدە ئىسىلام دىنىنىڭ پۈتۈن شىنجاڭغا تارقىلىش مەركىزى بولغانىدى. ھالبۇكى، چوقان بۇ يەرلەردىكى ئىسلام ئېتىقادى ۋە ئىسلام يوسۇنلىرىنىڭ باشقا جايلار ( قوقان ۋە بۇخارالار) بىلەن خېلى روشەن پەرقلىنىدىغانلىقىنى ھېس قىلىپ، «بۇ يەردە ئىسلام دىنى يەرلىك قائىدە- يوسۇنلارغا بېقىنىپ يەرلىكلىشىپ كەتكەن بولغاچقا، ئۆزىنىڭ كۈچلۈك تەسىر كۆرسىتىش رولىنى يوقاتقان. ئىسلام دۇنياسىنىڭ باشقا جايلىرىدا قەتئى كۆزگە چېلىقمايدىغان ئاياللار ئازاتلىقىنىڭ ئۆزىلا بۇ نوقتىنى تولۇق ئىسپاتلايدۇ»(8) دەيدۇ. چوقاننىڭ بۇ يەردە تىلغا ئالغان «ئاياللار ئەركىنلىكى» دىگەندە، ئاياللارنىڭ ئائىلىدىكى ئورنى ۋە ھاكىمىيەت ئىشلىرىغا قاتنىشىشى نەزەردە تۇتۇلغان بولۇپ، ئۇ بۇھەقتە توختۇلۇپ، «ئالتە شەھەرنىڭ يەنە بىر ئارتۇقچىلىقى ئاياللارنىڭ جەمىئيەتتىكى ۋە ئائىلىدىكى ئورنىنىڭ يوقىرىلىقىدا ئىپادىلىنىدۇ. ھەتتا جەمىئىيەت ۋە ھاكىمىيەت ئىشلىرىغا ئارىلشىدىغان ئاياللارمۇ چىقىپ تۇرىدۇ. يەكەن ھاكىمبېگى ھادىنىڭ ئايالى رەھىمە 1765-يىلى يەكەندە تۈزۈملەرنى چىڭىتىپ ئەلنى ئەمىن تاپقۇزغان. قەشقەر ھاكىمبېگى يۇنۇس ۋاڭنىڭ ئايالى سەكىمەخان مانجۇ قوشۇنلىرىنىڭ قولىدا قازا قىلغان. ئالتە شەھەردە ئاياللار ئەرلىرى بىلەن بىللە مەشرەپ، بەزمىلەرگە بارىدۇ. بۇ يەردە كۆپ خوتۇنلۇق بولۇش ئاز ئۇچرايدۇ»(9) دەيدۇ ھەمدە ئەمىلى مىساللارنى نەقىل كەلتۈرىدۇ.

قەشقەرگە كەلگەن چەتئەللىكلەر ياكى چەتئەللىكلەر نەزىرىدىكى قەشقەر دىگەن بۇ تىمىدا توختالغاندا، XIX ئەسىرنىڭ ئاخىرى ۋە XX ئەسىرنىڭ باشلىرىدا چارروسىيىدە ياشاپ ئۆتكەن «مەشھۇر كېڭەيمىچىلەرنىڭ بىرى»(10)، روسىيىلىك يەنە بىر سەيياھ ئا. ن.كوروپاتكىننى قىسىقىچە ئەسلەپ ئۆتۈش ئارتۇقچە ئەمەس دەپ قارايمىز. 1876-يىلى مايدا تۈركىستاننىڭ باش ۋالىسى، ياساۋۇل گېنېرال ۋون. كائوفمان (Von Kaufmann) ياقۇپبەگ ئىشغالىيتىدىكى رايون بىلەن پەرغانە ئۆلكىسى ئوتتۇرىسىدىكى چېگرا لىنىيسىنى يېڭىباشىتىن ئايرىپ بەلگىلەپ چىقىش ئۈستىدە ياقۇپبەگ بىلەن سۆھبەت ئۆتكۈزۈش ئۈچۈن ئۆزىنىڭ ئەلچىلەر ئۆمىگىنى تۇنجى قىتىم قەشقەرىيەگە ئەۋەتىدۇ. كوروپاتكىن بۇ ھەقتە مونۇلارنى يازىدۇ: «مەن بۇ ئەلچىلەر ئۆمىگىنىڭ مەسئۇللىقىنى ئۆز ئۈستۈمگە ئالدىم. مېنىڭ ئاكام، توپچى قىسىمنىڭ كاپىتانى ن. كوروپاتكىن (N.Kroopatkin) ۋە لېيتىنانىت ن.سىتارتىسيېۋ (N.Startseff) بىلەن ئا. سونارگولوۋ (A.Soonargoolooff) لارمۇ بۇ ئەلچىلەر ئۆمىگىنىڭ ئەزالىقىغا بەلگلەندى. بۇنىڭدىن سىرت بىزگە ساقچىلىق قىلىش ئۈچۈن يەنە 15 كازاك ئەسكەر ئاجرىتىپ بېرىلدى.» (11)

كوروپاتكىن گەرچە «قەشقەرىيە» ناملىق بىر كىتاب يېزىپ چىققان بولسىمۇ، بۇ يەردىكى <قەشقەرىيە> جەنۇبىي شىنجاڭدىكى ئالتە شەھەرنى كۆرسىتەتتى، شۇ سەۋەپتىن پۈتۈن كىتابتا قەشقەر نامى ئاتىلىپ بېرىلگەن بايانلار كەمدىن كەم ئۇچرايدۇ. شۇنداقلا ئۇ ئۆز مۇددىئاسىنى ئاساس قىلغان ھالدا يەر شەكلى، رايونلار ئەھۋالى قاتارلىقلارغا ئالاھىدە قىزىقىدۇ. ئۇ بۇ ھەقتە مۇنداق يازىدۇ: «قەشقەرىيە تۈزلەڭلىكىنىڭ يەرلىرى شور تۇپراقلىق، پەقەت بوستانلىقلارلا مۇنبەت كىلىدۇ. قەشقەر دەرياسى ۋادىسىنىڭ جەنۇب تەرىپى كەڭ قوملۇق چول بىلەن قاپلانغان. ئۇنىڭ شىمالىي ۋە ئوتتۇرا قىسىملىرىدا قوملۇقلار ئاز. بۇ جايلاردا ئېدىرلىق شەكلىنى ئالغان قۇملۇقلارنى ئاندا- ساندا ئۇچرىتىش مۇمكىن. تاغ باغرىدىكى يەرلەر شېغىل تاشلىق سايلاردۇر.» (12) «ھەر بىر رايوندا بىردىن شەھەر ۋە نۇرغۇنلىغان چوڭ- كىچىك مەھەللىلەر بار. قەشقەر رايونىغا تەۋە يەرلەردىن سەمەن، توققۇزاق، قوغان، قاراقىر، بەشكىرەم، ئاۋات، قىزىلبۇي، ياندۇرما، باي توقاي، قوشئاۋات، پەيزىئاۋات، كوپسەڭگى، تۇپراقلىق، قارا باغ، پاراچ، بورا خىتاي، ناچۇق، دۆلەتباغ ۋە قىزىل دۆۋە قاتارلىقلار بار.» (13) ئۇنىڭدىن باشقا، كوروپاتكىن يازمىسىدا («قەشقەرىيە» دە) قەشقەرنىڭ ئەينى دەۋردىكى ھەرساھە ئەھۋالىغا ئالاقىدار خېلى كۆپ ئۇچۇرلار بار.

تەۋەككۈلچى ئىنگېلىزلار ۋە چىنباغدىكى كونسۇل خانىملىرىنىڭ قەشقەر تەسىراتى

XIX ئەسىرنىڭ ئاخىرقى يېرىمىدا چاررۇسىيە ئىمپېرىيسىنىڭ ئوتتۇرا ئاسىيا رايونىغا كېڭىيىشى ۋە پامىر رايونىغا تەدرىجىي يېقىنلاپ كىلىشى ھىندىستاننى بېسىپ ياتقان برىتانىيە ئىمپېرىيىسىنىڭ دىققەت- ئىتىبارىنى قوزغاشقا باشلايدۇ. شۇنىڭ بىلەن ھىندىستاندا تورۇشلۇق برىتانىيە ھۆكۈمىتى تارىم ئويمانىلىقىغا زور تۈركۈمدىكى ئېكىسپىدىتسىيچى ۋە ئۇچۇر توپلىغۇچىلارنى ئەۋەتىدۇ. شۇ مەزگىللەردىكى تارىم ۋادىسىنىڭ سىياسىي، ئىقتىسادىي ۋە مەدەنىيەت جەھەتتىكى ئەھۋاللىرىدىن يارۋۇپا ئەللىرىگە بىر قەدەر ئەتراپلىق ئۇچۇر بەرگۈچى ئەنگىلىيلىك روبېرت شاۋ ۋە ئۇنىڭ قەشقەر ۋە يەكەن ھەققىدە يازغان «ئەنگىلىيلىك بىر سودىگەرنىڭ تەۋەككۈكچىلىك خاتىرىسى»14دىگەن كىتابىدۇر.

1868-يىلى 20- سىنتەبىردە ئەمدىلا 29 ياشقا كىرگەن ئەنگىلىيلىك چاي سودىگىرى ئەنگىلىيىگە قارام ھىندىستان ھۆكۈمىتىنىڭ مۇھىم ۋەزىپىسىنى ئۆز ئۈستىگە ئېلىپ، لاداق رايونىدىكى لېھ شەھىرىدىن يولغا چىقىپ، ھىمالايا تاغلىرىنىڭ ئېتىكىدىكى سىرلىق ئويمانىلىق__ ئۇنىڭ ئەڭ ئاخىرقى نىشانى يەركەن ۋە قەشقەرگە بېرىش ئىدى. بۇ چاغدا ئوتتۇرا ئاسىيادىكى قوقان خانلىقىنىڭ ھەربىي ئەمەلدارى ياقوپ بەگ تارىم ۋادىسىنى ئىگەللەپ، بۇ يەرلەرنىڭ ۋاقىتلىق ھۆكۈمرانىغا ئايلاغانىدى. روبېرت شاۋ ئىلگىرى-ئاخىر بولۇپ ياقۇپ بەگ بىلەن ئۈچ قىتىم كۆرۈشىدۇ. شۇنداقلا بىر مەزگىل ئۇنىڭ نەزەربەندى ئاستىدا تۇرىدۇ.

شاۋنىڭ بۇ قىتىمقى زىيارىتى سىياسىي مۇددىئانى ئاساس قىلغاچقا، ئۇ كىتابىدا ئاساسەن ياقۇب بەگ ئوردىسىدىكى ۋە سىياسىي، ھەربىي ئىشلارغا ئائىت ئەھۋاللارنى كۆپلەپ بايان قىلغان. قەشقەر ۋە خەلق تۇرمىشىغا ئالاقىدار ئەھۋاللار ئانچە كۆپ كۆرۈلمەيدۇ. ئۇ ئەينى دەۋردىكى ھېيىت ھارپىسى ۋە قۇربان ھېيىت ئەھۋاللىرىنى بايان قىلىپ مونۇلارنى يازىدۇ: «بۈگۈن چۈشتىن كىيىن داقا-دۇمباق ساداسى ئىچىدە ئەتە ھېيىت ئىكەنلىكى جاكارلاندى. بەزىلەر بۇ ئۆيگە قۇربانلىق قىلش ئۈچۈن بىر قانچە توياق قوي ۋە ئىككى تۆگە ئەپ كىلىشتى. تەرجىمانىم بۇلارنىڭ ئىچىدىكى چوڭ بىر قوشقارغا تىگىپ قويغانلىقى ئۈچۈن ئەيىبلەشكە ئۇچىرىدى، بۇنىڭ سەۋەبى شۇ ئىدىكى، قۇربانلىق قىلىنىدىغان قوينى بوغۇزلاشتىن ئىلگىرى ئالاھىدە ھۆرمەتلەش ۋە ئاسىراش كىرەك ئىدى.» (15) ئۇ يەنە مۇنداق يازىدۇ: «بۈگۈن قۇربانلىق بايرىمى، قەشقەرلىكلەر ئۇنى « ھېيىت » دەپ ئاتايدۇ. ئۇ ئىبراھىمنىڭ ئىسمائىلنى قۇربانلىق قىلغان كۈنىنى خاتىرلەش يۈزىسىدىندۇر.تاڭ سۈزۈلگەندە تۆت پاي زەمبىرەك ئوقى ئېتىلدى، ئارقىدىن يەنە تۆت پاي ئېتىلدى. تەرجىمانىمنىڭ ئېيتىشىچە، 5000-6000دەك كىشى بىر يەرگە توپلىشىپ ئىبادەت قلىپتۇ، ئىبادەتكە ياقۇپ بەگمۇ قاتنىشىپتۇدەك.» (16)

1869-يىلى سىنتەبىرگە كەلگەندە، روبېرت شاۋ ياقۇپ بەگنىڭ نەزەربەند قىلىشىدىن خالاس بولۇپ، يەكەنگە قايتىشقا ئاتلىنىدۇ. ئۇ سەپەر ئۈستىدىكى كىشىلەر ھەققىدە توختۇلۇپ، « يەنە بىر توپ ئاياللاردىن تەركىپ تاپقان بولۇپ، ئۇلار بېشىغا قارا گىرۋەكلىك دوپپا كېىيگەن، ئاق ياغلىق چەككەنىدى. تۇرالغۇمنىڭ ئالدىدىن ئۆتكەندە، ئۇلار چۈمبەلنى چۈشۈرۈپ يۈزلىرىنى يۆگىۋەتتى. مەلۇم سالاھىيەتكە ئىگە كىشلەر ۋە بەگ-تۆرىلەر ئۆتكەندە بولسا، قول قورۇشتۇرۇپ سالام بەجا كەلتۈرۈپ، < ئەسسالامۇ ئەلەيكۇم > دەپ ئەھۋال سورىدى. ئۇلار مىنىڭ ئىمانسىزلىقىمدىن ئەسلا شۈبھىلەنمىدى. ئۇلارنىڭ مېىنىڭ ئۈستۈمگە كېيىۋالغان تونۇم ۋە بېشىمغا ئورىۋالغان سەللەمگە قاراپ، تەقۋادار مۇسۇلمان دەپ تونىدى. سېپىل دەرۋازىسىدىن كىرىپ- چىقىۋاتقان ئاتلىقلارنىڭ ئايىغى ئۈزۈلمەيىتتى: بەگلەر ئىسىل كىمخاپ تونلارنى كېيىپ، بەللىرىگە كۈمۈش زەيلىك بەلباغلارنى تاقاپ، شەمشەر ئېسىپ، مۆرىلىرىدە مىلتىق كۆتۈرىۋالاتتى. موللىلار ئۈستىگە سىدام تون، بېشىغا يوغان سەللە كېيەتتى. ئۆتۈك كېىيىۋالغان ھارۋاكەشلەر خۇجايىنلىرىنىڭ ئاتلىرىنى ئېلىپ چىقىپ، ئايلاندۇراتتى ياكى سۇغۇراتتى، ئۇلارنىڭ بىرىنى مېنىۋالسا، يەنە بىرىنى يىتىلىۋالاتتى. ئۇلارنىڭ كىيىملىرى ئاساسەن ئوخشاش بولۇپ، سەللىنى كۆزىگىچە يۆگىگەنىدى. ئۇلار ئەنگىلىينىڭ ھارۋىكەشلرىگە تولىمۇ ئوخشاپ كىتەتتى.» (17) دەپ يازىدۇ.

شاۋدىن كېيىن قەشقەرگە كىرگەن ئەنگىلىيلىك يەنە بىر ئېكىسپىدىتسىيىچى، روبىرت شاۋنىڭ جىيەنى ياڭخازبەند بولۇپ، ئۇ شىنجاڭ ۋە شىزاڭنىڭ سىياسىي ۋە ھەربىي ئىشلار سەھنىسىدە مۇھىم رول ئويىنىغان ئەنگىلىيلىكلەرنىڭ بىرى. ئۇ ئەمىلىيەتتە ھىندىستاننىڭ شىمالىدا توغۇلغان بولۇپ، ئەنگىلىيىدىكى سانىدخۇرست مەكتىپىنى پۈتتۇرگەندىن كېيىن، 19 يېشىدا ھىندىستانغا قايتىپ كەلگەن. ئۇ ئەنگىيلىكلەر ۋە رۇسيىلىكلەرنىڭ شىنجاڭ، پامىر ۋە قاراقۇرۇم ئېغىزىدىكى ھۇقۇق تالىشىش ۋە كۈچ سېىلشىتۇرۇش كۈرىشىدە ئاساسلىق رول ئۇينىغان كىشى.


ئۇ ئىلگىرى بېيجىڭدىن يولغا چىقىپ، موڭغۇل دالىسى، تارىم ۋادىلىرىنى بويلاپ كەشمىرگىچە بولغان بىر قىتىملىق ئوزۇن ۋە مۈشكۈل قۇملۇق سەپىرىنى باشتىن كەچۈرگەنىدى. 1890-يىلى 1-نويابىرغا كەلگەندە، ياڭخازبەند قەشقەرگە قايتىپ كىلىدۇ. ئۇ قەشقەر توغرىسىدا: «مەمۇرى ۋەزىپەم مېنىڭ پۈتۈن بىر قىش مۇشۇ يەردە تۇرۇپ قېلىشىمنى تەلەپ قىلىدۇ» (18) دەپ يازىدۇ. ئۇنىڭ مەمۇرى ۋەزىپىسى ئامال قىلىپ ئەينى چاغدىكى رۇسىيىنڭ قەشقەردە تۇرۇشلۇق كونسۇلى پىتروۋىسكىي بىلەن بولغان مۇناسىۋەتنى ساقلاش ئىدى. ئۇ قەشقەردىكى مەزگىلىدە شۋېتسىيلىك سىۋېن ھېدىن، فرانسىيلىك رىنىسلار بىلەن ئۇچرىشدۇ شۇنداقلا ماكارتىنىي، ھىندرىكس قاتارلىقلار بىلەن تونۇشىدۇ.

يېقىنقى دەۋر ئەنگىلىيە تارىخىدا، بولۇپمۇ XIX ئەسىرنىڭ ئاخىرى ۋە XX ئەسىرنىڭ باشلىرىدىكى ئەنگىلىينىڭ كېڭەيمىچلىك تارىخىدا قەشقەر ناھايىتى مۇھىم سىتراتىگىيلىك ئورۇنغا ئايلانغانىدى. ئەنگىلىينىڭ جەنۇبىي ئاسىيادىكى چوڭ دۆلەت ھىندىستاننى بېسىۋىلشى، چاررۇسىيە ئىمپىرىيىسىنىڭ بارغانسىر كېڭەيمىچىلىكنى كۈچەيتىپ، كۈنسىرى جەنۇبقا قىستاپ كىلىشى بۇ ئىككى كېڭەيمىچى دۆلەتنىڭ پامىر ئېگىزلىكىدىكى مۇستەملىكە تالىشىش ھالىتىنى شەكىللەندۈردى. شىنجاڭ جۈملىدىن قەشقەر دەل ئۇلارنىڭ مۇشۇ رايوندىكى تىركىشىش ۋە كۈچ سېلىشتۇررۇش ئورنى بولۇپ قالدى. رۇسىيە ۋە ئەنگىلىيە ھۆكۈمەتلىرى زاۋاللىققا يۈزلىنىۋاتقان چىڭ خاندانلىقىغا بېسىم ئىشلىتىپ ئارقا-ئارقىدىن قەشقەردە كونسۇلخانا تەسىس قىلىپ، مەخسۇس ۋەزىپىدىكى ئادەملىرىنى بۇ يەردە تۇرغۇزۇپ، ئۆزلىرىنىڭ بۇ رايوندىكى تەسىر دائىرسىنى ئۆزلىكسىز كېڭەتمەكچى بولدى. رۇسىيە تەرەپ داڭلىق دىپلوماتلىرىنىڭ بىرى بولغان پىتروۋىسكىينى قەشقەردىكى باش كونسۇللۇققا تەينلىگەن بولسا، برىتانىيە ھۆكۈمىتى جۇڭگۇ ۋە شىنجاڭ ھەققىدە خېلى ئەتراپلىق مەلۇماتقا ئىگە بولغان گېئورگىي ماكارتىنىينى باش كونسۇللۇققا تاللاپ ئەۋەتىدۇ.

ماكارتىنىي ئەنگىلىيىگە قارام ھىندىستان ھۆكۈمىتى قەشقەردىن ئىبارەت بۇ كۆزىتىش نوقتىسىنى باشىقۇرۇش ئۈچۈن ئەۋەتكەن تۇنجى ئەمەلدار. 1890-يىلى 28 ياشلىق ماكارتىنىي ئۆزىنىدىن ئىككى ياش چوڭ بولغان ياڭخازبەنىد بىلەن بىرگە قەشقەرگە كەلگەن. «ئۇنىڭ قەشقەردىكى ئاشكارە ۋەزىپسى قەشقەر ۋە جۇڭگو شىنجاڭنىڭ باشقا جايلىرىدىكى ھىندىستانغا قاراشلىق ئەنگىلىيىلىك پۇقرالارنى باشقۇرۇش بولۇپ، بۇ كىشىلەرنىڭ ھەممىسى شۇ جايلاردىكى سودىگەرلەر ياكى جازانخورلار ئىدى. ئۇنىڭ ئاشكارە قىلمايدىغان ۋەزىپسى رۇسىيىلىكلەرنىڭ قەشقەردىكى سۇيىقەستلىك پائالىيىەتلىرىنى، بولۇپمۇ پېتروۋىسكىيدەك ھېيلىگەرنىڭ سۇيىقەستلىك پائالىيەتلىرىنى كۆزىتىش ئىدى. ماكارتىنىي قەشقەرگە بارغان چاغدا، ئۇ يەردە تۇرغىنىغا سەككىز يىل بولغان پېتروۋىسكىي ئەمەلىيەتتە بۇ شەھەرنىڭ ھۆكۈمرانى بولۇۋالغانىدى».(19)

1898-يىلى ماكارتىنىي رۇخسەت بىلەن ئەنگىلىيىگە دەم ئېلىشقا بارىدۇ ھەم قايتىشىدا ئايالى كاتارىن ماكارتىنىينى بىرگە ئېلىپ كىلىدۇ. گەرچە بىز گېئورگىي ماكارتىنىينىڭ قەشقەر ھەققىدىكى مەلۇماتلىرىدىن ئانچە كۆپ خەۋەردار بولمىساقمۇ، ماكارتىنىي خانىمنىڭ قەشقەرگە بېغىشلاپ يازغان «قەشقەرنى ئەسلەيمەن» دىگەن ئەسىرى بىزنى ئەينى دەۋردىكى قەشقەرلىكلەرنىڭ تۇرمۇشى، ھاياتى ۋە ئىجىتىمائىي جەمىئيەت ئەھۋالى قاتارلىقلارغا ئائىت ناھايىتى مول ۋە قىممەتلىك ئۇچۇرلار بىلەن تەمىن ئېتىدۇ.

ماكارتىنىي خانىم قەشقەردە 17 يەتتە يىل تۇرۇش جەريانىدا قەشقەر ۋە بۇ يەردە ياشىغۇچى خەلقلەر ھەققىدە ناھايىتى چوڭقۇر تەسىراتقا ئىگە بولىدۇ. ئۇ قەشقەرگە كەلگەندىكى دەسلەپكى تەسىراتلىرىنى مۇنداق يازىدۇ: «قەشقەرگە يېڭى بارغان چېغىمدا، بازارلاردا چەتئەل ماللىرى يوق دېيەرلىك ئىدى. ئنتايىن بايلارلا ئېسىل كىيىنگەننى ھسابقا ئالمىغاندا، ئادەملەرنىڭ كۆپىنچىسى شۇ جايدا توقۇلغان قىل ماتادىن كىيىم كىيەتتى. ئۇ چاغلاردا رۇسىيىدە ئىشلەنگەن كۈندىلىك بويۇملار تېپىلمايتتى. قەنتمۇ كەمچىل ئىدى. شۇڭا بۇ شەھەرنىڭ ئەسىرلەردىن بۇيان كونا قېلىپنى ساقلاپ كەلگەنلىكى، كوچىلىرى، بازارلىرى ۋە ئۆرپ-ئادەتلىرىنىڭ كونا پېتى تۇرغانلىقىنى ئويلىسا، ئادەمگە تولىمۇ قىزىق تۇيۇلىدۇ. بۇ يەردىكى ئادەملەرنىڭ كېيىنىشى، يىمەك-ئىچمىكى، تۇرالغۇ ئۆيلىرى ئەجداتلىرىنىڭكىدىن ھېچقانداق پەرق قىلمايتتى.» (20) ئۇ يەنە مۇنداق يازىدۇ: «ئېتىزلىقلارنىڭ ئوتتۇرسىدا ئەتراپى تۇپا تام بىلەن ئورالغان ئۈچ بۈرجەكلىك بىر پارچە يەر بولۇپ، رۇس شەكلىدىكى كرېست قادالغانىدى. بۇ رۇسيىلكلەرنىڭ قەبرىستانلىقى ئىدى. قەبرىستانلىق كەينىدە قەشقەر دەرياسى__ قىزىل دەرياسىنى كۆردۈم. دەريا بويىدا بەزىلىرى سۇ ئىچىدە، بەزىلىرى قىردا تۇرۇپ بىر مۇنچە ئات سۇ ئىچىۋاتاتتى. قىپيالىڭاچ بالىلار ياۋىداق ئاتلارغا مىنىۋالغانىدى. بۇ تۇغما يالىڭاچ بالىلار ئات ئۈستىدا قانداق ئولتۇرۋاتقاندۇ؟ ماڭا نىسبەتەن بۇ بىر مۆجىزە ئىدى: ئۇلار مىنگەن ئاتلىرىنىڭ بوينىغا ئارغامچا باغلىۋالغان، ئاتلار ئۇلارغا بويسۇناتتى، ئۇلار بولسا ئات ئۈستىدە شۇنداق ئەركىن ئولتۇراتتى! دەريا بويىدا يەنە ئېشەكلەرگە ئارتىلغان سوغىلار، چىلەكلەرگە سۇ ئېلىۋاتقان ئەرلەر، ئوغۇل بالىلار بار ئىدى. ئۇلار بۇ سۇنى شەھەرگە ئەكىرىپ ساتاتتى. قىزىل دەريانىڭ قارشى قىرغىقىدا بوياقچىلار بويىغان ماتالارنى دەريا سۈيىدە چايقايتتى. قىزىل رەڭدە بويالغان ماتالار چىرايلىق، ئوچۇق رەڭ ئالغانىدى. ئۇلار قارا رەڭدە ئېچىلغان لەيلە گۈلنى بوياق ماتېرىيالى قىلاتتى.» (21) مانا بۇلار شۇ دەۋردىكى قەشقەرلىكلەرنىڭ ھاياتى ۋە تۇرمۇشىنىڭ قىسمەن كارتىنىسى، ئۇلارنىڭ مەۋجۇتلىقىغا كاپالەتلىك قلىشتىكى بىر قىسىم تېرىكىچىلىك يوللىرىنىڭ جانلىق سۈرەتلىنىشى.

قەشقەر يېراق قەدىمكى دەۋرلەردىن باشلاپ كۆپ خىل مەدەنىيەتلەرنىڭ ئۇچرىشىش ۋە ئۆتىشىش تۈگۈنى بولۇپ كەلگەن. بۇ ھال قەشقەرنىڭ يېقىنقى زامان تارىخىدىمۇ ناھايتى روشەن بولۇپ، رۇسلار، ئىنگىلىزلار، شۋېتلار ۋە باشقا مىللەتلەر بۇ يەردە ھەدەپ ئۆزلىرنىڭ مەدەنىيەتلىرىنى بازارغا سالغان ھەمدە ئىدىيە، مەپكۇرىلىرىنى تەرغىپ قىلىپ، يەرلىك خەلققە تەسىر كۆرسەتمەكچى ۋە ئۇلارنى ئۆزگەرتمەكچى بولغان. شۇنداقلا بەزى ئەمىلى ئۈنۈملەرگىمۇ ئېرىشكەن. ماكارتىنىي خانىمنىڭ تۆۋەندىكى بايانلىرىدىن بۇ نوقتىنى مەلۇم دەرىجىدە ھىس قىلالايمىز. «قەشقەرگە كىلىپ ئۇزۇن ئۆتمەي مىلاد بايرىمى بولدى. بىز رۇسىيە كونسۇلخانىسىدىن باغاق تاپشۇرۇۋالدۇق، ئۇلار بىزنى مىلاد بايرىمى ئۆتكۈزۈشكە تەكلىپ قىلغانىكەن ( رۇسىيىلىكلەرنىڭ مىلاد بايرىمى بىزدىن 13 كۈن كېيىن ئىكەن). ئۇ يەردە بىز باشقىلار بىلەن بىرگە ئارچىنى ئايلىنىپ ئۇسسۇل ئوينىدۇق، ناخشا ئېيتتۇق، ناخشىنى ھەركىم ئۆزىنىڭ تىلىدا ئېيتتى. كەچلىك تاماق ۋاقتىدا ئەتراپىمغا نەزەر سالسام، كىشىلەر رۇسچە، ئىنگىلىزچە، شۋېتچە، فرانسۇزچە، خەنزۇچە، ئۇيغۇرچە، ھىندىچە، پارىسچە سۆزلىشىۋېتىپتۇ.» (22) ئۇنىڭدىن باشقا قەشقەرلىكلەرنىڭ ئىرقى ئالاھىدىلىكى، بەدەن قۇرۇلىشى ۋە تەققى-تۇقى، چىراي-شەكلىمۇ بۇ كونسۇل خانىمىنىڭ ئالاھىدە دىققىتىنى تارتقانىدى. ئۇ بۇ ھەقتىكى تەسىراتىنى « قەشقەر كىشىلىرىنىڭ تەقى-تۇرقى، چىراي-رۇخسارى ھەم خىلمۇ-خىل. يارۋۇپالىقلارغا خاس ئالاھىدە بەلگىلەر ئاز-تۇلا بار. ئەر-ئاياللار قاۋۇل، بەستىلىك، كېلىشكەن، چىرايلىق بولۇپ، چىرايىدىن بىر خىل ئىسىل سۈپەتلىك چىقىپ تۇراتتى. قىرغىزلارنىڭ يۈزى ياپىلاق، مەڭزى قىپقىزىل؛ ياندىن قاراشقا ئافغانلارنىڭ يۈز كۈپتى سۇزۇق ۋە ئېنىق كۆرۈنەتتى؛ يەنە ھىندى دىنىدىكى ۋە مۇسۇلمان دىنىدىكى ھىندىستانلىقلارمۇ، خەنزۇلارمۇ بار ئىدى. ئالتۇن چاچلىق، دېڭىز سۈيىدەك يېشىل كۆزلۈكلەرمۇ ئۇچراپ قالاتتى. ئۇلار ئارىئان قېنىدىكىلەر بولىشى مۇمكىن. قەشقەردە كىشىلەر قەشقەرلىكلەرنىڭ زادى قايسى ئىرققا تەۋە ئىكەنلىكىنى ئاسانلىقچە دەپ بېرەلمەيدۇ. نەچچە مىڭ يىللاردىن بۇيان، كىشىلەرنىڭ تەرەپ- تەرەپتىن كىرىشى بىلەن بۇ يەردىكى ئىرقلارنىڭ شالغۇتلىشىشى خېلىلا ئېغىر. بۇ يەردىكى قىز-چوكانلار ناھايىتى چىرايلىق، جەزىبلىك، بەزى ئوغۇل بالىلارمۇ بەك كىلشكەن. بولۇپمۇ ئورا كۆزرەك كەلگەن 12 ياشلاردىكى ئوغۇل-قىزلار ناھايىتى گۈزەل. ئۇلار دۇخاۋا، چىت رەخىتلەردىن كىيىم، يارىشىملىق تۇماق، دوپپىلارنى كىيسە، ئىتالىيانلارغا ياكى ئىسپانلاغا ئوخشاپ كېتىدۇ»(23) دەپ يازىدۇ.

ماكارتىنىي خانىمنىڭ قەشقەر ۋە قەشقەرلىكلەر توغرىسىدىكى تەسىرات ۋە تۇنۇشلىرىنى تۇلۇقى بىلەن بىر-بىرلەپ بايان قىلشقا مۇمكىنچىلىكىمىز يار بەرمەيدۇ، بىراق بىز تۆۋەندىكى چوڭقۇر مەنىنى ئۆزىگە مۇجەسسەملىگەن قىسقىغىنا بىر قانچە جۈملە تەسىراتنى ئوتتۇرغا قويۇپ ئۆتۈش ۋە ئۇ ھەقتە ئەستايىدىل ئويلىنىپ كۆرۈشنىڭ زۆرۆرىيتى بار دەپ قارايمىز: «بۇ ئادەملەرنىڭ ( قەشقەرلىكلەرنى دىمەكچى) قولىقى يۇمشاق، باشقۇرۇش ئاسان، ئۇلارنىڭ بىرەر يامان ئىللەتلىرى يوق، ياخشى تەرەپلىرىمۇ يوق.» (24)

گېئورگىي ماكارتىنىيدىن كېيىنمۇ ئەنگىلىينىڭ قەشقەردىكى كونسۇلخانىسىغا ئارقا-ئارقىدىن بىر قانچە كونسۇل كىلىپ، قەشقەردىكى رۇسىيىلىكلەرنىڭ ئەھۋالىنى كۈزەتتى ۋە ئەنگىلىيگە قارام ھىندىستان ھۆكۈمىتىنىڭ قەشقەردىكى ئىمتىيازلىرىغا كاپالەتىلىك قىلدى. «ماكارتىنىي ئەنگىلىينىڭ قەشقەردىكى تۇنجى ئەمەلدارى بولغان بولسا، سىپتون چىنباغدىكى كونسۇلخانىنى تاقىغۇچى بولدى.» (25) 1947-يىلى ھىندىستا ن مۇستەقىل بولدى. ھىندىستان بىلەن پاكىستاننىڭ ئىگىدارچىلىق ھوقۇقىغا ئېرىشىپ، دۆلىتىنى ئۆزلىرىنىڭ ئىدارە قىلىشى ئەنگىلىينىڭ قەشقەردىكى كونسۇلخانىسىنى ھىمايىسز بىر ئەھۋالغا چۈشۈرۈپ قويدى.

سىپتون قەشقەرگە كەلگەن ۋاقتىدا خانىمى دىئاننانىمۇ بىرگە ئېلىپ كىلىدۇ. « دىئاننا خۇددى كاتارىن بىلەن بەسلەشكەندەك، قەلىمىنى سەپەرگە قەدەم بېسىش بىلەن تەڭلا ئىشقا سالىدۇ. مەقسەتسىز بولسىمۇ سىپتون ئەر-ئايال ۋەزىپىگە ئولتۇرۇش ئۈچۈن ماڭغاندا، پامىر، قاراقۇرۇم تېغى ئېغىزىدىن ئۆتۈپ، قەشقەرگە بېرىشتەك يېڭى يولنى تاللىۋالىدۇ.» (26) بۇ قەدىمى ماكاننىڭ ۋە ئەنگىلىيە كونسۇلخانىسىنىڭ دەسلەپكى ئەھۋاللىرىنى كاتارىن ئەسلىمە قىلغان بولسا، كېينكى ئەھۋاللىرىنى دىئاننا يېزىپ قالدۇرىدۇ. ئۇ ئەينى دەۋر قەشقەر كىشىلىرىنىڭ ھاياتنىڭ جانلىق كارتىنىسى سۈپىتدە تۈۋەندىكىلەرنى يازىدۇ: «ئومۇمەن قىلىپ ئېيتقاندا، قەشقەر پۈتۈنلەي ئۇيغۇر ماكانى ئىدى. ئۆزىنى مەھكەم ئورىۋالغان ئاياللار؛ ئۇزۇن ساقاللىق، يۈزى سۈزۈك، كىلىشكەن ئەرلە( ئۇلارنىڭ تىرىسى ئادەم ھاڭ-تاڭ قالغۇدەك ئاق ۋە سۈزۈك ئىدى)؛ ئۇياندىن-بۇيانغا ئۆتۈپ تۇرغان ئېشەكلەر؛ غىچىرلىغان مەپىلەر ياكى يارى-يار ھارۋىلار ( ئۇلارنىڭ چاقىنىڭ يوغانلىقى ئادەمنى ئەندىشىگە سالاتتى)؛ چىرايلىق توقۇلغان ئاتلار، بوينىغا ئېسىلغان كىچىككىنە كولدۇرمىلار ۋە پۇلاڭلاپ تۇرغان پۆپۈكلەر؛ چاچلىرىنى نۇرغۇن كىچىك ئۆرۈم قىلىپ ئۆرىگەن دوپپا كىيگەن قىزلار ۋە قىزچاقلار؛ ئاندا-ساندا مۇڭلۇق نەي چېلىپ ئۆتكەن ئوغۇل بالىلار؛ يول بويىدا قوغۇن- تاۋۇز سېتىشىۋاتقان باققاللار ___ مانا بۇلارنىڭ ھەممىسى تىپىك ئۇيغۇرلارنىڭ كۆرنىشىنى ھاسىل قىلاتتى.» (27) بۇ بايانلار تولىمۇ ئىنچىكە بولۇپ، ئۇنى ئاڭلىغان كىشىنىڭ كۆز ئالدىدا قەشقەرنىڭ ئەشۇ قايناق، جۇشقۇن مەنزىسى نامايان بولۇپ، خىياللار ۋە ئەسلىمىلەر ئىچىدە بۇ قەدىمى ماكاننىڭ ئاۋات رەستىلىرىگە قەدەم تاشلايدۇ.

دىئاننا سىپتونمۇ خۇددى كاتارىن ماكارتىنىيغا ئوخشاش ئەسىرىدە قەشقەرلىكلەرنىڭ پىسخىكىسىغا دىئاگنۇز قويۇپ مۇنداق يازىدۇ: «قەشقەرنىڭ ئادەملىرى ھۇرۇن، چېچىلاڭغۇ، ئەمما تىنىچ، ئىناق ياشايدىكەن. ئۇلار ئۇزاق زامانلاردىن بىرى مۇشۇنداق ياشاپ كەلگەنىكەن. ھازىر شۇنداق تىنىچ ياشاۋېتىپتۇ. شۇڭا، ئۇلاردا ئېسكىموسلاردەك جاسارەت ۋە قەيسەرلىك يوق، پاردانلاردەك ئۇرۇشخومار مىجەزنىمۇ يىتىلدۈرمىگەنىدى. ئۇلاردا تىبەتلىكلەردەك جۇشقۇنلۇق ۋە تېتىكلىك، كەشمىرلىكلەردەك قولى گۈل، چىۋەرلىكتىنمۇ ئەسەر يوق ئىدى. ئەمما، بۇ يەردىكى ئۇيغۇر دېھقانلار ھەرقانداق بىر جايدىكى ئاددى- ساددا كىشىلەرگە ئوخشاشلا دوستانە، مېھماندوست. ئۇلار ئاددىيسى بىرەر لەتىپىنىمۇ سىز بىلەن تەڭ بەھىر ئېلىشىنى خالايتتى. بەزىدە ئۇلارنىڭ يالقاۋلىقى جانغا تېگەتتى. قىلغان ئىشىمۇ كۆڭۈلگە ياقمايتتى. ۋەھالەنكى، ئۇلارغا ئارتۇقچە تەلەپ قويمىسىڭىزلا، ئۇلار شۇنچىلىك جەلىپكار، ئاق كۆڭۈل ئادەملەر ئىدى.» (28) بۇ قەشقەرلىكلەرگە بېرىلگەن ئانچە ئىلمىي ۋە دەل باھا بولمىسىمۇ، يۈكسەك مەدەنىيەتلىك دەپ تەرىپلىنىشكە مۇيەسسەر بولغان غەرب دۇنياسىدىن كەلگەن بىر ئايالنىڭ قەشقەرلىكلەر ھەققىدىكى سەمىمىي ۋە چىن ئىنكاسى ئىدى.

ھالاكەت دېڭىزىنى بويسۇندۇرغۇچى ھېدىن ۋە ئۇيغۇرلارنىڭ < يارى> قەشقەردە

XIX ئەسىرنىڭ ئاخىرى ۋە XX ئەسىرنىڭ ئالدىنىقى يېرىمىدا ئاز بولمىغان شۋېتلار: ئېكىسپېدىتسىيىچىلەر، مىسسىئونىرلار ئارقا- ئارقىدىن تارىم ۋادىىسغا، جۈملىدىن قەشقەر رايونىغا كىلىپ، مىسسىئونىرلار ئىدىلوگىيە ساھاسىدە ئۆزگەرتىش ھەركىتىنى قوزغىغان بولسا، تەۋەككۈلچى ئېكىسپېدىتسىيىچىلەر تارىمنىڭ سىرلىق قوۋۇقىنى قاتتىق چېكىپ، تارىخ، مەدەنىيەت، تىل ۋە ئارخىلوگىيە تەتقىقاتىدا ناھايىتى زور نەتىجىلەرنى قولغا كەلتۈردى. بەش قېتىملىق ئوتتۇر ئاسىيا سەپىرىنى ئوڭۇشلۇق تاماملاپ، ھالاكەت دېڭىزىنى بويسۇندۇرغۇچى سۋېن ھېدىن ئەنە شۇلارنىڭ جۈملىسىدىندۇر.

سۋېن ھېدىن 1896-يىلى تۇنجى قېتىم سال بىلەن تارىم دەرياسىنىڭ تۆۋەن ئېقىنىنى بويلاپ،ئۆز دەۋرىدىكى لوپنۇر رايونىنىڭ مەركىزى بولغان ئابدان كەنتىگە كەلگەن بولۇپ، شۇنىڭدىن كېيىن تاكى 1934-يىلىغىچە ئىلگىرى- ئاخىرى بەش قېتىم بۇ رايونغا ئېكىسپىدېتسىيە سەپىرى قىلىدۇ. لوپنۇردىكى قەدىمى كروران شەھەر خارابىسىنىڭ بايقىلىشى ھېدىننىڭ ئەشۇ تەۋەككۈلچىلىكلىرىنىڭ نەتجىلىرىنىڭ بىرى ئىدى.

1890-يىلى سۋېن ھېدىن ئۈچ نەپەر خىزمەتكار ۋە رۇسىيە ئوفىتسىرنىڭ ياردىمدا بوران- چاپقۇنغا قارىماي ئوشدىن قەشقەرگە قاراپ يولغا چىقىدۇ. نەچچە ئايلىق جاپالىق سەپەردىن كېيىن 14-دىكابىر قەشقەرگە يېتىپ كىلىدۇ. بۇ كۈن ھېدىن ئۈچۈن ئۇنتۇلغۇسىز بىر كۈن بولۇپ، بۇ ھەقتە مۇنداق بايانلار بار: «14-دىكابىر، ھېدىننىڭ ئېكىسپېدىتسىيە ھاياتىدا خاتىرلەشكە ئەرزىيدىغان بىر كۈن بولدى. بۇ كۈن ئۇ ھاياتىدا بىرىنچى قېتىم كېيىنكى چاغلاردا كۆپ قېتىم ئېكىسپېدىتسىيىچىلەرنىڭ قوماندانلىق شىتانى بولغان مەشھۇر تارىخى مەدەنىيەتلىك شەھەر___ قەشقەرگە يېتىپ كەلدى.» (29) سۋېن ھېدىن بۇ ھەقتە مۇنداق يازىدۇ: « ئۈچ كۈندىن بېرى بىز ئاقسۇدىن يولغا چىقتۇق. مۇھەممەت ئىمىن بىزگە ھەمراھ بولدى. 21-كۈنى بىز بارماقچى بولغان جاي قەشقەر__ سۇلىغا يېتىپ كەلدۇق. بۇ مېنىڭ كېيىنكى ئېكىسپېدىتسىيە سەپرىم باشلىنىدىغان جاي ئىدى.» (30) گەرچە سۋېن ھېدىننىڭ قەشقەر ھەققىدە ئىيتقانلىرى ئانچە كۆپ بولمىسىمۇ، ئۇنىڭ تەۋەككۈلچىلىك ۋە ئىزدىنىش روھى بىز ئۈچۈن تولىمۇ قىممەتلىكتۇر.

قەشقەر ھەققىدە زور ئىلمىي ئەمگەك مىۋىلىرىنى روياپقا چىقارغان، قەشقەر خەلقى بىلەن چوڭقۇر رىشتە ئورناتقان شېۋىتسىيلىك يەنە بىر مەشھۇر زات گۇننار يارىڭدۇر. ئۇ 1929-يىلى ۋە 1978- يىلى قەشقەرگە ئىككى قېتىم كەلگەن بولۇپ، بۇ جەريانلاردا چوڭقۇر ئىزدىنىپ، تەكشۈرۈپ-تەتقىق قىلىپ، قەشقەرنىڭ، جۈملىدىن ئۇيغۇلارنىڭ مەدەنىيتى، تىل- ئەدەبىياتى قاتارلىقلارغا ئائىت بىر قانچە پارچە ئەسەر يېزىپ چىققان. ئۇنىڭ «قەشقەرگە قايتا سەپەر» ناملىق كىتابى قەشقەرگە بېغىشلاپ يازغان ئەسىرى بولۇپ، بىز ئۇنىڭدىن قەشقەر ۋە قەشقەرلىكلەرگە ئالاقىدار ناھايتى مول ئۇچۇرلارغا ئىگە بولالايمىز.

گۇننار يارىڭنىڭ، يۇقاردا ئېيتقىنىمىزدەك قەشقەر ۋە قەشقەرلىكلەرگە بولغان مېھرى-مۇھەببىتى ناھايتى چوڭقۇر، ئۇنىڭ ئەسەرلىرىدە قەشقەرگە بولغان يۈكسەك ھۆرمىتى ئىپادىلىنىپ تۇرىدۇ. ئۇ قەشقەرگە كەلگەندىكى دەسلەپكى تەسىراتىنى مۇنداق بايان قىلىدۇ: « 1929-يىلى قەشقەرگە كىلىپ خۇددى ھارىزقى دەۋردىن ئوتتۇرا ئەسىرگە__ < مىڭ بىر كېچە> نى فىلىمگە ئېلىش ئۈچۈن راسلىغان كۆرۈنۈش ئىچىگە كىرىپ قالغاندەك بولۇپ قالدىم. بۇ يەردە يا ئاپتومبىل، يا موتسىكىلت يوق ئىدى. ھەتتا ۋېلىسپىتمۇ كۆزگە چېلىقمايتتى. بازار ئەتراپىدىكى قاراڭغۇ، تارچۇق كوچىلارنى يورۇتىدىغان ئېلىكتىر چىراغلار يوق ئىدى. قەشقەردە گېزىت يوق ، مەتبەئەدە بېسىلغان كىتاب تېخىمۇ يوق ئىدى. مىرزا- كاتىبلار چازا قورۇپ ئولتۇرۇپ، قوليازمىلارنى ئەرەپ ھەرىپى بىلەن رەتلىك كۆچۈرەتتى. ھەممىلا يەردە لىق سۇ قاچىلانغان تولۇم-چاناشلارنى دۈمبىسىگە ئارتىپ سۇ توشۇۋاتقانلارنى ئۇچراتقىلى بولاتتى. تارچۇق كوچىلاردا ھەر مىللەت كىشىلىرى مېڭىپ يۈرەتتى. بايلار ۋە ئېسىلزادىلەر چىرايلىق گۈللۈك يوپۇق- شالچا سېلىپ ئېگەرلەنگەن پوزور ئاتلارغا مېنىپ، مىغىلداپ تۇرغان كىشىلەر توپىنى يېرىپ ئوياقتىن-بۇياققا ئۆتۈپ يۈرەتتى. قول-ئىلكىدە پۇل-مېلى ئانچە جىق ئەمەسلەر ئېشەككە مېنەتتى، ھالبۇكى شەھەر ئاھالىسىنىڭ كۆپ قىسمى بولغان كەمبەغەللەر پىيادە ماڭاتتى.» (31) گۇننار يارىڭ بىر تەرەپتىن ئوتتۇرا ئەسىر ئۇسلوبىدىكى قەشقەر ھەققىدە چوڭقۇر ھىسلارغا چۆمسە، يەنە بىر تەرەپتىن بۇ قەدىمىي ماكاننىڭ دۇنيادىن ئايرىلىپ قالغانلىقىدىن، ھېچ كىشى تەرىپىدىن تەتقىق ۋە تەشۋىق قىلىنمغانلىقىدىن ئېچىنىدۇ. ئۇ بۇ ھەقتىكى تەسىراتىنى مۇنداق ئىپادە قىلىدۇ: «كىشىلەر شۇ چاغدىكى قەشقەرگە ئوخشاش تازا روناق تاپقان ئوتتۇرا ئەسىر ئىسلام جەمئىيتىنى بۈگۈنكى دۇنيانىڭ ھېچقانداق يېرىدىن تاپالمايدۇ. ئىلگىرى ئافغانىستاندا شۇنداق جەمئىيەت خېلى ئۇزاق مەۋجۇت بولغان بولسىمۇ، بىراق بۇنداق جەمئىيەت ھازىرقى زاماننىڭ زوراۋانلىقى ئالدىدا ئۇ يەردىمۇ ئاللىقاچان بەربات بولۇپ كەتتى. ئەپسۇسلىنارلىقى شۇكى، قەدىمكى قەشقەر ھەققىدە كىشىنى قانائەتلەندۈرگۈدەك ئەسەر يازىدىغان ئادەم چىقمىغانىدى. ئۇيەردىكى بازارلارنى ئەشۇ تۇرمۇشنى دەۋر قىلىپ شەكىللەنگەن ئىجتىمائىي ھاياتنى تەسۋىرلەيدىغان ئادەم چىقمىغانىدى.» (32)

قەشقەر ئۇيغۇرلانىڭ مەدەنىيەت مەركىزى بولۇش بىلەن بىرگە ئەڭ چوڭ سۇدا مەركەزلىرىنىڭ بىرى. قەشقەرلىكلەر سودىغا تولىمۇ ماھىر، چوڭ-كىچىك ھەممەيلەندە مۇئەييەن سودا ئېڭى شەكىللەنگەن بولۇپ، سودىنىڭ ئېپىنى بىلىدۇ. گۇننار يارىڭ قەشقەر بازارلىرىنىڭ ئەھۋالىنى مۇنداق بايان قىلىدۇ: « قەشقەر بازارلىرىدكى تار كوچىلارنىڭ ئىككى تەرىپىگە دوكانلار ئورۇنلاشتۇرۇلغان. دۇكاندارلار خېرىدار كۈتۈپ يەرگە سېلىنغان گىلەم ئۈستىدە چازا قۇرۇپ ئولتۇرىدۇ. ئۇلار ۋاقىراپ خېرىدار چاقىرمايدۇ. ۋاقىراپ-جاقىرايدىغانلار كوچىلاردىكى مۇقىم دۇكىنى يوق ئۇششاق ئېلىپ ساتارلار بولۇپ، ئۇلارنىڭ ئورنى دۇكاندارلارنىڭكىدىن پەرقلىنىدۇ. قەشقەر بازارلىرىدىكى نەرسىلەرنىڭ باھاسى تۇراقسىز بولىدۇ، دۇكاندار خېرىدارغا شۇنداق بىر قاراپلا خېرىدارنىڭ قانداق ئىقتىسادى مەنبەگە ئىگە ئىكەنلىكىنى دىتلاپ بولىدۇ-دە، كېيىن ئۇنى ئىندەككە كەلتۈرۈشنىڭ ئاسان-ئاسان ئەمەسلىكىنى دەڭسەپ كۆرىدۇ. مانا بۇلار مالغا دەسلەپ باھا قويۇش دائىرسىنى بەلگىلەيدۇ. كەينىدىنلا يەنە بىردەم باھا تالىشىش بولىدۇ. بۇ سودىلىشىۋاتقان ئىككى تەرەپنى پەيدىنپەي قىزىتىشىتىكى سەنئەت شەكلىدىن ئىبارەت. بازاردا ھەربىر كەسىپ ۋە ھۈنەر-سەنئەتنىڭ مۇقىم ئورنى بولىدۇ. توقولما بويۇملار ۋە گىلەم بازىرىدىكى جىمجىتلىق بىلەن مىسكەر بازىرىدىكى تاراڭ-تۇرۇڭ قىلغان سادالار روشەن سېلىشتۇرما بولىدۇ.» (33)

1978-يىلى 9-ئايدا گۇننار يارىڭ قەشقەرگە يەنە بىر قېتىم كىلىدۇ. ئۇنىڭ بۇ چاغدىكى تەسىراتى ئاۋالقى تەسىراتى بىلەن خېلى زور پەرققە ئىگە ئىدى. ئۇ بۇ ھەقتە مونۇلارنى يازىدۇ: «مەن بۇ نۆۋەت قەشقەرگە كىلىپ، بۇنىڭ 1929-1930-يىللىرى ئېسىمدە قالغان قەشقەردىن ناھايىتى چوڭ پەرقلىنىدىغانلىقىنى ھىس قىلدىم، ئەمما يېز- قىشلاقلارنىڭ مەنزىرىسى ئېسىمدىكى مەنزىرە بىلەن تامامەن ئوخشاش ئىدى.... ۋەھالەنكى قەدىمىي كوچىلار خىيالىي تۈسكە ئايلانغان بولۇپ، قەدىمىي قەشقەرنىڭ كۆپلىگەن جايلىرى ئۆزىنىڭ كونا تۈسىنى يوقاتقان ئىدى. كوچىلاردا بېشىغا يوغان سەللە يۆگىگەن موللىلار كۆرۈنمەيتتى. ئېسىمدا قېلىشىچە، سەللىنىڭ چوڭ- كىچىكلىكى شۇ كىشىنىڭ ياش-قۇرامىنى، ئىلمىنى ۋە مەرتىۋىسىنى بىلدۈرەتتى. ئېشەككە مىنىپ تۆگىنى يېتىلەپ كېتىۋاتقانلارنىڭ < posh-posh> دەپ ۋاقىرغان ئاۋازى ئەمدى ئاڭلانمايتتى، ئەكسىچە ئاپتومبىللارنىڭ < دۇت،دۇت> قىلغان قۇلاقنى يارغۇدەك ئاۋازى ئاڭلىنىپ تۇراتتى. بۇ يېڭى ئۇيغۇر تىلىدا bermak signal ( سىگنال بەرمەك) ياكى tat-tat qilmaq ( تات-تات قىلماق) دېيىلىدۇ. بۇنىڭدىن ئەللىك يىل ئالدىدا بۇنداق سۆزلەر يوق ئىدى. ئىلگىركىدەك كۆپ تۆگىلەرمۇ كۆرۈنمەيتتى.» (34)

گۇننار يارىڭ قەشقەرنىڭ ئەينى چاغدىكى مۇئارىپى، يېزا-ئىگىلىگى قاتارلىق جەھەتلەردىمۇ ئۆز قاراشلىرىنى ئوتتۇرغا قويۇپ ئۆتكەن بولۇپ، ئۇ قەشقەرنىڭ سانائىتى توغرىسىدا توختۇلۇپ مۇنداق يازىدۇ: « بۇنىڭدىن 50 يىل بورۇن قەشقەردە سانائەت يوق ئىدى. شۇ چاغدىكى شىنجاڭنىڭ جەنۇبىي قىسمىدىكى بارلىق جايلاردىمۇ ئەھۋال شۇنداق ئىدى. سانائەت مەھسۇلاتلىرىنىڭ مۇتلاق كۆپ قىسمى سوۋېت ئىتتىپاقىدىن ياكى ھىندىستاندىن ئىمپورت قىلىناتتى ۋە ياكى مەلۇم جەھەتتىن ئېيتقاندا، ئۈرۈمچى ئارقلىق جۇڭگونىڭ ئوتتۇرا قىسمىدىكى جايلاردىن بارلىق نەرسىلەر تۆگە كارۋىنى ئارقىلىق توشۇپ كېلىنەتتى. بۈگۈنكى كۈنگە كەلگەندە بۇلارنىڭ ھەممىسى ئۆزگەرگەن ئىدى. قەشقەر تېخى مۇھىم سانائەت مەركىزى بولمىسىمۇ، لېكىن ئاشۇ نىشانغا قاراپ ئىلگىرلىمەكتە ئىدى.» (35)

دەرۋەقە، گۇننار يارىڭنىڭ قەشقەرگە بولغان مۇھەببەت رىشتىسى ناھايىتى چوڭقۇر ئىدى. ئۇ ئۆزىنىڭ بىر پارچە قوليازمىسىدا فامىلسى بولغان < يارىڭ> دىگەن شۋېتچە سۆزنى ئۇيغۇرچە ئىزاھلاپ چۈشەندۈرۈپ: « مەن 1929-1930-يىللىرى قەشقەرگە تۇنجى قېتىم بارغىنىمدا ۋە 1935-يىلى سىرناگاردىكى ئۇيغۇر كارۋانلىرى ئارىسىدا تەكشۈرۈش ئېلىىپ بېرىۋاتقان چاغلىرىمدا نۇرغۇن ئۇيغۇرلار مەندىن: < ھۆرمەتلىك ساھىب، سىزنىڭ [ يارىڭ] دېگەن ئىسمىڭىزنىڭ مەنىسى نىمە؟> دەپ سورىغانىدى. مەن كۈلۈپ تۇرۇپ ئۇلارغا شۇنىمۇ چۈشەنمىدىڭلارمۇ؟ مېنىڭ ئىسمىم ئۇيغۇرچىدۇر. مەنىسى [ مەن سىنىڭ يارىڭلار! ]دېگەنلىكتۇر> دەپ جاۋاپ بەرگەنلىكىم ھېلىمۇ ئىسمدە. ئۇلار مېنىڭ چاقچاق قىلىۋاتقانلىقىمنى چۈشەنمەي: < شۇنداقمۇ؟ تولىمۇ مەنىلىك ئىسىمكەن. توۋا! شۋېدىيە تەرەپتىمۇ بىزنىڭ تىلمىزدا ئىسىم قۇيىدىغىنىنى بىلمەيدىكەنمىز> دەپ ساقاللىرىنى سىلاشقانىدى. ئەمەلىيەتتە <يارىڭ> دېگەن بۇ ئىسىم شۋېتلاردا كۆپ ئۇچرايدىغان كىشى ئىسمى بولۇپ، ئۇيغۇرچە بىلەن ھېچقانداق مۇناسىۋىتى يوق ئىدى. ۋەھالەنكى، مېنىڭ بۇ فامىلەم ئۇيغۇر تىلىنىڭ ئىككىنچى شەخىس ھالىتىدە < سىنىڭ يارىڭ> مەنىنى بىلدۈرىدىغان < يارىڭ> دېگەن سۆز بىلەن دەل چۈشكەنىدى. شۇڭلاشقا مەن ئۇيغۇرلار ھەققىدە ھەردائىم ئويلىغىنىمدا ئىچ-ئىچىمدىن < مەن سىلەرنىڭ يارىڭلار! >___ دېگۈم كېلىدۇ»(36) دەپ يازىدۇ.

قېرىنداشلار نەزىرىدىكى قەشقەر

قەشقەرگە كەلگەن سەيياھلارنىڭ كۆپىنىچىسى ئاساسەن ياۋرۇپالىق، يەنە كىلىپ قەشقەرنىڭ تارىخى، مەدەنىيەت، ئۆرپ-ئادىتى قاتارلىقلاردىن ئانچە خەۋىرى بولمىغان، يەرلىكنىڭ تىلىنى چۈشەنمەيدىغان كىشىلەر بولغاچقا، ئۆزلىرنىڭ تەتقىقاتىدا بولسۇن ياكى شۇ يەردە ياشىغۇچى خەلققە بولغان چۈشەنچىسىدە بولسۇن ھامان مەلۇم دەرىجىدىكى بىتەرەپلىمىكتىن خالى بولالمىدى. بىزگە يېقىن بولغان قېرىنداش مىللەتلەردىن قەشقەرگە كىلىپ تەكشۈرۈش، تەتقىقاتتا بولغانلار يوق دېيەرلىك بولۇپ، 1858-يىلى چار رۇسىيە ھۆكۈمىتى مەخسۇس ۋەزىپە بىلەن ئەۋەتكەن چوقان ۋەلخانوفتىن سىرت، پەقەتلا XX ئەسىرنىڭ باشلىرىدا <ئۇيغۇرلار يۇرتىغا زىيارەت>كە كەلگەن نوشىرۋان يائۇشېفنى كۆرسىتىش مۇمكىن.

نوشىرۋان يائۇشېف تۈركىي تىللىق مىللەتلەردىن كەلگەن سەيياھ بولغاچقا، يەرلىكتىن ئۇچۇر ئىگەللىشى ناھايىتى ئاسانغا چۈشكەن. قىيىنچىلىققا ئۇچرىمايلا جەمئىيەتنىڭ ئىچكى قاتلىمىغا سىڭىپ كىرەلىگەچكە ئەينى دەۋر كىشىلىرى ھەققىدە بەرگەن مەلۇماتلىرىنى خېلىلا ئىشەنچىلىك، خەلقنىڭ ئەينى ۋاقىتتىكى ئاڭ قاتلىمى ۋە تۇرمۇش ئەھۋالىنى توغرا يۇرۇتۇپ بېرەلىگەن دەپ قاراشقا بولىدۇ. ئۇنىڭ باشقا سەيياھلارغا ئوخشىمايدىغان يەنە بىر تەرىپى شۇكى، ئۇ ئەينى دەۋردىكى ئىلغار بولغان مائارىپ قارىشى بىلەن قوراللانغان ھەمدە ئۇيغۇرلارنىڭ يېڭىچە مائارىپ ھەركىتىگە ئاكتىپ قاتناشقان. ئۇيغۇرلار بىلەن ئوتتۇرا ئاسىيادىكى باشقا تۈركىي خەلقلەرنى روشەن سېلىشتۇرما قىلىش ئارقىلىق، ئۇيغۇرلارنىڭ رېئالنى ئەمەلىيتىگە لىللا باھا بىرىپ، قېرىنداشلىرى بولغان بۇ خەلقلەرنىڭ ئەشۇ زەئىپ رېئاللىقىنى ئۆزگەتىش يولىدا كۆپ كۈچ سەرىپ قىلغانىدى.

1914-يىلى نوشىرۋان يائۇشېف دۇنيانى ساياھەت قىلش ئىستىكىدە بولىدۇ. ئۇنىڭغا سەمەرقەندتە ئۇچراشقان بىر بۇخارالىق مۇدەررس دۇنيانى كېزىپ چىقىشنىڭ تەسلىكىنى، شۇڭا ئۇيغۇرلار يۇرتىغا بېرىشنى تەۋىسىيە قىلىدۇ. شۇنداق قىلىپ ئۇ شۇ يىلى 11-ئاينىڭ 2-كۈنى كۇچاغا يېتىپ كىلىدۇ. كېيىنكى يىلى 4-ئايدا قەشقەرگە يېتىپ كىلىدۇ، ئۇ قەشقەرنىڭ شۇ ۋاقىتتىكى ئەھۋالىنى ئوتتۇر ئاسىيا بىلەن سېلىشتۇرما قىلىپ: «بۈگۈن ( 17-ئاپرىل) قەشقەرگە يېتىپ كەلدىم. قەشقەر خەۋەرلىرىنى ئىككىنچى مەكتۇبىمدا يازىمەن. ئالتە شەھەرنىڭ تىرىكچىلىك ئۇسۇلى ھەرجەھەتتىن مەركىزى ئاسىياغا ئوخشايدۇ. پەقەت مەركىزى ئاسىيا خەلقلىرى رۇسىيە ھامىيسىغا ئېلىنغاندىن كېيىن تۈمۈر يوللار ياسىلىپ زامانىۋىي قوراللار كەلدى. تىجارەت، زىرائەت، ۋە مائارىپ ئىشلىرى بىر ئىزغا چۈشۈشكە باشلىدى. ئالتە شەھەردە بولسا پۈتۈن ئىش نۇھ پېتىچە قالدى، يارغۇغچاق بىلەن ئۇن تارتىش، لامپا ئورنىغا جىنچىراغ يېقىش، ساماۋەر ئورنغا قۇم چۆگۈن ئىشلىتىش، كوچىلاردا يالاڭ ئاياغ، يالاڭ تۆش، كالتە يەڭ پېتى يۈرۈش، قىزلىرىنى يات مىللەتلەرگە بېرىش، ئىسسىزلىق ھورۇنلۇق سەۋەبىدىن مۇھتاجلىقتا قېلىپ، دەرۋىشلىك، دىۋانىلىككە بېرىلىش، تەرەققىيات ۋە مەدەنىيەتكە جان-جەھلى بىلەن قارشى تۇرۇش ۋە شۇنىڭغا ئوخشاش سۈپەتلەر بىلەن پەرقلىنىپ تۇرىدۇ»(37)دەپ يازىدۇ.

نوشىرۋان يائۇشېف قەشقەر كوچىلىرى ۋە كوچا-كويلاردا بولىۋاتقان سۈرەن-چوقانلارنى كۆرۈپ بۇ خەلقىنىڭ شۇ دەرىجىدىكى مەدەنىيەتىسىزلىكىدىن ۋە نادانلىقىدىن چوڭقۇر ئېچىنىدۇ، كوچىلار ھەققىدە مۇنداق يازىدۇ: «كوچىلىرى بەك تار ھەم تەرتىپسىز، چاڭ-تۇزان كۆتۈرلۈپ تۇرىدۇ. شۇ تار ۋە چۇۋالچاق كوچىلاردا ئوتۇن ئارتىلغان ئېشەكلەر، مەپىگە چەككەن قاچۇرلار، ئىككى-ئۈچ كىشى مىنگىشىۋالغان ئاتلار، كارۋان تۆگىلىرى، بېلىگىچە ئۇچۇق يالىڭاچ ئادەملەر، ئەر-ئايال، بالا-چاقىلار بىر-بىرى بىلەن قىستىلىشىپ يۈرىدۇ.... بۇ يەردە كوچا بويدا سۈرەن سالغۇچىلار، بىر تىيىن ئۈچۈن كوچىنى بېشىغا كىيىپ سوقۇشقۇچىلار، قىيامەت قايىم بولغاندەك ئورۇشىدىغانلار بەك كۆپ ئۇچراپ تۇرىدۇ. بۇنداق ئىشلاردىن خوتۇن-قىزلارمۇ چەتتە قالمايدۇ. ئاتا بالىسى ئالدىدا، بالىسى ئېغىزغا ئالغۇسىز گەپلەرنى قىلىدۇ. بۇ ئىش بۇ يەردە ھېچقانچە ئەيىپ سانالمايدۇ. ئېرى خوتۇنىغا، خوتۇنى ئېرىغا ئاچچىقلىنىپمۇ، ئويناپ كۈلۈپمۇ ھەر قىسما ئۇياتسىز سۆزلەرنى ھەددى-ھىسابسىز قىلىۋىرىدۇ. بۇ يەردە ئوغۇللارنى بولسۇن، قىزلارنى بولسۇن ئوقۇتۇش، تەربىيلەشكە ئەھمىيەت بېرىلمەيدۇ.» (38)

نوشىرۋان يائۇشېف پۈتكۈل زىيارىتى جەريانىدا ئۇيغۇرلانىڭ تىل-ئەدەبىياتى، مەدەنىيەت، ئۆرپ-ئادىتىگە ئالاھىدە دىققەت نەزىرى بىلەن قاراپ ماڭىدۇ. قانداق قىلغاندا تىلىمىز بىلەن ئەدەبىياتىمىزنى، مائارىپىمىزنى تەڭ تەرەققى قىلدۇرغىلى بولىدىغانلىقى ئۈستىدە چوڭقۇر پىكىر يۈرگۈزىدۇ ھەمدە تىل بىلەن مەدەنىيەت ئوتتۇرىسىدىكى ئالاقە ۋە مۇناسىۋەتنىڭ ئاش بىلەن تۇزنىڭ مۇناسىۋىتىدەك قويۇق ئىكەنلىكىنى ھىس قىلىدۇ. ئۇ بەزىدە تىلىمىزنىڭ موللىقى ۋە ساپلىقىدىن سۈيۈنسە، بەزىدە كىشىلەرنىڭ سۆزلەرنى قالايمىقان ئىشلىتىپ، ئەبجەش سۆزلەپ يۈرگەنلىكىدىن ئېچىنىدۇ. ئۇ بۇ ھەقتىكى ھىسياتىنى مۇنداق ئىپادە قىلىدۇ: «ئالتە شەھەردە كورلا، كۇچا تەرەپلەردە سۆزلەرنىڭ كۆپلۈكىنى، ئۆز تىللىرىنى سۆيگەنلىكلىرىنى كۆرۈپ بەك سۈيۈنگەن، كۈنلەرنىڭ بىرىدە تىلىمىزنىڭ تۈزىلىشىگە چىمپۈتكەنىدىم. لېكىن قەشقەرگە كەلگەندىن كېيىن بۇ ھەقتىكى ئىمانىم بىراز يۇمشاپ قالدى. چۈنكى ئۇلار ئۇيغۇرچە سۆزلەر بار تۇرۇقلۇق ئەرەپچە، پارىسچە سۆزلەرنى ئىشلىتىدىكەن. يېڭىچە ئۇسۇلدا ئوقۇتۇۋاتقان بىر مەكتەپنى كۆرۈشكە بارغانىدىم. مەن كىرىشىم بىلەن بالىلارغا قاراپ < قوموئا> دېدى. بالىلارنى ئوقۇتۇپ كۆرسەتتى. يېرىمى ئەرەبچە، يېرىمى پارىسچە، ئازراقى ئۇيغۇرچە يېزىلغان سۆزلەرنى ئۆگىنىپتۇ. ئوقۇغان سۆزلەرنى بالىلارنىڭ ئۆزلىرىمۇ چۈشەنمەيدۇ. نېمىشقا دېسەك، ئەرەبچە، پارىسچە، ئېسىت يېڭى مەكتەپكە. كونا مەدرىسە بولغان بولسىغۇ سۆزلەپ ئولتۇررۇشنىڭمۇ ئورنى يوق ئىدى.» (39)

نوشىرۋان يائۇشفنىڭ زىيارەت خاتىرىسىدە بىزنىڭ ئەڭ دىققىتىمىزنى تارتىشقا ۋە ئىتبار بېرىشكە تېگىشلىك يەنە بىر نەرسە شۇكى،ئەينى دەۋردە خەلقىمىز خۇراپاتلىققا شۇ قەدەر بېرىلىپ كەتكەنكى، خۇراپىي ئىدىيلەر ئۇلارنىڭ ئېڭىغا چوڭقۇر ئورناپ، ئەڭ يوقىرى چەككە يەتكەنىدى. بۇ ھەقتىكى ئەھۋاللارنى بايان قىلىپ نوشىرۋان مۇنداق يازىدۇ: «ئىسلام ئالىمىدىكى خۇراپاتلىقلارنى سۆزلەپ، يېزىپ تۈگىتىش ھەرگىز مۇمكىن ئەمەس. مۇنداق خۇراپاتلار ھەرقانداق يەردە بار بولسىمۇ، لېكىن ئۇنىڭ ماكانى ئالتە شەھەردۇر. قەيەردە بىر بۇلاق بار بولسا ئۇ قانداقتۇر بىر ۋەلىنىڭ ئاياغ ئىزىدىن ياكى ھاسىسىنىڭ ئىزىدىن پەيدا بولغان دېيىلىدۇ. قانداقلا بىر جايدا يىغىلىش بولسا ئۇيەردە ۋەلىلەرنىڭ كارامەتلىرى سۆزلەنمەي قالمايدۇ. ئۇلار خۇراپاتلىقتا شۇقەدەر ئۇچىغا چىققانكى، ۋەلىلەرنى خۇدا دەرىجىسىگە كۆتۈرىدۇ. تاغ، تاش، شامال، يامغۇر، قار، بوران دېگەنلەرنىڭ ھەممىسىنى ۋەلىلەرنىڭ كارامىتىگە باغلاپ سۆزلەيدۇ. دېمەك ئەۋلىيالارنىڭ كارامىتى ئاللانىڭ قۇدرىتىدىن ئۈستۈن قويۇلىدۇ.» (40) شۇنداق دېيىشكە بولىدۇكى، مىللەت جەھەتتىكى يېقىنلىق نوشىرۋاننىڭ بىزدىكى ئىللەتلەرنى بايقىشى ۋە ئۇنىڭغا دىئاگنوز قويۇشىنى ناھايىتى پايدىلىق شارائىت بىلەن تەمىن ئەتكەن ئىدى.

ئازات شەھەردىكى ئەجنەبىيلەر ئاۋازى

پۈتۈن مەملىكەتنىڭ ئازات قىلىنىپ، خەلقنىڭ قاتمۇ-قات زولۇمدىن قۇتۇلۇپ، ھۆرلۈككە ئېرىشىشى قەشقەر تارىخىدا يېڭى بىر سەھىپە ئېچىپ، يىڭى قەشقەر ۋە يېڭىچە ئاڭ-ئىدىيىدىكى قەشقەرلىكلەرنى بارلىققا كەلتۈردى. ئۇزاق زامانلاردىن بىرى خارلىنىپ، ئىزىلىپ كەلگەن ئاقكۆڭۈل خەلق يېڭىچە ھاياتتىن بەھىرلىنىشكە باشلىدى. بۇ دەۋر چەتئەلللىكلەرنىڭ بۇ قەدىمىي دىيارغا بولغان قىزىقىشىنى تېخمۇ قوزغىدى. بۇنىڭغا تىپىك مىسال سۈپىتدە ئازاتلىق ھارپىسىدا قەشقەرگە كەلگەن فرانسىيىلىك ئايال سەيياھ ئاننا فىلىفنىڭ بۇ شەھەر ھەققىدىكى تەسىراتلىرىنى ئوتتۇرغا قويۇپ ئۆتۈشنى مۇۋاپىق كۆردۇق.

ئاننا فىلىف 1948-يىلى نەنجىڭدىن ئۈرۈمچىگە كىلىپ، ئۇ يەردىن يۈك ماشىنىسىغا ئولتۇرۇپ قەشقەرگە كىلىدۇ. قەشقەرگە كەلگەندىن كېيىن بىر كارۋان ياللاپ قاراقۇرۇم ئارقىلىق پاكىستانغا يېتىپ بارىدۇ. ئەينى چاغدا جۇڭگو خەلقنىڭ ئازاتىلىق ئۇرۇشى ئاللىقاچان ئاخىرلاشقان بولۇپ، ئۇ مۇشۇ دەۋردىكى قەشقەر ئەھۋالى ھەققىدە مۇھىم خاتىرىلەرنى يازىدۇ. بۇ چاغدا شىنجاڭدا ناھايىتى چوڭ ئۆزگىرىشلەر بارلىققا كەلگەن بولۇپ، ئەينى دەۋردىكى ئەنگىلىيىنىڭ قەشقەردە تۇرۇشلۇق كونسۇلخانسى پاكىستاننىڭ قەشقەردە تۇرۇشلۇق كولسۇلخانسى قىلىپ ئۆزگەرتىلگەنىدى. ئاننا دۆلىتىگە قايىتقاندىن كېيىن «ئاسىيا كارۋىنى» دىگەن كىتابنى يېزىپ چىقىدۇ.

ئاننا كىتابىدا قەشقەرنىڭ دېڭىز يۈزىدىن 1300 مېتىر ئېگىز ئىكەنلىكىنى تىلغا ئېلىپ، بۇ زىمىننى < غەربىي شىمالدىكى گۈزەل بوستانلىق>،< بىر پارچە گۆھەر> ۋە < قوملۇق جەننىتى> دىگەندەك ناملار بىلەن تەرىپلەيدۇ، شۇنداقلا بۇ يەرنىڭ باھار پەسلىنىڭ ئىللىق، كۈز پەسلىنىڭ مول ھۇسۇل شاتلىقىغا چۆمگەن، كۈزدە گۈللەر ھۈپپىدە ئېچىلغان باياشات، گۈزەل مەنزىرىسىنى ناھايىتى جانلىق تەسۋىرلەيدۇ. ئۇ يەنە قەدىمىي قەشقەرنىڭ خارابلىشىشىنىڭ سەۋەبى ئۈسىتىدە توختۇلۇپ : « بۇلارنىڭ ھەممىسىگە ئىقلىمنىڭ ئۆزگىرىشى سەۋەپ بولغان، قۇرغاقچىلىق ۋە قەھەتچىلىكنىڭ بارغانسىرى ئېغىرلىشىشى سانساناقىسىز يېزا-كەنت، شەھەرلەرنى، بىپايان تۈزلەڭلىكلەرنى دەشتى-چۆللەرگە ئايلاندۇرۋەتتى، ئۇلارنىڭ ھەممسى قۇم ئاستىغا غەرق بولدى. ئىرانلار ۋە تۇرانلار ئوتتۇرىسىدىكى قالايمىقان يېغىلىقلار بۇ يەرنىڭ سۇ ئىنشاتىنى ۋەيران قىلدى، قۇم دۆۋىلىرى ئۆستەڭ-كۆللەرگە ھۇجۇم قىلدى، خەلقنىڭ جان تومۇرى بولغان دەريا سۇلىرى ئىزدېرەكسىز غايىپ بولدى.» (41) دەپ يازىدۇ.

ئاننانىڭ قەلىمى ئاستىدا قەشقەردىكى يېڭى ھايات ۋە يېڭىچە كەيپىيات ناھايىتى جانلىق ئىپادىلەنگەن بولۇپ، ئۇ بۇ ھەقتە مونۇلارنى يازىدۇ: « شۇ چاغدا قەشقەر ئاسمىنى زۇمرەتتەك سۈزۈك بولۇپ، ھەممە يەر ئالتۇن رەڭ ياپراقلار ۋە قۇملار بىلەن بىزەلگەنىدى، بۇنداق رەڭدارلىقنى ھەر كۈنى، ھەر ۋاقىت، ھەر دەقىقە ئۇچراتقىلى بولاتتى. بۇ تىنىچ شەھەر ھەر پەيشەنبە___ بازار كۈنى ئالاھىدە جانلىنىپ كېتەتتى، مەسچىتلەر، قۇپقورۇق مەيدانلار بايرام كەيپىياتىغا چۆمەتتى. سودىگەرلەر توپ-توپى بىلەن تەرەپ-تەرەپلەردىن بۇ يەرگە كېلەتتى، ئېشەك، تۆگە كارۋانلىرى قىستا-قىستاڭ ئىچىدە ئۇياق- بۇياققا ئۆتۈپ تۇراتتى. ئۇ يەردە كۆكتات ۋە مىۋە-چىۋە، پاختىلىق ۋە يىپەك بۇيۇملار، خۇشپۇراق ماتىرىياللار ۋە ئۇن، خۇرۇم ماللار، ئىگەر ۋە باشقا ئات جاپدۇقلىرى، زىبۇ-زىننەت بويۇملىرى، توخۇ،قوي، يۇڭ ۋە بۆزدىن توقۇلغان خورجۇن، چاي، گۈرۈچ، سەرەڭگە، تۈمۈر ئەسۋاپ قاتارلىق كۈندىلىك تۇرمۇش لازىمەتلىكلىرىنىڭ سودىسى بۇلاتتى. بۇلارنىڭ ھەممسى ئېلىپ -سېتىلاتتى ياكى ئالماشتۇرۇش ئېلىپ بېرىلاتتى، ئاياللار بېشىدىن ئايىغىغىچە يۆگەپ تۇرىدىغان ئۇزۇن چاپان كىيدىغان بولۇپ، ھەقىقەتەنمۇ كىشىنىڭ ھەۋىسنى قوزغايتتى. كىشىلەر ئەڭ كۆپ يىغىلىدىغان جاي مەدداھلار ۋە ئەلنەغمىچىلەر ئولتۇرغان يەر بولۇپ، نۇرغۇن كىشىلەر ئۇلارنى چۆرىدەپ توپلاشقانىدى، ياشانغانلار ۋە بالىلار بۇلارنىڭ ئىچىدىكى ئەڭ قىزغىن تاماشابىن ئىدى. ئۇلار بىر ئولتۇرغانچە بىر قانچە سائەتلەپ داستان ياكى ساز ئاڭلايتتى، ئاڭلىغاندىمۇ ناھايىتى بىرىلىپ، زور ئىشتىياق بىلەن ئاڭلايتتى. بۇنداق نومۇرلاردىن بەھىرلەنگۈچىلەر ئىچىدە ئوتتۇرا تۈزلەڭلىك كىشىلىرى كەمدىن-كەم بولۇپ، پەقەت تەرتىپ ساقلىغۇچى خەنزۇ ساقچىلارلا ئۇ يەردە بولاتتى.» (42) مانا بۇ قەشقەردىن ئىبارەت قەدىمي دىيارنىڭ يېڭى دەۋر ھارپسىدىكى قايناق بازار ھاياتى ۋە تىرىكىچىلىك ئۇسۇللىرىنىڭ جانلىق كارتىنىسى، قەشقەر خەلقنىڭ ھاياتى ۋە تۇرمۇشىنىڭ بىر چەتئەللىك نەزىرىدىكى تەبىئىي ئىنكاسى.

ئاننا قەشقەردىكى يڭېچە ھايات توغرىسدا مۇنداق يازىدۇ: « ئەينى ۋاقتتا چىنباغدا بولۇشقا تېگىشىلىك ھەممە ئۈسكىنە-جابدۇقلار تولۇق ئىدى. ئۇ يەردە تەملىك چايلارنى ئىچكىلى، بولكىلارنى يىگلىكى، مۇنچىلارنىڭ ھۇزۇرىنى سۈرگىلى بولاتتى، ھۇجۇر ئۆيلەردە قەدىمىي كىتابلار، ئوتسىز تام مەشلىرى ۋە ئارام بەخىش كرىسلولار بار ئىدى. كىشىلەر بەزىدە دالىلاردا ئات چاپتۇرسا، بەزىدە قەشقەرنىڭ سىرلىرىنى ئىزدەپ ئۇياق-بۇياققا يول ئالاتتى. خەلق كاستۇم كىيىپ، گالاستۇك تاقاپ، ئۇچلۇق بەتىنگىلەرنى كىيشكە باشلىغان. بۇلارنىڭ ھەممىسى قەشقەرنىڭ ئاللىقاچان يېقىنقى دەۋرگە قەدەم قويغانلىقىنى چۈشەندۈرۈپ بىرەتتى.» (43)

بىز چەتئەللىك سەيياھلارنىڭ قەشقەردىن ئىبارەت بۇ قەدىمي مەدەنىيەتلىك شەھەر ھەققىدىكى ئوخشاش بولمىغان بايانلىرىدىن بۇ مۇقەددەس دىيارنىڭ يىراق ئۆتمۈشتىن بۈگۈنگىچە بولغان تارىخى جەريانى توغرىسىدا مەلۇم تۇنۇش،تەسىراتقا ئىگە بولالايمىز. كىشى ئۆز يۈزىدىكى قارىنى ۋە ۋۇجۇدىدىكى ئىللەتنى بايقاشتىن ھامان ئاجىز كىلىدۇ ھەم بىر خالىس ئەينەككە مۇھتاج بولىدۇ. مۇشۇ نوقتىنى چىقىش قىلغاندا، گەرچە چەتئەللىكلەرنىڭ كۆز- قاراشلىرى مەلۇم دەرىجىدىكى بىتەرەپلىمىك ۋە خاتا چۈشەنچىدىن خالى بولالمىسىمۇ، قەشقەر ۋە قەشقەلىكلەرنى،جۈملىدىن پۈتۈن مىللىتىمىزنى، ئۆزىمىزنى چۈشىنىشىمىزدە ناھايىتى مۇھىم ئەھمىيەتكە ئىگە دەپ قاراشقا بولىدۇ.


ئىزاھاتلار:

1. لاڭ يىڭ: « <قۇتادغۇبىلىك> ۋە شەرق-غەرب مەدەنىيتى»، شىنجاڭ خەلق نەشرىياتى، 1993-يىلى 12-ئاي نەشرى، 19-20-بەتلەر.

2. پرژىۋالىسكىي: « لوپنۇرغا سەپەر»، شىنجاڭ خەلق نەشرىياتى، 1999-يىل، خەنزۇچە نەشرى، 287-بەت.

3. ئەسەت سۇلايمان: « تارىم قوۋۇقى چىكىلگەندە»، شىنجاڭ خەلق نەشرىياتى، 2002-يىلى 3-ئاي نەشرى، 3-بەت.

4. ماركوپولو: « ماركوپولونىڭ ساياھەت خاتىرسى»، شىنجاڭ خەلق نەشرىياتى، 1991-يىلى 2-ئاي نەشرى، 82-83-بەتلەر.

5. ۋېي چاڭخوڭ، خې خەنمىنلەر تۈزگەن: « چەتئەل ئېكىسپېدىتسىيىچىلىرىنىڭ غەربىي يۇرت ساياھەت خاتىرىلىرى»، شىنجاڭ گۈزەل-سەنئەت نەشرىياتى( خەنزۇچە)، 1994-يىلى 9-ئاي نەشرى، 72-بەت.

6. چوقان ۋەلىخانوف: «قەشقەر»، ۋېي چاڭخوڭ، خې خەنمىنلەر تۈزگەن: «چەتئەل ئېكىسپېدىتسىيىچىلىرىنىڭ غەربىي يۇرت ساياھەت خاتىرىلىرى»، شىنجاڭ گۈزەل-سەنئەت نەشرىياتى( خەنزۇچە)، 1994-يىلى 9-ئاي نەشرى، 74-بەت.

7.چوقان ۋەلىخانوف: «ئالتە شەھەر خاتىرىلىرى»، «شىنجاڭ تەزكىرىچىلىكى»، 2001-يىل 2-سان،49-50-بەتلەر.

8.يۇقارقى ژۇرنال، 44-بەت.

9. يۇقارقى ژۇرنال، 50-بەت.

10. ئا.ن.كوروپاتكىن: «قەشقەرىيە»، «نەشرىيات ئىلاۋىسى»، شىنجاڭ خەلق نەشرىياتى،1995-يىلى 5-ئاي نەشرى 1-بەت.

11. يۇقارقى كىتاب ، «مۇقەددىمە»،3-بەت.

12. يۇقارقى كىتاب، 5-بەت.

13. يۇقارقى كىتاب، 37 -بەت.

14. 罗伯特•沙敖：《一个英国商人的冒险》， 新疆人民出版社，2003年9月版

15. 罗伯特•沙敖：《一个英商人的冒险》， 新疆人民出版社，2003年9月版，第206页

16. 同上，第207页

17.罗伯特•沙敖：《一个英商人的冒险》， 新疆人民出版社，2003年9月版，第230页

18.《丝绸之路与文明的对话》，中国中外关系史学会、暨南大学文学院主编，新疆人民出版社，2007年5月版，第207页

19. كاتارىن ماكارتىنىي: «قەشقەرنى ئەسلەيمەن»، شىنجاڭ خەلق نەشرىياتى، 2000-يىلى 9-ئاي نەشىرى، كىرىش سۆز،3-بەت.

20. يۇقارقى كىتاب ، 82 -بەت.

21. يۇقارقى كىتاب، 38-39-بەتلەر.

22. كاتارىن ماكارتىنىي: « قەشقەرنى ئەسلەيمەن»، شىنجاڭ خەلق نەشرىياتى، 2000-يىلى 9-ئاي نەشىرى ،57 -بەت.

23. يۇقارقى كىتاب ،76-77 -بەتلەر.

24. يۇقارقى كىتاب، 67-بەت.

25. دىئاننا سىپتون: «قەدىمىي ماكان»،«مۇقەددىمە»، شىنجاڭ خەلق نەشرىياتى، 2000-يىلى 9- ئاي نەشرى، 2-بەت.

26. يۇقارقى كىتاب، «مۇقەددىمە»، 3-بەت.

27. يۇقارقى كىتاب ، 204-بەت.

28. يۇقارقى كىتاب، 206-بەت.

29. لى جۈن، دېڭ مىياۋ: «سۋېن ھېدىن»، شىنجاڭ خەلق نەشرىياتى، 2004-يىلى 3-ئاي نەشرى، 22-بەت.

30. سۋېن ھېدىن: «ھايات- ماماتلىق باياۋان»، شىنجاڭ خەلق نەشرىياتى، 2005-يىلى 8-ئاي نەشىرى، 118-بەت.

31. گۇننار يارىڭ: «قەشقەرگە قايتا سەپەر»، شىنجاڭ خەلق نەشرىياتى، 1998-يىلى 9-ئاي نەشرى، 110-111-بەتلەر.

32. يۇقارقى كىتاب، 113-بەت.

33. يۇقارقى كىتاب ، 114-بەت.

34. يۇقارقى كىتاب، 190-191-بەتلەر.

35. گۇننار يارىڭ: «قەشقەرگە قايتا سەپەر»، شىنجاڭ خەلق نەشرىياتى، 1998-يىلى 9-ئاي نەشرى، 213-بەت.

36. ئەسەت سۇلايمان: «ئۆزلۈك ۋە كىملىك»، شىنجاڭ ئونىۋېرسىتېتى نەشرىياتى، 2006-يىلى7-ئاي نەشرى، 232-233-بەتلەر.

37. نوشىرۋان يائۇشېف: «ئۇيغۇرلار يۇرتىغا زىيارەت»، «مىراس»، 2005-يىللىق 2-سان، 11-بەت.

38. يۇقارقى ژۇرنال، 16-بەت.

39. يۇقارقى ژۇرنال ، 2005-يىللىق 4 -سان، 43-بەت.

40.يۇقارقى ژۇرنال، 2005-يىللىق 3-سان،50-بەت.

41 .《丝绸之路与文明的对话》，中国中外关系史学会、暨南大学文学院 主编，新疆人民出版社，2007年5月版，第227页

42. 同上，第227页

43. 同上，第227页



بۇ ماقالە « مىراس » ‍ژورنىلىنىڭ 2008-يىللىق 6-سانىدىن ئېلىندى.

ئابابەكرى ئابدۇرەشىد

تولۇق ئوقۇش