خەرىتە

Yerlik Milletlerning Hoquqi Heqqidiki BDT Bayannamisi







2007-yili 13-Sintebir, Omomiy Kengeshning 61/295 nomurluq qarari bilen maqullan'ghan.



Bu Xelq'araliq Höjjetke Junggo Hökümitimu Qol qoyghan.




(Esketish: Töwendiki höjjet hem diplomatiye we qanuniy tilda yézilghan bolghachqa, terjime jeryanida hem jümle qurulmisining eynenlikige we terjimining toghriliqigha ehmiyet bérishke toghra keldi. Biraz waqtim bolghanda qalghan bölümlirinimu terjime qilip élan qilarmen. Dostlar epu qilghay)



BDT Omumiy Kéngishi BDT nizamnamisining rohi we eza döletlerning mezkur nizamnamining belgilimilirini toluq ijra qilish toghrisidiki jawabkarliqigha ishench qilghan asasta;



Yerlik Xelqlerning bashqa barliq xelqler bilen teng barawerlikini jezmleshtürüsh bilen teng, insanlarning özlirini perqliq dep qarash we del bashqilardin perqliq bolghanliqi üchün hörmet qilinish ehwalini étirap qilghan asasta;


Barliq xelqlerning, insaniyet medeniyiti(Civilization) we ilgharliqidin shekillen'gen(Culture) omumiy bayliqiqa töhpe qoshush arqiliq insaniyetning omumiy medeniyet mirasini shekillendüridighanliqini jezmileshtürgen halda;



Yenimu ilgirilep milli, erqiy kélip chiqishi, diniy étiqadi, étnik we medeniyet özgichilikini chiqish qilghan halda birawni we yaki bashqalarni birawdin we yaki bashqilardin üstün körüdighan, üstün körüshke türtkilik rol oynaydighan siyaset we belgilimerni bir tutash halda irqchiliq, ilmiy jehettin tüptin xata, qanuniy jehettin inawetsiz, exlaqiy jehettin eyiblinishke tégishlik we ijtimaiy jehettin adaletsiz dep höküm qilidighanliqini jakarlash bilen;



Yerlik Milletlerning héchqandaq ayrimchiliqqa duch kelmestin özlirining heq hoquqlirini ijra qilish jeryanida erkin ikenlikini jezmleshtürüshken asasta; Yerlik Milletlerning, mustemlike qelinish, yerliridin hem mal mulukliridin, teritoriyeliridin we shu jaydiki bayliqliridin musadire qelinish , bolupmu özlirining tebiiy éhtiyajigha we menpeetlirige qarap tereqqi qilish hoquqidin mehrum qilinish netijiside tarixiy bir nahaqchiliqning zulmigha duchar bolghanliqini nezerde tutup;




Yerlik Milletlerning özlirining siyasiy, iqtisadiy we ijtimyai qurulmilirini berpa qilishi, özlirining medeniyiti, meniwi en'enisi, tarixi we pelsepisini, bolupmu özlirining térritoriyisi, tupriqi we tebiiy bayliqigha ige bolushidek en'eniwi hoquqigha hörmet qilish we uni terghip qilishning nahayiti jiddi éhtiyaj ikenlikini étirap qilip;





Yerlik Xelqlerning döletler bilen alliqachan pütüshken toxtamnamiler, anglashmiliri we bashqa orunlashtürüshlargha hörmet qilish we uni ilgiri sürüshke bolghan jiddi éhtiyajni nezerde tutup;





Yerlik Xelqlerning özlirining siyasiy, Iqtisadiy, ijtimaiy we medeniy jehettin téximu küchlendürüsh, qaysi jayda yüz bérishidin qet'iynezer barliq bésim we ayrimchiliqlarni teltöküs ayaghlashtürüsh üchün burunqidin ewzel shekilde teshkilliniwatqanliqini nezerde tutup; Tereqqiyat ghayisi astida Yerlik Xelqlerni kontrol qilishning emeliyette hem Yerlik xelqqe hemde ular ige bolghan tupraq, térritoriye we bayliqlirigha tesir qilidighanliqini, bu halda bu Xelqlerning özlirining arzusi we éhtiyajigha qarap tereqqiyatni ilgiri sürüshini we ularning qurulmiliri, medeniyetlirini, örp-adetlirini saqlap qilishining imkansizlishidighanliqini tonughan asasta;





Yerlik Xelqlerning bilimi, medeniyiti we örp-adetlirige hörmet qilishning emeliyette uzun muddetlik we adil tereqqiyat hemde muhit mesilirini muwapiq bashqurush qatarliqlargha töhpe qoshidighanliqini mueyyenleshtürüsh bilen bille;





Yerlik Xelqlerning zimini we térritoriyelirini herbiysiz we qoralsiz rayungha aylandürüshning emeliyette tinchliq, iqtisadiy we ijtimyai tereqqiyatqa hem ilgirleshke, dunyadiki döletler we xelqler arisidiki öz ara dostluq we chüshinishni ilgiri sürüshke bolghan rolini urghilighan asasta;





Bolupmu Yerlik Xelq aililiri we jamaetlirining, öz perzentlirining yetishturulishi, terbiylinishi we balilarning saghlamliqi qatarliqlar mesililerde zimmisige alghan mes'uliyetlerning
emeliyette Balilarning Heq-hoquqi bilen zich munasiwetlik ikenlikini étirap qilish bilen teng;





Yerlik Xelqler we dölet otturisida tüzülgen toxtamnamiler, anglashmilar we orunlashtürüshlarning bezi hallarda xelq'ara köngül bölgen, qiziqqan, mes'uliyet dep qarighan mesile ikenlikini;





We shundaqla mezkur toxtamnamiler, anglashmilar we orunlashtürüshlarning Yerlik Xelqler bilen döletning ortaqliqini kücheytishning asasi ikenlikini étirap qelip;





BDT nizamnamisi (UN Charter), Iqtisadiy, ijtimaiy we medeniy hoquqlar xelq'ara Ehdinamisi (International Covenant on Economic, Social and Cultural Rights), Ammiwiy we siyasiy hoquqlar xelq'ara Ehdinamisi ( International Covenant on Civil and Political Rights) we Viyna (Vienna) Herketke otush programmisi we Ehdinamisi (Vienna Declaration and Programme of Action) qatarliq asasliq xelq'ara höjjetlerning, Milletlerning özlirining siyasiy teqdirini erkin halda belgilesh, Iqtisadiy, ijtimaiy we medeniy tereqiyatini erkin halda yolgha qoyushni öz ichige alghan halda barliq Xelqlerning öz teqdirini özi belgilesh hoquqining hel qilghuch xaraktérida muhim ikenlikini mueyyenleshtürgenlikini eskertip;



mezkur Bayanatning, héch bir xelq'araliq qanun himayisi astidimu héchqandaq bir Xelqning öz teqdirini özi belgulesh hoquqini inkar qilish üchün qollinilalmaydighanliqini agahlandurghan asasta;





Mezkur Bayanattiki Yerlik Xelqlerning hoquqlirini étirap qilish pirinsipining, Adalet, Dimokratiye, Kishilik hoquqqa hörmet qilish, esla ayrimchiliq qilmasliq we Aliyjanapliq bolushni chiqish qilish asasida döletler bilen yerlik Xelqlerning inaq we hemkarliq munasiwitini küchlenduridighanliqigha ishengen halda;





Yerlik Xelqler bilen kengeshken we hamkarlashqan asasta, barliq döletlerning xelq'araliq organlar, bolupmu Kishilik hoquqqa munasiwetlik organlar aldidiki mesuliyitini Yerlik Xelqler üchün ijra qilishi kéreklikini eskertip; Yerlik Xelqlerning Heq-hoquqini qoghdashta we ilgiri sürüshte BDTning nahayiti muhim we uzliksiz rol oynaydighanliqini xatirlitip;





Mezkur Bayanatning Yerlik Xelqlerning Heq-hoquqi we Erkinlikini ilgiri sürüsh we qoghdash hemde BDT sistémisi ichide bu toghurluq hizmetlerni yenmu tereqqi qildurush jehettin nahayiti muhim bir qedem basquch ikenlikige ishinip;





Her bir Yerlik Xelq ezasining we Yerlik Xelqlerning héchqandaq ayrimchiliqqa duchar bolmastin xelq'ara Qanunlarda étirap qelinghan barliq kishilik hoquqlardin, behrimen bolushqa heqliq ikenlikini, shundaqla ularning mewjutluqi, saghlam tereqqiyati we Xelq bolup bir pütün ilgirlishi üchün kem bolsa bolmaydighan kolléktip hoquqlargha ige ikenlikini mueyyenleshtürüsh we étirap qilish asasida;





Yerlik Xelqlerning turushluq rayuni we dewliti, shundaqla yerlik we milli alahiydiliklirining dölettin döletke, rayundin rayungha qarap oxshimaydighanliqini, her xil tarixiy we medeniy arqa korunushlirining diqqetke elinish lazimliqini hés qilghan asasta;



Towende toluq sherhiylengen“Yerlik Xelqlerning hoquqi heqqidiki BDT Bayannamisini” öz ara hemkarliq we hörmet rohiy astida emelge ashurushtiki ortaq ölchem süpitide jakarlayduki:




Madda 1





Yerlik Xelqler shexsi yaki kolléktip halda BDT Nizamnamisida étirap qelinghan barliq Kishilik hoquq we eng asasliq erkinliklerdin, Kishilik hoquq Omomy Bayannamisidin we xelq'araliq qanunlardin toluq behrimen bolushqa, hoquqluq.





Yerlik Xelqler we kishiler bashqa Xelqler we kishilerge oxshah erkin we baraber bolup, Yerlik Xelqler we shexislerning, bolupmu özlirining yerlik kilip chiqishi we milli kimlikidek alahiydilikler asasidiki heq hoquqlirini toluq jari qildurushqa, héch qandaq bir shekildiki ayrimchiliqqa uchrimasliqqa toluq hoquqluq.





Madda 3





Yerlik Xelqler öz teqdirini özi belguleshke hoquqluq. Bu hoquqqa binaen, ular özlirining siyasiy ornini erkin halda békitish, Iqtisadiy, ijtimaiy we medeniy tereqqiyatlirini erkin belgileshke hoquqluq.




Madda 4


Yerlik Xelqler öz teqdirini özi belgulesh hoquqini yürgüzgende, özlirining ichkiy we yerlik mesililirini bir terep qilish, özlirining hökümitining maliye funksiyelirini békitish qatarliq jehetlerde Aptonomiye we yaki özini özi idare qilish yollirini talliyalaydu.




Yerlik Milletler özige has bolghan siyasiy, qanuniy, Iqtisadiy, ijtimaiy we medeniy organlirini saqlap qilish we kücheytishke, qatnishésh hoquqi tamamen özlirige tewe bolghan shert astida, eger maqul dep qaralsa tewelikidiki döletning siyasiy, Iqtisadiy, ijtimaiy we medeniy turmushigha arilishishqahoquqluq.




Madda 6





Her bir Yerlik Xelqning wetendashliq (Puqraliq) hoquqi bar.





Madda 7





1. Her bir Yerlik Puqraning yashash, Jismaniy we rohiy saghlamliq, erkinlik we kishilik bixeterlik hoquqi bar.





2. bashqilardin perqliq bolghanliqi üchün Yerlik Xelqler erkinlik, Tinchliq we bixeterlik ichide kolléktip bolup yashash hoquqigha ige we héch bir shekildiki qirghinchiliqqa, zorawanliqqa, mejburiy halda balilirining bir yerdin bir yerge yötkiwitilishige uchrimasliqi kérek.





Madda 8





1. Yerlik Xelqler we shexisler héch bir shekildiki assimilatsiyege uchrimasliq we özlirige tewe medeniyetlerning buzghunchiliqqa yol qoymasliq hoquqigha ige.




2. döletler towendikilerning aldini elish üchün tedbir elishi we yiterlik aparatlarni berpa qilishi zörür:





(a) ularni, özlirining ayrim Xelq bolushtek bir pütünlukidin ayriydighan, shu onumni peyda qilidighan, ularning medeniy we milliy mirasliridin ayrip tashlashni meqset qilghan barliq heriketler.



(b) Ularni özlirige tewe yerliridin, térritoriyeliridin we bayliqidin mehrum qalduridighan her qandaq qilmishlar.




(c) Ularning heq hoquqlirigha chiqilishni meqset qilghan yaki shundaq unum kelturidighan her qandaq shekildiki mejburiy nopush köchürüsh qilmishliri.


(d) Her qandaq shekildiki mejburiy assimilatsiye we bir pütünleshtürüsh (Integration).



(e) Erqiy we milliy ayrimchiliqni chiqish qilghan we Yerlik Xelqni nishan qilghan her qandaq shekildiki teshwiqatlar.




Madda 9




Yerlik xelqler we shexsiler, özlirining we yaki teweliktiki döletning en-enisi we örp-adetliri boyiche,
özlirining jamaitige we yaki turushluq döletke teelluq bolush hoquqigha ige. Ularning bu herkitige qarita héchqandaq shekildiki ayrimchiliq siyasiyti qollinilmasliqi shert.





Madda 10




Yerlik Xeqler özlirining zimini we térritoriyisidin héch bir shekilde mejburiy yötkiwitilmesliki shert. Toluq chushendürüsh asasidiki erkin iradisi bilen otturigha chiqqan ixtiyarliqi bolmay turup, zörür bolghan anglashmilar imzalanmastin, kéreklik tölemler tölenmestin we eng muhimi ulargha kéyinche qaytip kélish üchün imkaniyet yaritilmastin turup, héch qandaq bir shekilde ularning bashqa jaylargha makanlashturulishi yüz bermesliki kérek.





Madda 11





1. Yerlik Xelqler özlirige tewe medeniy en'ene we örp-adetlirini ijra qilish we güllendürüshke hoquqluq. Bu digenlik özlirige tewe otmushtiki, hazirqi we kelgüsidiki tarihi yaldamalirini, arxilogiyelik asare etiqilirini, Sen'et eserlirini, her hil murasimlirini, téxnikiliq ilgharliqlirini, körünüshlük(Visual) we ijra qilinidighan(performing) edebiy sen'et lirini qoghdash, tereqqi qildurushni öz ichige alidu.





2. dölet choqum, ularning ixtiyarliqisiz, raziliqisiz we qanun'gha hemde ularning en'eniwi örp adetlirige xilap halda Yerlik Milletlerdin tartiwélin'ghan medeniy, tetqiqat xaraktérlik, diniy we meniwiy qimmitidiki mal mülüklerni eslige keltüridighan, yasaydighan we tereqqi qilduridighan her xil méxanizmlarni berpa qilishi kérek.


Madde 12




1. Yerlik Milletler özlirining meniwi we diniy adetlirini, örp adetlirini we her xildiki murasimlirini hojjetleshtürüsh, ijra qilish, tereqqi qildurush we ugutushke; özlirige ait bolghan medeniy we diniy makanlarni saqlap qélish we qoghdashqa, bu makanlargha bashqilarning arilishishsiz kirip chiqishqa; özlirining murasim xaraktérlik en'enilirini ijra qilish we kontrol qilishqa;
olgen jesetlirini qayturiwilishqa toluq hoquqluq.





2. dölet choqum yerlik Milletlerge ait bolghan Murasim maddilirining we olgen jesetlerning tapshurup elinishi we tapshurup bérilishi üchün yerlik milletlerning ruxsitini élishi hemde ular bilen hemkarlashqan asasta wujudqa chiqarghan ünümlük wasitilerni ishqa sélip pütün jeryanlarning adil, ashkara we ünümlük bolushigha kapaletlik qilishi kérek.





Madda 13





1. Yerlik Milletler özlirige ait bolghan tarix, til, eghizaki en'eniler, Pelsepiler, yazma sistémisi (Yéziq) we edebiyat miraslirini janlandürüsh, ishlitish, tereqqi qildurush we kéyinki ewladlargha ötküzüp bérishke, özlirining isimlirini jamaetchilik ichide saqlash we Jamaet orunlirigha, jaylargha we shexslerge bérishke hoquqluq.





2. Dölet choqum bu heq hoquqlarning qoghdilishi üchün, Yerlik Milletlerning pütün bu siyasiy, qanuniy we memuriy jeryanlarni chushunishige we chushengenlikige kapaletlik qilish üchün zörür tépilghanda terjiman we bashqa wastilarni qollunush heqqide yéterlik tedbirlerni elishi shert.





Madda14





1. Yerlik Milletler özlirining oqu-oqutushtiki medeniy sistémisigha maslashqan halda özlirining tilidiki elip bérilidighan maarip sistémisini berpa qilish we kontrol qilishqa hoquqluq.





2. Yerlik shexisler, bolupmu balilar héch qandaq ayrimchiliqtin xali halda pütün sewiyediki we shekildiki dölet maaripidin toluq paydilinishqa hoquqluq.





3. dölet choqum, yerlik xelqler bilen hemkarlashqan asasta, Yerlik Xelqlerning, bolupmu chet yaqa yerlerde yashaydighan balilarning öz tilida we öz medeniyet muhitida maarip terbiyesi élishi üchün barliq chare tedbirlerni élishi kérek.





Madda 15





1. Yerlik Xelqler özining ghururini, medeniytining kopxilliq bolishini, en'eniwi adetlirini, medeniyetlirini, tarixini we arzu armanlirini qoghdashqa hoquqluq bolup, yuqiriqilar Yerlik Xelqlerning Maarip sistémisida hem ammiwi orunliride gewdilinishi kérek.


(Menbe: UyghurBiz Munbiri)