Xelq'araliq Mutexesisler Neziridiki Yerlik Millet Maaripi we Ana Til
1-Qisim
Erkin Sidiq
2009-yili 1-ayning 16- küni
(Bu maqalini héch kimdin ruxset sorimay, menbesini eskertken halda bashqa her qandaq tor betlerde élan qilsingiz boluwéridu.)
www.meripet.com www.meripet.org
Bu yazmigha inkas yazmaqchi bolsingiz, töwendiki tor betini ziyaret qiling:
http://bbs.salkin.cn/read.php?tid-54612-fpage-0-toread--page-2.html
Men özemning "qosh tilliq maarip" toghrisidiki aldinqi ikki yazmamda xelq'araliq mutexessislerning köchmen milletler maaripi we ana tili heqqidiki ilmiy köz-qarashlirini tonushturup öttüm. Ashu yazmilarni teyyarlash üchün körgen matiriyallargha asasen, qosh tilliq maaripni yolgha qoyghan jem'iyetlerni üch xil tipqa ayrip chiqip, Uyghur jem'iyiti u üch xil jem'iyetlerning héch qaysisigha toghra kelmeydighanlighini otturigha qoydum. Men yéqinda "qosh tilliq maarip" toghrisidiki izdinishimni dawamlashturush jeryanida, xelq'araliq mutexessislerning yerlik millet maaripi we ularning ana tili heqqidiki ilmiy nezeriyiliri bayan qilin'ghan nahayiti muhim maqalidin birni uchritip qaldim. Bu maqalide nurghun misallar sözlen'gen bolsimu, Uyghurlar birer qétimmu tilgha élinmaptu. Lékin, uningda közde tutulghan jem'iyet we uningda analiz qilin'ghan ehwallar Uyghur diyariningki bilen intayin oxshiship kétidighan bolghachqa, men uning mezmunini Uyghur diyaridiki oqurmenlerge tézraq tonushturup bérishke intayin teqezza bolup kettim. Emma, xizmettiki we ishtin sirtqi waqitlardiki jiddiychilik tüpeylidin, méning ushbu yazmini teyyarlashtiki sur'itim nahayiti asta bolup qélip, axiri bu yazmini bir qanche qisimgha bölüp yollashni qarar qildim.
Men bu qétim tapqan 30 betlik in'glizche maqale bolsa, kenggés xanim qatarliq 4 neper dunyagha tonulghan mutexessisler teyyarlap, 2008-yili 21-aprildin 2-mayghiche échilghan birleshken döletler teshkilati (BDT) ning "yerlik mesililer toghrisidiki 7-nowetlik daimiy söhbet yighini" da doklat qilghan bir parche "mutexesisler ilmiy maqalisi" (in'glizche "Expert Paper") dur. Bu maqalining témisi "yerlik balilar maaripining sheklini insaniyet üstidin otküzgen jinayet, dep qarashqa bolamdu?" bolup, uningda héliqi töt neper aptorning b d t gha qoyghan telepliri toluq ilmiy asaslar bilen bayan qilin'ghan. Bu maqalining in'glizche nusxisini towendiki tor bettin koreleysiz:
http://www.un.org/esa/socdev/unpfii/documents/E_C19_2008_7.pdf
bu in'glizche maqale shekil jehette "ispat bérish maqalisi" tüsini alghan bolup, maqalining nurghun yerliride dunyagha tonulghan alim-mutexessislerning kitap we ilmiy maqalilarda bayan qilin'ghan sözliri neqil sheklide eynen ishlitilgen. Men ushbu yazmamda ashu maqalining asasiy mezmunini esli maqalidiki tertip we téma boyiche teswirlep ötimen.
Bu in'glizche maqalining töt aptorining qisqiche tonushturulishi mundaq:
(1) doktur tow skutnab-kenggés xanim (Tove Skutnabb-Kangas) : finlandiyediki "Roskilde" uniwérsitining profissori bolup, in'gliz tili, daniye tili, finlandiye tili, gérman tili, norwigiye tili we shiwitsiye tilida toluq sawatliq iken. U xanim pütün ömrini til jehettiki kishilik hoquq, til jehettiki impériyalizm, qosh tilliq we köp tilliq maarip, til we hoquq, in'gliz tilining kéngiyishidin kélip chiqqan kémeytish maaripi, we insanlarning til jehettiki köp xilliqi bilen biologiye jehettiki köp xilliqi otturisidiki munasiwet qatarliq sahelerdiki tetqiqatqa béghishlighan bolup, dunyadiki nurghun ellerge bérip ilmiy doklat bergen. Köp qétim xelq'araliq mukapatqa érishken, ottuzdin artuq kitapqa aptor yaki tehrir bolghan. Putun dunya miqyasida ottuzdin artuq tilda 400 parchidin artuq ilmiy maqale élan qilghan. Töwendikisi uning tor adrisi:
http://www.neiu.edu/~duo/skutnabb.htm
(2) Robért Danbér (Robert Dunbar): En'giliye "aberdin (Aberdeen)" uniwérsitining qanun we tilshunasliq muherriri.
(3) Lars-Andérs Bér (Lars-Anders Baer): " BDT yerlik mesililer toghrisidiki daimiy söhbet yighini" ning hazirqi ezasi.
(4) Oli Hénrik Magga (Ole Henrik Magga): "BDT yerlik mesililer toghrisidiki daimiy söhbet yighini" ning sabiq ezasi we sabiq reisi.
Men bu yerde éniq eskertip qoymisam bolmaydighan bir ish bar. U bolsimu, men hergizmu Uyghurlarning xenzu tilini öginishige, xenzu tilida sawadini toluq chiqirishigha qarshi emes. Uning del eksiche, men Uyghur yash-ösmürlirining xenzu tilini puxta öginiwélishini izchil türde teshebbus qilip keldim. 1979-yilidin 83-yilighiche shinjang uniwérsiti oqughuchilar uyushmisining reisi bolup ishligen mezgilde, men her yili mektepte otkuzulgen "yéngi oqughuchilarni qarshi élish murasimi" da qilghan sözümde xenzu tilini yaxshi öginish mesilisi üsitide alahide toxtalghan bolup, men otturigha qoyghan idiye mundaq bolghan idi: "hazirqi zamanda bir millet yene bir milletke qul bolup qalidighan ishlar asanliqche yuz bermeydu. Lékin, bir millet yene bir milletning tiligha qul bolup qalidighan ishlar intayin köp. Eger siz ashundaq teqdirge uchrimay disingiz, 1-yildiki xenzuche öginish mudditidin choqum ünümluk paydilinip, xenzu tili sawadingizni toluq chiqiriwéling." méning bu sozlerni qilghinimgha hazir 25 yildin ashti. Hazir bir millet yene bir milletke qul bolup qélish éhtimalliqi qandaqraq?
Uyghur diyarida hazirqidek Uyghur balilirigha bashlan'ghuch 1-sinipidin bashlap hemme derslerni xenzuche ötüsh, Uyghur tilini 3- yaki 4-sinipqa köchmigiche ötmeslik siyasiti yolgha qoyulghili téxi anche uzun bolmidi. Men hazirghiche érishken chüshenchige asaslan'ghanda, Uyghur diyarida yaki junggoda eneshundaq qilishning mushu ewlat we kéyinki ewlat Uyghur xelqining til, medeniyet, we milliy mewjutliqigha qandaq tesir körsitidighanliqi toghrisida bir mukemmel ilmiy tetqiqat élip bérilmighan. Bir qisim döletlerdiki mutexessisler bu jehettiki tetqiqatni bashlighili nahayiti uzun waqit bolghan bolup, bu sahediki tekshürüsh we tetqiqat élip barghan ehwallarning eng burunqisi 1800-yilliri yuz bergen ishlar iken. Bu tetqiqatlarning ilmiy yekünliri yuqiriqi "maqale" de nahayiti toluq teswirlen'gen. Ashu yekünlerge asaslan'ghanda, Uyghur balilirining bashlan'ghuch 1-sinipidin bashlap peqet xenzu tilinila öginishi intayin xata bolup, eger ishlar mushu boyiche kétiwerse, Uyghur baliliri xenzu tili bilen Uyghur tilining her ikkiside toluq sawatliq bolalmaydiken. Hemde ularning mekteptiki oqush netijisimu zor derijide töwenlep, jem'iyette 2-orunda turidighan, peqet töwen derijilik qara xizmetkila yaraydighan kishilerdin bolup yétiship chiqidiken. Shundaqla, eger hazirqi balilarni 1-ewlat disek, ularning 2-ewlat kishilirige yaki öz balilirigha Uyghur tili, medeniyiti, örp-aditi we en'enisini ögitish éhtimalliqi zor derijide töwenlep, ikkinchi ewlatning axirqi dewrige barmayla milletning tili, medeniyiti we milliy mewjutliqi yoqilip kétish xewpige duch kélidiken. Siz ushbu yazmamni oqush arqiliq, yuqiriqi geplerni dunyagha tonulghan xelq'araliq mutexessislerning öz aghzidin angliyalaysiz.
Yuqiriqi qurlarni oqughandin kéyin, beziler "kichigidin bashlap xenzu mektepte oqughanlar (yeni min kaw xenler) ning ichidimu Uyghur diyari, junggo we dunyada közge körünerlik netije qazan'ghan Uyghurlarmu barghu?", dep sorishi mumkin. Shundaq. Ashundaq kishiler heqiqeten bar. Lékin, méningche undaqlarning sani Uyghur nopusining bir pirsentigimu yetmeydu. (oylap béqing: ularning ichide Uyghurche hékaye-roman, Uyghurche tarix kitaplirini oquyalaydighanlardin qanchilik bar? Ashundaq kitaplarni yazalaydighanlardinchu?) alimlar tetqiqat élip bérish arqiliq ilmiy yekün chiqarghanda, peqet omumiyliqnila közde tutidu. Her bir ishta omumiyliq bolghinigha oxshash, qismenlik we alahide misallarmu choqum mewjut bolidu. Shunglashqa oqurmenler ushbu yazmini oqughanda, diqqitini omumiyliqqa merkezleshtürüshini ümüd qilimen.
Rominiyede yashaydighan wén'griyilik yazghuchi andras suto (Andras Suto) mundaq deydu: "eger bir insan öz ana tilidin ayrilishqa mejburlansa, u öz hayatining menisidinmu teng ayrilidu. Her bir milletning bir értsiyetlik wujudi bolidu. Bu értsiyetlik wujudni kéyinki ewlatlargha peqet öz ana tilidila eng yaxshi ötküzüp bergili bolidu." méningche héliqi "maqale" diki "b d t" ge sunulghan telepler intayin muhim bolup, ulargha qarighanda ashu teleplerning meydan'gha kélishidiki ilmiy asaslar téximu muhim iken. Bu ilmiy asaslarni biliwélish arqiliq, oqurmenler hazir Uyghur diyarida yolgha qoyuluwatqan, bashlan'ghuchning deslepki yilliqliridila xenzu tilini Uyghur tilining ornigha dessitish siyasitining milletke élip kélidighan intayin yaman aqiwitini yenimu chongqur chushineleydu, dep oylaymen. Shunga men barliq Uyghur qérindashlarning bu yazmini bir qétim estayidil oqup chiqishini tewsiye qilimen.
1. Muqeddime
Memliketlik maarip siyasetliri kopinche ehwalda bir yerlik tilni ana til qilghan yerlik millet balilirini oqu-oqutushni hökümran orundiki tilda élip baridighan mektepte oqushqa mejburlaydu.
Birinchidin, bundaq siyasetler til özgirishini keltürüp chiqirishta nahayiti muhim rol oynaydu. Bundaq ehwalda yerlik milletning ana tili mekteplerde ishlitilmigenliktin, ularning ana tili tereqqiy qilmaydu. Yeni, yerlik millet tilining özi bir yaman tesirge uchraydu. Buningdin bashqa, kishilerning pozitsiyesimu yaman tesirge uchraydu. Yeni balilar bilen ata-anilar hökümran orundiki til bilen sélishturghanda özlirining tilining qimmitini töwen chaghlashqa yüzlinidu. Bu xil ehwal yerlik millet tilining ishlitilishige nisbeten intayin éghir selbi tesir körsitidu. Balilarning til, medeniyet, örp-adet we en'enini öginishi üchün ular ashu nersilerning ichide yashishi hemde ulargha ushbu nersiler ögitilishi kérek. Eger balilar öz millitidin bolghan chonglar we pishqedemler bilen birge yashimaydiken, hemde bu chonglar, pishqedemler we mekteplerning balilargha öz millitining tili, hékayisi, örp-aditi we en'enisini ögitishige yol qoyulmaydiken, u halda balilar u nersilerni toluq öginelmeydu. Eger balilar öz ana tilida toluq sawadini chiqarmaydiken, ularning ana tilni özidin kéyinki ewlatlargha (yeni öz balilirigha) ögitish éhtimalliqi zor derijide töwenleydu.
Ikkinchidin, mekteplerdiki oqu-oqutushta peqet hökümran orundiki tilnila ishlitishtin kélip chiqidighan yaman aqiwet intayin éghir bolidu. Bundaq ehwalda balilarning öz ana tilini ishlitishi ochuq yaki yoshurun halda cheklen'gen bolidu. Balilarning ana tilni öginishige yol qoymasliq, yaki ularni ana tilni pishshiq bilidighan chonglardin ayriwétish arqiliq ularning ana tilni ishlitishige tosalghuluq qilish, yerlik milletning öz tilini kundilik turmushta we mektepte ishlitishige yol qoymasliq bolup hésaplinidu. Bundaq ayriwétish hemme yaki köp sandiki oqutquchilar yerlik millet tilini bilmeydighan hökümran millet kishiliridin terkip tapqan ehwaldimu yüz béridu. Bu xil ehwalning bir roshen misali balilarni öydin ayrip, mektepte yétip-qopup oquydighan mektepke oqutushtur. Bundaq siyasetler hazirgha qeder balilargha yalghuz éghir derijidiki jismaniy zexmilerni keltürüpla qalmay, yene éghir derijidiki rohiy ziyanlarnimu saldi. Bu zexmiler mundaq bir qanche terepni öz ichige alidu: ijtimaiy qalaymiqanchliq, pisixilogiye jehettiki zexme, chüshinish, este qaldurush, höküm qilish, xulase chiqirish, we asaslash iqtidaridiki zexme, til we oqushtiki zexmiler. Mushundaq ziyan-zexmilerning netijiside ular iqtisadiy, ijtimaiy we siyasiy sahelerdimu töwen orun'gha chushup qaldi. Amérikiliq ziyali térisa mkkarty (Teresa McCarty) özining ilmiy tetqiqati asasida mektepte ishlitilgen tilning aqiwiti toghrisida toxtilip mundaq deydu: yerlik we az sanliq millet oqughuchilirining oqush netijisi eng nachar, ularning aile kirimi eng töwen bolup, rohiy chüshkünlük we yashlarning özini özi öltürüwélish nisbitimu yerlik millet yashliri ichide eng yuqiri.
Hazir shu nerse nahayiti éniq boldiki, hökümetler yerlik millet balilirini hökümran orundiki tilda oqushqa mejburlisa yuqiriqidek we uningdinmu bashqa yaman aqiwetler kélip chiqidighanliqini toluq bilip boldi. Bir hökümetning bu ishlardin toluq xewerdar bolup turuqluq, ashundaq maarip siyasitini yolgha qoyushi hazir til we medeniyet jehettiki irqiy qirghinchiliqning bir xil shekli, dep qarilidu. Bizning (ushbu maqalining töt aptorini dimekchi) qarishimizche, b d t 1948-yili maqullighan "irqiy qirghinchiliq jinayitining aldini élish we uni jazalash toghrisidiki kélishim" ning mezmunigha asaslan'ghanda, héliqidek éghir aqiwetlerning kélip chiqidighanliqini bilip turup eneshundaq bir maarip siyasitini yolgha qoyushni bir xil irqiy qirghinchiliq, xelq'araliq jinayet, yaki insaniyetke keltürgen jinayet, dep qarashqa bolidu.
Biz (ushbu maqalining töt aptorini dimekchi) özlirimizning 2004-yili élan qilghan yene bir "mutexesisler ilmiy maqalisi" da töwendiki nuqtilarni bayan qilghan iduq: yerlik we az sanliq millet balilirining oqu-oqutushini asasen hökümran orundiki tildila élip barghanda, merkiziy kishilik hoquq kélishimliride békitilgen nishanlarni, bolupmu maarip hoquqini emelge ashurushqa nisbeten adettin tashqiri selbiy aqiwetlerni élip kélidu. B d t ning maarip hoquqi sahesidiki sabiq alahide pütükchisi katarina tomasiwiski (Katarina Tomasevski) ning sözige asaslan'ghanda, hökümran orundiki tilda élip bérilghan oqu-oqutush til, pidagogika we pisxologiye jehette bir xil tosalghu peyda qilip, yerlik millet balilirini bilim élishtin mehrum qalduridu. Eger maarip tili jehettiki kishilik hoquqi kélishmisi bolmaydiken, bolupmu hökümran orundiki tilni ikkinchi til süpitide sherti toluq toshidighan qosh tilliq oqutquchilar ders qilip ötken asasta, dölet igiligilidiki mekteplerde oqu-oqutushni ana tilda élip bérish hoquqi bolmaydiken, köp sandiki yerlik millet we az sanliq millet xelqliri peqetla "kémeytilgen mektep terbiyisi" ni qobul qilishqa mejbur bolidu. Bu yerdiki "kémeytilgen mektep terbiyisi" diginimiz, oqughuchilarning hökümran orundiki tilni ana tilining ornigha yaki ana tilining bedilige öginishi bolup, mushundaq kémeytilgen oqu-oqutush arqiliq balilarning ana tili deslipide qalaymiqanlishidu, kéyinche bolsa ularning ana tilining ornini pütünley hökümran orundiki til alidu. Kémeytilgen mektep terbiyisini öz béshidin kechürgen balilar, yaki kam dégende ularning baliliri, til we medeniyet jehette hökümran orundiki milletke özgirip kétidu. Bir jem'iyet kölimi boyiche qarighanda, kémeytilgen mektep terbiyisini öz béshidin kechürgen milletning ata-anilar bilen balilardin ibaret ewlatlar otturisidiki almishish buzghunchiliqqa uchrap, ularning ana tili aldi bilen yoqap kétish xewpige uchraydu. Kéyinche bolsa yerlik tilning pütünley yoqap kétishini keltürüp chiqiridu. Bundaq ehwal shuning bilen dunyaning tildiki köp xilliqining yoqap kétishige hesse qoshidu. Bundaq özgirish özligidin bolghan emes. Bundaq özgirish yerlik milletler üchün bashqa tallash yoli bolmighanlighi, hemde ata-anilarning hazir yürgüzüliwatqan mejburi siyasetlerning uzun muddetlik yaman aqiwiti toghrisida ilmiy tetqiqatlar arqiliq ispatlan'ghan bilimlerdin toluq xewiri bolmighanlighi sewebidin yüz béridu.
Nöwettiki yerlik millet we az sanliq millet maaripining aqiwiti toghrisida chiqirilghan ilmiy tetqiqat yekünliri shuni körsitiduki, qosh tilliq oqughuchilarning axirqi oqush netijisining qandaq bolidighanlighini, hemde hökümran tildiki sawatliq bolush sewiyisining qandaq bolidighanlighini belgileydighan eng muhim amil ularning ana tilda élip bérilghan mektep terbiyisini qanche uzun körgenlikidin ibaret bolup, ularning ijtimaiy we iqtisadiy orni qatarliq bashqa amillar unchiwala muhim emes. Ilmiy tetqiqat netijiliri qosh tilliq we köp tilliq bolushtiki sewiyini qandaq qilghanda nahayiti yuqiri pellige kötürgili bolidighanlighini, hemde ashu oqughuchilarning mekteptiki oqush netijisinimu qandaq qilghanda nahayiti yuqiri pellige yetküzgili bolidighanlighini toluq ispatlap bolghan bolsimu, nöwettiki yerlik millet we az sanliq millet maaripida ashu ilmiy tetqiqat netijilirige pütünley qarimu-qarshi bolghan siyasetler yolgha qoyuliwatidu. Yerlik millet balilirini oqu-oqutushni hökümran tilda élip baridighan mekteplerde oqutush ularning her xil iqtidarlirining tereqqiy qilishini töwenlitiwétidu. Ularning menggü kembeghel bolup yashishini keltürüp chiqiridu. Hemde ulargha rohiy jehette intayin éghir ziyan-zexmilerni élip kélidu.
Ushbu maqalida biz yuqiriqidek maarip siyasitining hazirqi meqsetlik halda yolgha qoyulush derijisining qanchilik éghirlashqanliqini tekshürüp chiqimiz. Hemde hazir mewjut bolup turuwatqan xelq'araliq qanun-permanlarning dairiside eneshundaq ishlarni bir xil jinayi heriket, dep qarashqa bolidighanlighini ispatlap chiqimiz.
Yuqiriqilar kenggés xanim qatarliq töt aptorning maqalisining "muqeddime" qismi bolup, men bu qétim bu yazmamni mushu yerde axirlashturimen. Uyghur diyaridiki qérindashlirimiz üchün kenggés xanimlarning maqalisidiki ilmiy uqumlar intayin muhim bolghachqa, men buningdin kéyinmu u maqalining qalghan qismini imkan qeder tézraq teyyarlap yollashqa tirishimen. Bu yerde men oqurmenlerdin töwendiki tor bettidiki mezmunni choqum bir qétim oqup chiqishni tewsiye qilimen:
http://bbs.diyarim.com/read.php?tid=30697
Men ushbu yazmamni yéqinda http://meripet.blogbus.com ge yezilghan towendiki bir inkas bilen axirlashturimen:
"Essalamu eleykum Erkin Sidiq aka: Jenubi Shinjangning xilwettiki bostanliq kentidin sizge otluq salam. Yingi yilingizgha mubarek bolsun. Meripetperwer Uyghur yashlirigha wakaliten téningizge salametlik ,'ailingizge bext tileymen. Men sizning yazmiliringiz arqiliq sizni tonughan,yazmiliringizni söyüp oquydighan ixlasmenliringizning biri. Men sizge xélidin béri xet yézishni oylighan bolsammu, erzimes xetlirim arqiliq sizning qimmetlik waqtingizni élip qoyushtin ensirep sizge xet yazmighan idim, emma sizning diyarimizda yolgha qoyuliwatqan "qosh tilliq maarip"toghrisidiki maqalingizni oqup, ixtiyarsiz sizge xet yézishqa kirishtim. Qosh tilliq maaripning bizge élip kélidighan purset we xirisliri xélidin béri méni oylandurup kelgen idi. Emma bashqilar qandaq oylidi bunisi manga namelüm bolghanliqtin, bujehette chongqurraq pikir yürgüzüwatqanlar anche köp bolmisa kérek dep oylighan idim. Sizning yazmiliringiz we uninggha yézilghan inkaslardin millitimizning tereqqiyatigha,pen-medeniytige üzlüksiz köngül bölüwatqanlarning xélila köp ikenlikini bilip,xéli ümüdke toldum. Bizde "tama-tama köl tolar"digen gep bar. Bizde milletning tereqqiyati toghrisida etrapliq pikir yürgüzidighan ötkür pikirlik kishilirimiz qanche köpeyse milletning tereqqiyatigha shunche paydiliq. Diyarimizdiki pul-mal, hoquqni hemmidin ela bilidighan birqisim nan qépilargha qarighanda milletning tereqqiyatini oylaydighan ötkür pikirlik kishilirimizning bolushi millitimizning bexti.
Men kichikimdin bashlap kitap oqushqa amraq bolghachqa özüm yaxshi körgen kitaplarni chang qondurmay etiwarlap saqlap kelgen idim. Meqsed men söyüp oqughan kitaplarni perzentlirimmu söyüp oqusa, manga ejdadimni tonutqan kitaplardin perzentlirimmu ata-bowilirini biliwalsa, öz medeniytini biliwalsa, perzentlirim öz millitining pen-medeniytini, tarixini qizghin söyidighan yaramliq kishilerdin bolup chiqsa digendin ibaret idi. Ming epsüs ,balam mektep yishigha toshqandin kiyin bujehettiki endishem künséri éship bardi. Balam qosh til bashlan'ghuch mektipide oquydu. Gerche bu mektepning wiwiskisida " qosh til mektep "dep yiziqliq bolsimu barliq dersler xenzutilida ötülgenliktin adettiki kishiler bu mektepni" xenzu mektep "dep ataydu. Shu seweptin balamning Uyghurche sawadini ailide chiqirishqa mejbur boldum, emma mektepte Uyghurche yiziq bilen uchrishish pursiti bolmighandin kéyin Uyghurche söz-atalghularni yézish,chüshinishte we Uyghur til-yiziq sewiysini dawamliq ashurushta qiynchiliq xéli éghir bolidiken. Shuning bilen men ballirimgha qimmetlik buyum süpitide miras qaldurup qoyushni oylighan qimmetlik kitaplar "iz " ."oyghan'ghan zimin"," anayurt ","jallat xénim"...............qatarliq nurghun kitaplar mendin kiyin qalsa topa bésip, bir bulungda boyun qisip turup qalarmu-he?! Balilirim , bizni dunyagha tonutqan mehmut qeshqiri, yüsüp xas hajip, lutpulla mutellip, abduxaliq Uyghur, abdirihim ötkür, abdushukur muhemmet imin........... Qatarliq alim, ediplirimizning ismini bilmeydighan we atiyalmaydighan(hetta aghzi kelmeydighan)bolup chiqarmu-he?! Ana tilida muntizim terbiylenmise ana tilida yézilghan qimmetlik kitaplarni qandaqmu oqup chüshineler?
Men ilgiri balam chong bolsa yaxshiraq xizmetke orunlishalarmu? Digenni oylayttim. Emdi balam chong bolsa manga we ata-bowisigha oxshimay qalarmu? Digenni oylaydighan bolup qaldim. Xeyriyet, hemmiz ortaq tirishchanliq körsitip milletning pen-medeniyet ishlirini qizghin söysek, izdensek qanaetlinerlik jawapqa choqum érisheleymiz. Millitimiz üchün özingizni asrang.sizge bext tilep: …"
Xelq'araliq Mutexesisler Neziridiki Yerlik Millet Maaripi we Ana Til
2-Qisim
Erkin Sidiq
2009-yili 2-ayning 15- küni
(Bu maqalini héch kimdin ruxset sorimay, menbesini eskertken halda bashqa her qandaq tor betlerde élan qilsingiz boluwéridu.)
Inkas yézilghan kona yéziqtiki tor betlirining bir qanchisi:
http://bbs.salkin.cn/read.php?tid-60320.html
http://bbs.xabnam.com/read.php?tid-97066-fpage-2.html
http://bbs.diyarim.com/read.php?tid=35196&fpage=2
http://bbs.retim.cn/read.php?tid-27070.html
Men ushbu yazmamda Kangas xanim qatarliq 4 neper dunyagha tonulghan mutexessisler teyyarlap, 2008-yili 21-apréldin 2-mayghiche échilghan birleshken döletler teshkilati (BDT) ning "yerlik mesililer toghrisidiki 7-nöwetlik daimiy söhbet yighini" da doklat qilghan 30 betlik in'glizche "mutexessisler ilmiy maqalisi" ning mezmunini tonushturushni dawamlashturimen. Bu yazmining 1-qismi töwendiki tor betliride bar:
http://bbs.salkin.cn/read.php?tid-54612-fpage-0-toread--page-2.html
1999-yili BDT her yili 2-ayning 21-künini "xelq'araliq ana til küni" qilip békitken bolup, pütün dunya xelqi 2000-yilidin bashlap bu künni her yili xatirilep kéliwatidu. Bu heqte ana-tilim blogbus ning töwendiki tor bétide bir qisim uchurlar bar iken:
http://anatilim.blogbus.com/logs/35011024.html
Men oqurmenlerdin bu uchurni bir qétim oqup chiqishni teshebbus qilimen. Shundaqla Uyghurlar ichidiki yazghuchi we ziyaliylarning ashu künni xatirilesh munasiwiti bilen bir az izdinip, öz bilimlirini ishqa sélip, Uyghurlarning ana tili heqqide xelqqe paydiliq maqale we bashqa edebiy eserlerni yézip élan qilishini ümid qilimen. Méningche Uyghurlar hazir mushundaq bir paaliyetke intayin éhtiyajliq.
Yéqindin buyan méning künlirim intayin tit-titchiliq ichide ötüwatidu. Bundaq bolushidiki seweb, men ana tilning yerlik millet maaripidiki roli heqqide yéngi matériyallarni körgenséri, ana til mesiliside hazir Uyghurlar duch kéliwatqan ehwalning neqeder yamanlighini, neqeder xeterlikligini barghanséri chongqurlap hés qiliwatimen. Men mushu xildiki yazmilarni téz-téz teyyarlap torgha yollashni arzu qiliwatqan bolsammu, bu yil kirgendin buyan xizmitim bashqiche jiddiy haletke kirip qélip, bu maqalilerni téz-téz teyyarlashqa waqit chiqirishta qiynilip qéliwatimen. Nurghun tordashlar öz inkaslirida "biz qandaq qilishimiz kérek" dep soraptu. Men bu soalgha aldinqi yazmilirimda azraq jawab berdim. Yeni Uyghurlar yehudiylarning yolini tutup, özi duch kéliwatqan bu bir keskin mesilini qanuniy wastilar arqiliq hel qilishqa urunup béqishi kérek. Buning üchün ishni aldi bilen alliqachan yézilip we maqullinip bolghan, emma ijra qilinmaywatqan qanunlarni ijra qildurushtin bashlash kérek. Andin nachar, Uyghurlar üchün paydisiz qanun - belgilimilerni eng yuqiri baldaqtin bashlap özgertish yolida ish élip bérish kérek. Pütün bir milletning aldigha qoyulghan bir mesilini bir qisim kishilerning öz aldigha ayrim-ayrim ish élip bérishi bilen hel qilip bolghili bolmaydu. Choqum küchni birleshtürüp, qanuniy yollar bilen bir tutash ish élip bérish kérek. Men yuqiriqi soalning bashqa jawablirini tépish heqqide buningdin kéyinmu dawamliq oylinimen. Shuning bilen bille, Uyghur diyari we chet eldiki bashqa barliq qérindashlarningmu, bolupmu bashqa barliq bilim ehliliriningmu bu jehette qattiq izdinip béqishini ümid qilimen. Uyghur bilim ehliliri üchün "bilimning zakitini bérish" rohini tiklesh we uni jari qildurush peyti hazir toluq yétip keldi. Yene uxlap yétiwermeyli. Yene qarap olturuwermeyli. Uyghur emel ehliliridinmu özining tarixiy mes'uliyitini öz üstige élip, özining memuriy we milliy burchini ada qilip, Uyghur tili we medeniyitige ige bölishini ümid qilimen. Hazir Uyghur xelqi aldigha qoyulghan resim buningdin kéyin Uyghur millitining xenzu tili sawatini chiqirip, shu arqiliq Uyghur millitining iqtisadiy we ijtimaiy ornini yuqiri kötürüsh, Uyghur millitini qudret tapquzush. Lékin bu yenila bir parche resim, bir dane güzel arzu. Men körgen ilmiy matériyallargha asaslan'ghanda, Uyghurlar hazir öz diyarida yolgha qoyuluwatqan maarip tüzümige tayinip turup yuqiriqidek arzuni emelge ashuralmaydu. Uning eksiche, eger hazirqidek "qosh tilliq maarip tüzümi" dawamliq yolgha qoyuluwerse, Uyghurlarning ijtimaiy we iqtisadiy orni téximu töwenlep kétip, Uyghurlar yérim qulluq ornigha chüshüp qélishi mumkin. Uningdinmu yaman yéri, Uyghurlar til we medeniyet jehette pütünley assimilyatsiye bolup kétishi mumkin. Buningdin 60 yil ilgiri junggoda 56 millet bar idi. Hazir uningdin qanchisi qaldi? Qalghanlargha néme boldi? Bolsa jimjit olturup turup, közingizni yumup turup, bu mesililer üstide bir oylinip béqing. Hazir méngiwatqan yolingiz sizni qandaq bir aqiwetke, qandaq bir teqdirge élip baridighanliqini tesewwur qilip béqing. Ushbu yazmida yuqiriqi nuqtilar heqqide bir qisim muhim ilmiy nezeriyiler bayan qilin'ghan bolup, men Uyghurning kelgüsige köngül bolidighan her bir qérindishimizdin bu yazmini bir qétim estayidil oqup chiqishini ümid qilimen.
Uyghur diyaridiki bir qisim ata-anilar hazir barliqini ishqa sélip, bashqilar bilen qattiq riqabetliship turup, bes-bes bilen kichik balilirini ichkiridiki ölkilerde oqushqa mangduruwatidu. Eger siz ashundaq ata-anining birsi bolsingiz, balingiz kéler qétim sizni yoqlap qaytip kelgende, uning bilen obdan parangliship, uning rohiy jehette qandaq ehwallargha duch kéliwatqanliqini, uning rohiy dunyasida qandaq özgirishler boluwatqanliqini inchikilep sorap béqing. Men bu gepni hazir ichkiride oquwatqan bir qisim Uyghur oqughuchilardin kelgen xetlerge asasen dewatimen. Bundaq yolni tallighan ata-anilarning meqsiti peqet birla. U bolsimu balisini téximu yaxshiraq jan béqish pursitige érishtürüsh, balisini bextlik qilish. Lékin qilghan ishingizning aqiwiti balingizning neziride özige ziyankeshlik qilish bolup qalmisun. Insanlargha xushalliq, qanaetchanliq we bextlik élip kéleleydighan ishlar intayin kop. Sizge bextlik bolup tuyulghan bir ishning bashqilarghimu shundaq bolup tuyulushi natayin. Bir ademning ijtimaiy we iqtisadiy ornining qanchilik yuqiri bölishidin qet'iy nezer, eger u bir wijdanliq we ghururluq adem bolidiken, u özi üchün eng söyümlük bolghan, özi eng qedirleydighan bir nersidin ayrilghanda, özini dawamliq türde bextlik dep hésabliyalmaydu. Özide dawamliq türde bextlik tuyghusi bolmaydu. Mushu nuqtidin élip éytqanda, her bir ademning teqdiri pütün milletning teqdiri bilen chemberchas baghlan'ghan bolidu. Ushbu yazmida öz ailisidin, özining milliy jem'iyettin ayrilip oquydighan balilar duch kélidighan bir qisim yaman aqiwetler bayan qilinidu. Eger siz ashundaq bir balining ata-anisi bolsingiz, bu yazmini choqum bir qétim oqup béqing.
Milletning hali yaxshilanmay turup, uning her bir ezasining hali menggü yaxshilanmaydu. Shunga öz ailisining halini yaxshilash üchün yol tallighanda, milletning halini yaxshilash üchün bir yol tépishning uningdinmu muhim, hetta eng muhim ikenlikini untulup qalmasliq kérek. Mana bu Yehudiylar yekünlep chiqqan tejribe-sawaqlarning birsi. Men yéqinda özige "tarim722" dep texellus qoyuwalghan bir ukimizning "qope éshek, oyghan, quyash kötürüldi" dégen mawzuluq bir yazmisini oqup chiqtim. Uningda ilgiri sürülgen idiyiler we otturigha qoyulghan chaqiriqlar nahayiti ehmiyetlik iken. Uyghurlarning nöwettiki ehwaligha nahayiti mas kélidiken. Men oqurmenlerge u yazmini bir qétim oqup béqishni teshebbus qilimen. U yazmining biliktiki tor bet adrési:
http://www.bilik.cn/bbs/viewthread.php?tid=21148
Men emdi bu yazmining resmiy mezmunini bashlaymen.
2. Hökümran tilda élip bérilidighan maaripning mahiyiti we tesiri—ijtimaiy we telim-terbiye jehettiki körgen- bilgenlirimiz
(1) Tilning Muhimliqi
Biz (eslidiki maqalining 4 aptorini démekchi) maqalimizning bu qismini yerlik millet we az sanliq milletler öz ana tili, medeniyiti, milliy kimliki we millitining yoqitilghinini qandaq chüshen'genliki, hemde jismaniy jehettiki yoqilish bilen til we medeniyet jehettiki yoqilishni qandaq chüshen'genliki toghrisidiki bir qanche misaldin bashlaymiz.
Kanada Ontario ölkisi zehersizlendürüsh merkizi (in'glizche "detoxification center") ning diréktori "Randy Councillor" özining "zéminning awazi bizning tilimizda" dégen ilmiy maqaliside mundaq deydu: "bizning tilimiz yoqap kétiwatidu. Mana bu nacharlishishning birinchi alamiti. Bizning milliy hayatimiz mundaq töt éléméntning asasida mewjut bölishi kérek: en'ene, medeniyet, qimmet köz-qarishi, we til. Eger siz bu töt asasning birsini yoqitip qoysingiz, bizning milliy hayatimiz chuwulushqa bashlaydu. Shuning bilen biz mushundaq chuwulushning alamiti bolghan haraqkeshlik we bashqa nachar ehwallargha duch kélimiz."
Biz qanuniy jehette muhakime yürgüzüshtin burun, kémeytme maaripta zorluq küchi ishlitish usulliri, hemde ashundaq qilishtin kélip chiqidighan oqu-oqutush we jem'iyetshunasliq jehettiki yaman aqiwetler üstide toxtilip otimiz. Kémeytme maarip déginimiz, balilargha ularning ana tilini ögetmey, uning ornigha hökümdar tilni ögitish, shu arqiliq balilarning ana tilini ularning til bilimi ichidin chiqirwétishke qaritilghan. Bu bir asmilatsiyichilik bolup, undaq qilish biwasite ten zexmilirini keltürüp chiqiridu. Shundaqla nahayiti éghir rohiy zexmilerni, we nahayiti éghir pisxologiyilik, til, chüshinish, este qaldurush, höküm qilish, xulase chiqirish, we asaslash (yaki sewebini tépish) iqtidarliri (in'glizche "cognitive ability") jehettiki, hemde nahayiti éghir maarip, ten-salametlik bilen munasiwetlik ijtimaiy we iqtisadiy zexmilerni keltürüp chiqiridu. Bundaq zexmiler menggülük bolidu: yerlik millet xelqliri bundaq zexmilerning tesiridin bir ömür xali bolalmaydu.
(2) Yerlik millet maaripida qollinilidighan zorawanliq küchler: "tayaq", "sewze" we "idiye"
Jem'iyetshunasliq we maaripshunasliq nuqtisida turup, biz tinchliq tetqiqatchisi "Johan Galtung" 1980-yili otturigha qoyghan zorawanliq küchining mundaq 3 xil sheklini teswirleymiz: hökümdarlar bir ortaq meqsetke yétish üchün "tayaq", "sewze" we "idiye" din ibaret 3 xil küchtin paydilinidu.
"tayaq" ishlitishning misalliridin mundaqliri bar: jismaniy zorawanliq küchi ishlitish arqiliq balilarni ata-anisidin ayrip ekétish, balilargha öz ana-tilini ishletkenliki sewebi bilen ten jazasi bérish, yaki ulargha tamaq bermeslik.
1851-yilidin 1920-yilighiche bolghan ariliqta, norwégiyidiki oqutquchilar Saami we Kven millitidin bolghan balilargha norwégiye tili ögitishte yaxshi netije qazan'ghan bolsa, ulargha mukapat teriqiside qoshumche maash bérilgen. Shundaqla, eger kembeghel balilar we ata-anilar öz ana tilini tashliwétish bedilige norwégiye tilini öginish we ishlitishke nisbeten aktip pozitsiye tutqan bolsa, ular tamaq we kiyim-kéchek mukapatigha érishken. Bu xil usul "sewze" ishlitish, dep atalghan.
"Idiye" din paydilinish mesilisi üstide mushu maqalining 3-qismida ayrim toxtilimiz.
Öz tili, medeniyiti we milliy özlükidin psixologiye jehettin ayrilish, hemde bashqa bir til, medeniyet we kimliktiki ademge aylinish köpinche ehwalda öz millitidin jismaniy jehette ayrilish netijiside wujudqa kélidu. Bir dölet hakimiyitining mektepte yétip-qopup oquydighan mektep we shuninggha oxshash orunlarni mejburi yolgha qoyushi, yerlik millet balilirini öz oyidin we öz jem'iyitidin ayriwétish, öz oyi bilen öz jem'iyitidin nahayiti yiraqtiki orun'gha yötkiwétish, bezide hetta hökümran millet jem'iyitidiki aililerde turghuzushini keltürüp chiqardi. "gherq qilip ögitish tüzümi" (in'glizche " submersion education") diki balilarning dem élish künliri we oqush axirlashqanda öz jem'iyitige jismaniy jehettin qaytip kélishige köpinche ehwalda yol qoyuldi. Lékin, hökümet bundaq ishlargha shertlik yol qoyidighan, bezide bolsa bundaq ishlarni menggü chekleydighan ehwallarmu bar. Balilarni öz ata-anisining tesiridin ayriwétishke urunidighan ishlar téxi axirlashqini yoq—bu jehettiki hazirmu mewjut bolup turuwatqan misallar intayin kop.
(3) "Gherq qilip ögitish tüzümi" ning maaripshunasliq, jem'iyetshunasliq, jismaniy we pisxologiyilik jehetlerdiki yaman aqiwetliri
Erkin Sidiqning izahati: "gherq qilip ögitish tüzümi" mundaq bolidu: mektep yéshidin burun bashqa bir millet rayonigha köchüp barghan balilar ashu yat millet balilirigha qoshulup oquydighan bolup, bu balilargha yat millet tilidin ayrim ders bérilmeydu. (izahat tamam)
Jismaniy jehettiki ayriwétish we bashqa asmilatsiyéichilik "tayaq" lirini ishlitishning psixologiye, chüshinish, este qaldurush, höküm qilish, xulase chiqirish, we asaslash iqtidarliri jehette, hemde til we maarip jehette intayin ziyanliq tesiri bar bolup, bir milletning til we medeniyet jehettiki weyranchiliqini keltürüp chiqiridu. Töwende biz mundaq bir qanche nuqtilar heqqidiki misallarni teswirlep otimiz:
[1] kémeytme maariptin kélip chiqqan oqu-oqutush netijisi jehettiki yaman aqiwetler.
[2] jem'iyet, iqtisad we bashqa ijtimaiy yaman aqiwetler, mesilen, yerlik millettiki yuqiri nisbetlik ishsizliq, töwen kirim, iqtisadiy we ijtimaiy ornining töwenlishishi, milliy xasliqtin yatlishishi we rohiy késellikke giriptar bolushi.
[3] yuqiriqi ikkinchi aqiwettin kélip chiqqan yaman jismaniy aqiwetler, mesilen, haraqkeshlik, zinaxorluq, özini öltürüwélish, zorawanliq küchi ishlitishtin kélip chiqqan adem olturush, we bashqilar.
[4] yaman pisxologiyilik aqiwetler, bolupmu mektepte yétip-qopup oquydighan mekteplerde yüz bergen échinishliq ehwallar.
Erkin sidiqning izahati: Uyghur jem'iyiti we Uyghur hayatida yuqiriqi bir qanche jehetlerde yüz bergen we yüz bériwatqan misallar intayin kop. Shunglashqa, waqit we maqalining hejmini közde tutup, eslidiki maqalida bérilgen misallarni bu yerde tepsiliy bayan qilmaymen. (bu izahat tamam)
Nurghun balilar kündüzlük mektepler we mektepte yétip-qopup oquydighan (yaki yataqliq) mekteplerdiki oqu-oqutush jeryanida yaki ashundaq oqu-oqutushning sewebi bilen öz ana tilining bir qismini yaki hemmisini yoqitip qoyidu. Bundaq ishlar bezide bir ewlad dewri ichidila yüz béridu. Bu jehette dunyada minglighan misallar bar. Bu yerdiki mesile balilar oqughan mektepning qandaq mektep ikenlikide emes. Bu yerdiki asasliq mesile mektepning oqu-oqutush nishani balilargha ana til asasida bashqa tilnimu ögitishmu yaki ana tilni ularning til iqtidari qataridin kémeytishmu, dégen nuqtida. Balilarning öz ana tilini saqlash we mustehkem tereqqiy qildurushni bir éniq nishan qilghan asasta ularni yuqiri sewiyilik qosh tilliq kishilerdin qilip terbiyilep chiqish-chiqmasliqta. Lékin, asmilatsiyichilik kémeytme maarip tüzümi hazirghiche we hazirmu yerlik we az sanliq milletlerdin kélip chiqqan gas we quliqi yaxshi anglimaydighan oqughuchilarning eng asasliq oqu-oqutush usuli bolup turmaqta. En'eniwi mektepler, hemde balilar bashlan'ghuchni öz ana tilida bashlap, hökümran tildiki sewiyisi yuqiri kötürülgende ashu hökümran til sinipigha yötkilidighan "ötkünchi oqutush programmisi" ni yolgha qoyghan mekteplerdimu yerlik millet balilirining öz ana tilidiki sewiyisi intayin nachar halette turmaqta. Shunglashqa ular ana tilini öz öyide ishlitelmeydu, yaki bolmisa ana tilini özining balilirigha ötküzüp bérelmeydu. Maarip tüzümi keltürüp chiqarghan til jehettiki asmilatsiyichilik déginimiz, mushundaq asmilatsiyge uchrighan kishilerning baliliri yaki newriliri ana tilni ögenmeydu, dégenni körsitidu. Bundaq kishiler til jehette bashqa bir milletke mejburi özgertilidu.
Kémeytme hökümran tildiki oqu-oqutushni öz beshidin ötküzgen yerlik balilar bilim élish we bashqa rohiy jehetlerde nahayiti éghir ziyanlargha uchridi. Bundaq ziyanlarni keltürüp chiqarghan nerse del ashundaq maarip tüzümining özidur. Yerlik balilar köpinche ehwalda mektep ichi we sirtida keng dairidiki nachar muamilige duch kélidu. Maaripshunasliq, tilshunasliq, psixologiye we jem'iyetshunasliq saheliride élip bérilghan tetqiqatlar bu nuqtini küchlük derijide ispatlidi. Maffi tehrirligen 2001-yilidiki bir kitabtiki nurghun maqalilerde körsitilishiche, tilning yoqilishigha sewebchi bolghan bir nerse köchmen bolush, yene bir nerse bolsa mekteptiki oqu-oqutushtin ibaret. Tsui bilen Tollefson tehrirligen 2004-yildiki bir kitabta pütün dunya miqyasida élip bérilghan ilmiy tetqiqatlar asasida mundaq bir yekün xulasilep chiqilghan: bir yat tildiki asasiy ipadilerni téxi toluq öginip bolalmighan balilargha ashu yat tilda ders ötülse, yalghuz bu balilarning oqush netijisi bilen chüshinish, este qaldurush, höküm qilish, xulase chiqirish, we asaslash iqtidarlirining toluq yétilishige dexli yétipla qalmay, ularning öz-özige bolghan tonushi, ghururi, rohiy jehettiki tinchliqi we oqu-oqutush jeryanigha ünümlük qatnishish qabiliyitigimu dexli yétidu.
Nurghun tetqiqat netijiliridin shu nerse intayin éniq boldiki, qosh tilliq balilarning akadémiyilik muweppeqiyitini aldin mölcherleshte, bashqa her qandaq amillargha qarighanda, ularning deslepte dersler öz ana tilida otilidighan mektepte qanche uzun oqughanliqi eng muhim rol oynaydu. Bu amil yerlik milletning ijtimaiy we iqtisadiy ornidinmu muhim bolup, hökümran qilin'ghan yaki ézilgen yerlik millet oqughuchilirining istiqbalining qandaq bolushida intayin halqiliq rol oynaydu. Hazir eng nachar maarip netijisi "gherq qilip ögitish programmisi" da oquwatqan oqughuchilar arisida körülüwatqan bolup, bundaq oqughuchilargha ana til ya zadila ötülmeydu, yaki bolmisa ana til peqet bir qoshumche ders teriqiside azraqla otilidu. Yéngi zéllandiye maarip ministiri orunlashturghan bir ilmiy tetqiqat netijisige asaslan'ghanda, peqet hökümran tildila élip bérilidighan "gherq qilip ögitish tüzümi" az sanliq millet oqughuchiliri üchün ünümi eng töwen bolghan oqutush usuli iken. Thomas bilen Collier 2002-yili 210,000 neper ispaniyiche - in'glizche qosh tilliq oqughuchiliri ustidin élip barghan keng - kölemlik ilmiy tetqiqatidin mundaq bir yekün chiqarghan: bir yat til mektipide oqughan oqughuchilarning oqush netijisining qandaq bölishini ularning deslepte dersler öz ana tilida otilidighan mektepte qanche uzaq oqughanliqi belgileydu. Buningdin shuni körüwélishqa boliduki, yerlik millet oqughuchilirining maaripta meghlup bölishini keltürüp chiqiridighan eng muhim seweb "gherq qilip ögitish tüzümi" din ibaret.
Yerlik millet xelqliri toghrisidiki nurghun statistikilar shuni körsitiduki, ular ijtimaiy we iqtisadiy jehette nahayiti töwen orun'gha chüshürülgen. Ularning bundaq orun'gha chüshüp qélishini köpligen tarixiy, jughrapiyilik, ijtimaiy, siyasiy, medeniy, til we maarip jehettiki amillar keltürüp chiqarghan bolsimu, köpinche ehwalda ötmüshtiki yaki hazirqi mustemlikichilikke uchrash bilen munasiwetlik bolsimu, yerlik millet xelqlirining bügün ashundaq töwen ijtimaiy we iqtisadiy orun'gha chüshüp qélishida barghanséri muhim rol oynawatqan nerse yolgha qoyulghan maarip tüzümi, bolupmu kémeytme maarip tüzümi, yeni hökümran orundiki tilni yerlik millet maaripidiki oqu-oqutush tili qilip ishlitish boluwatidu.
Pütün dunya miqyasida, hazir yerlik millet we az sanliq millet baliliri éghir ten jazasigha uchrawatqan, tamiqi kemchil boluwatqan, jinsiy jehettin xarliniwatqan we shuninggha oxshash bashqa nachar muamililerge uchrawatqan misallar intayin kop. Nachar maarip tüzümi sewebidin iqtisadiy orunning intayin töwenlep kétishi yerlik millet balilirida ten-salametlik jehettiki éghir jismaniy zexmilernimu keltürüp chiqiridu. Mesilen, bowaqlarning obdan béqilmasliqi, bowaqlarning ey bolush nisbitining töwen bölishi, ozuqluqning yéterlik bolmasliqi, xeterlik ishlargha sélinishi, ishsizliq, bala ishchiliqi, nachar oy sharaiti we nachar dawalinish ehwali qatarliqlar. Éghir derijidiki jismaniy zeximlinishlerdin yene mundaqliri bar: haraqkeshliktin kélip chiqqan salametlik we bashqa beden mesililiri, oy ichide ayallarni we balilarni xarlash, zinaxorluq, özini öltürüwélish we jinayi ishlar bilen shughullinidighanlarning nisbitining yuqiri bölishi qatarliqlar. Bir qisim döletlerde, maarip sistémisi, bolupmu yataqliq mektepler, yuqiriqidek ehwallarni peyda qilghuchi biwasite, eng muhim we asasliq seweb ikenliki ispatlandi.
Köpinche ehwalda ten we rohiy jehettiki zexmilerni maarip tüzülmisi keltürüp chiqiridu. Deirdre Jordan resmiy maarip tüzülmisining milliy xasliqqa körsetken tesiri üstide keng - kölemlik ilmiy tetqiqat élip bérip, 1988-yili töwendikilerni yekünlep chiqqan: "tarix shuni ispatlidiki, iqtisadiy asaslardin qangqip chiqqan küchlerning tesiri, hemde yerlik millet xelqini öz makani bilen baghlap turidighan maddiy bayliqlarning talan-taraj qilinishi ularning milliy medeniyitini yoqitip tashlidi, hemde ularning ésil milliy xasliqining ornigha ashu yerlik milletlerni nachar millet qilip körsitidighan selbiy obrazni dessetti. Yalghuz bularla emes, yerlik milletning milliy xasliqi bilen milliy medeniyitini yoqatqan eng zor küchlerning birsi mekteptin ibaret boldi." ashundaq maaripning tesirige uchrighan nurghun balilar özining ana tilidin, milliy medeniyitidin, öz ailisidin we özining milliy jem'iyitidin menggülük widalashti.
1800-yillirining bashliri we otturiliridin tartip 1900-yillirining otturilirighiche bolghan ariliqta bir yerlik millet, yerlik dölet, yaki yerlik xelqni teltöküs yoqitish meqsitini ochuq-ashkara élan qilghan misallar sanap tügetkili bolmaydighan derijide kop. Mesilen, Milloy ning 1999-yili bayan qilishiche, kanada hökümiti belgiligen kanadadiki yataqliq mekteplerning resmiy nishani "indianliqlar mesilisini teltöküs hel qilish" bolghan. Ular mundaq dégen: "kanadadiki her bir indianliq döletning siyasiy qurulmisi ichige kirip bolmighuche, indianliqlar mesilisi pütünley hel bolup bolmighuche, hemde kanada hökümitining indianliqlar bashqarmisi pütünley emeldin qaldurulmighiche, biz bundaq maarip siyasitini yolgha qoyushni hergizmu toxtatmaymiz."
Hemmeylen'ge chüshinishlik bolghan sewebler tüpeylidin, hazir héch qandaq dölet yaki maarip orunliri melum bir milletni yoqitish, yaki uninggha zexme yetküzüsh, we yaki uni bashqa bir milletke aylandurush gherizini ochuq-ashkara otturigha qoyalmaydu. Lékin, ashu dölet bir milletni yoqitish, uninggha ziyankeshlik qilish yaki uni bashqa bir milletke özgertish üchün yolgha qoyghan tüzülme, idologiyilik amillar we ijra qiliwatqan siyasetlerni analiz qilish arqiliq u döletning ashundaq bir gherizi barliqini bayqiwalghili bolidu. Burunqi bir qeder ochuq-ashkara halda élip bérilghan ishlar bilen sélishturush arqiliq, biz mushundaq bayqashlargha bir qanche usuldin paydilinip érishtuq. Hökümran orundiki tilni yerlik millet we az sanliq millet balilirining asasliq ders ötüsh tili qilip ishletkende éghir selbiy aqiwetler yüz béridu. Bu nuqta burunqi konkrét, ilmiy tejribidin otken pakitlar arqiliq toluq ispatlan'ghan, shundaqla mukemmel nezeriyiwi we emili ilmiy tetqiqat pakitliri arqiliqmu ispatlan'ghan (mesilen, BDT ning 1953-yilidiki doklatigha we Magga qatarliq aptorlarning 2004-yilidiki "mutexessisler ilmiy maqalisi" gha qarang). Biz (eslidiki maqalining 4 aptorini démekchi) shuni jakarlaymizki, eger bir döletning maarip emeldarliri yuqiriqi ehwallarni bilip turup, hökümran orundiki tilni yerlik millet we az sanliq millet balilirining asasliq ders ötüsh tili qilip ishlitish maarip siyasitini dawamliq yolgha qoyidiken, bundaq siyasetni özgertishni dawamliq ret qilidiken, analitik, ijtimaiy-tilshunasliq, jem'iyetshunasliq we siyasetshunasliq, we maarip siyasitini analiz qilish nuqtisida turup qarap, ularda bir milletni yoqitish, yaki uninggha zexme yetküzüsh, we yaki uni bashqa bir milletke aylandurush gherizining barliqini nahayiti küchlük halda mueyyenleshtürgili bolidu.
Ashundaq dölet hökümitining bir misali kanada hökümiti bolup, ularning “indianliqlar ishliri bashqarmisi” bir esirge yéqin waqit ichide "indianliq balilarning parawanliqi we yaxshi terbiye körüshi üchün ish élip bérish" bahanisi astida indianliqlarni yoqitish üchün ish élip barghan. Bu bashqarma eng axiri 1986-yili taqalghan.
Bu yazmining ushbu qismi mushu yerde axirlashqan bolup, uning yene dawami bar. Uning kéyinki qisimliri "irqiy qirghinchiliq" we "insaniyet ustidin ötküzgen jinayet" heqqide bolidu.
Tehrirligüchi: orxun Uyghur tarixi tor béti (http://www.orkhun.com) din Yawuz.
Bu yazmida tilgha élin'ghan shexsler we ularning eserlirige munasiwetlik tor adrisliri toplimi:
Xelq'araliq Mutexesisler Nezeridiki Yerlik Millet Maaripi we Ana Til
3-Qisim
Erkin Sidiq
2009-yili 3-ayning 1- küni
(Bu maqalini héch kimdin ruxset sorimay, menbesini eskertken halda bashqa tor betlerde élan qilsingiz boluwéridu.)
Men ushbu yazmamda Kangas xanim qatarliq 4 neper dunyagha tonulghan mutexessisler teyyarlap, 2008-yili 21-Apréldin 2-mayghiche échilghan birleshken döletler teshkilati (BDT) ning «yerlik mesililer toghrisidiki 7-nöwetlik daimiy söhbet yighini» da doklat qilghan 30 betlik In'glizche «mutexesisler ilmiy maqalisi» ning mezmunini tonushturushni dawamlashturimen.
Resmiy mezmunni bashlashtin burun, men aldi bilen özüm yéqinda hés qilghan bezi mesililer üstide qisqiche toxtulup ötimen. Men yéqinda melum bir Uyghur tor bétide töwendiki uchurni oqudum: «Bügün men dangliq yazghuchilar bilen bille bir sorunda bolup qaldim. … ular tuyuqsizla qosh tilni mulahize qiliship qaldi. Men ularning mulahizilirining jewhirini silerge yetküzüshni toghra taptim: qosh til milletning teqdirini belgileydighan , yiraqni körerlik bilen otturgha qoyulghan, dana tedbir, hazir jemiytimizde Nur Bekrining qosh til siyasitige qarshi köpligen pikir yéghip uni tuzkor, déyishtek ehwallar bar. Bu ularning peqet milliy héssiyati boyiche, qarighularche dégen gépi xalas. Buni biz yazghuchilar hés qilip yetmisek , adettikki kishiler asanliqche chüshenmeydu. Nur Bekrining siyasiti toghra bolghan, yeni hazir millitimiz yéziqni saqlap qalamduq yaki nanni tutup yemduq dégen mesilige duch keldi, eger sen körünüsh bop qalghan yéziqmiznila oqutumiz dep , Xenzu tilini chetke qaqsang, séning néningni yatlar tutup yeydu . Eger sen bu tilni bilseng özüngning néningni özüng tutup yeyse. hem millitimiz bir qisim milletlerdin éship kétidu. eyni waqitta rehmetlik seypidin ezizi némishqa yéziqimizni latin yéziqi asasidiki herpche yéziqqe özgertti , pütünley méillitimizning bezi milletlerdin tézdin éship kétishi üchün, lékin bu yaxshi niyet merkezdikiler teripidin emeldin qaldi, biz yene mushu yéziqimizni qollansun, bumu bizning özimizning yéziqi emes, Ereb herpi asasida barliqqa kelgen. Emdilikte Nur Bekri Seypidin Ezizining yolini tutuwatidu, mana bu dana siyasiet, u biznng Uyghurni tereqqqi tapquzmaqchi, emma yéziqimizni qurban qilish arqiliq qilmaqchi, bu arqiliq kiyinki ewladlargha yashash pursiti qaldurmaqchi, Nur Bekri hazir Xenzularning “chet elning artuqchiliqini igilep özimizni küchlendürüp, ronaq tapquzush, özimizning méghizini özimiz chéqish” dégen musapisini qayta bésip , biz Uyghurlarni yéziqtiki achchiq qismetlerdin biraqla qutquzmaqchi, eger Uyghurlar yéziq ötkilidin jayida ötüp ketse qaldi ishlar kéyinkilerge amanet, mana bu Nur Bekrining ajayip yiraqni körerlik bilen yolgha qoyghan siyasiti. Mana bular bu dangliq yazghuchi , edeby tenqidchilirimizning pikiri. …» (shexsiylerning ismi we bashqa bir qisim jayliri qisqartildi.) Men bu uchurni oqup bolghandin kéyin, birer heptigiche bir intayin murekkep rohiy halet ichide öttüm. Maqale yezishni dawamlashturushqa qolum zadila barmidi. Nahayiti köp oylandim. Uyghurlar ichidiki bilimi eng yuqiri kishilerning bir qismi bolghan Uyghur yazghuchilirining beziliri «qosh tilliq maarip» mesilisige mushundaq qaraydiken. Töwen qatlamlardiki yéngi maarip siyasetlirini tüzüp chiqip ijra qiliwatqan Uyghur emel ehliliridin némini ümid qilish mumkin? Adettiki puqralardinchu?
Oylap baqsam, Uyghur diyaridiki aliy mekteplerde Uyghur tilini ishlitishni emeldin qaldurush teklipini eng deslipide bir Uyghur otturigha qoyghan iken. U adem bilim ehlimu yaki emel ehlimu, unisi manga éniq emes. Ishqilip u kishining men ushbu yazmamda tonushturup ötken chet ellerdiki tarixiy pakitlar, tarixiy tejribe sawaqlar, yerlik millet maaripi we ana til toghrisidiki hazirqi zaman ilim-pen nezeriyiliri, hemde bu jehettiki xelq'araliq qanun-kélishimlerdin anche xewiri yoq bir erbab ikenliki éniq. Méning anglishimche, Uyghur diyariki bashlan'ghuch mektep hetta yeslidin tartip «qosh tilliq terbiye»ni yolgha qoyush siyasitini deslepte kötürüp chiqqan kishimu bir yuqiri derijilik Uyghur emel ehli iken. Anglisam u kishi hetta bir yighinda «Tungganlarning öz tili yoq, lékin ular bir ayrim milletqu? Men Uyghurchini taza dégendek bilmeymen, emma menbu bir Uyghurghu?» dégen'ge oxshash sözlerni qilghaniken.
Men ushbu yazmamning 1- we 2-qismida teswirlep ötkinimdek, dunyadiki bir qisim döletlerde maarip wasitisidin paydilinip yerlik milletlerni assimilyatsiye qilip yoqitish ishliri 1800-yillirining bashliridila bashlan'ghan bolup, nurghun milletler mana ashundaq siyasetning qurbani bolup ketken. Hetta hazir dunyada eng ilghar dölet bolup sanilidighan Amérika bilen Kanadamu eyni waqitta öz döletliridiki Indianliqlarni mana ashundaq wasite bilen yoqatqan. Bu yerde men oqurmenlerge Abral xanimdining «Amérika indianliri teqdiridin oylighanlirim» dégen yazmisini bir qétim oqup chiqishini teshebbus qilimen. U maqalining tor bet adrisi mushu yazmining axirida bar. Yuqiriqi bir abzas uchurdin köriwalghinimizdek, hazir Uyghur diyaridiki bir qisim kishiler özlirini mundaq ikki tallash yolidin peqet birsinila tallashqa mejbur, dep qaraydiken: uning biri ana tilni saqlap qélish, yene biri bolsa qolidiki nanni saqlap qélish. Lékin, pütün dunyagha tonulghan, pütün dunya étirap qilidighan, BDT mu bir meslihetchi süpitide qarawatqan Kangas xanim özining pütün ömrini yerlik milletning ana tili heqqidiki tetqiqatlar üchün serp qilip, eng axirida «eger siz bashlan'ghuch 1-siniptin tartip öz ana tilingizni ögenmeydikensiz, siz öz ana tilingdingizdinmu ayrilisiz, millitingiznimu yoqitisiz, hemde qolungizdiki nandinmu ayrilisiz» dégen'ge oxshash bir xulasige kelgen. Eger Kangas xanimning kim ikenlikini téximu tepsiliyraq bilmekchi bolsingiz, ushbu yazmining 1-qismini oqung. Eger in'glizchini bilsingiz mushu yazmining axirsida bérilgen Kangas xanimning terjimalinimu körüp béqing. Bezi dölet hökümitining «qosh tilliq maarip» toghrisida, hemde yerlik millet balilirigha ana tilni ögetmigende kélip chiqidighan yaman aqiwetler toghrisida élip barghan héch qandaq ilmiy tetqiqatliri yoq. Undaq qilishnimu anche xalap ketmeydu. Lékin ular yerlik milletlerni assimilyatsiye qilishta nahayiti zor tejribe-sawaqlargha ige bolup, ularni bu jehette dunya boyiche eng yuqiri sewiyige ige, déyishke bolidu. Men hazirghiche oqughan qosh tilliq maarip, yerlik millet maaripi we ana til toghrisidiki ilmiy maqale we kitablarning mezmunigha asaslan'ghanda, hazir Uyghur diyarida yolgha qoyuliwatqan bir qisim maarip tüzümliri Uyghur balilirining Xenzu til sawadini toluq chiridu, lékin, ularning bilim asasini hergizmu normal toluqsiz we toluq ottura mektep sewiyisige apiralmaydu. Shuning bilen ular Junggo jem'iyitide yat milletler bilen hergizmu riqabetlishelmey, peqet Xenzu tilini wasite qilghan töwen derijilik xizmetlergila yaraydighan ademlerdin bolup yétiship chiqidu. Özlirining ana tildin toluq sawadi chiqmaydu. Shuning bilen ular özining balilirigha ana til bilen Uyghur medeniyitini ötküzüp bérelmeydu. Shuning bilen Uyghur tili we Uyghur medeniyiti yoqaydu. Kangas xanim we BDT ning «mutexessisler ilmiy maqalisi» diki ilmiy nezeriyilerge asaslan'ghanda, yesli we bashlan'ghuchning 1-yilliqidin bashlap peqet yat tilnila ögitish, hemme derslerni yat tilda ötüsh, yat millet bilen yerlik millet mekteplirini birleshtürüwétish, yerlik millet balilirini mektepte yétip-oquydighan yataqliq mektepni yolgha qoyush arqiliq ularning öz ana til muhitida yashash pursitini yoq qiliwétish, ana tilni mektep ichide cheklesh, balilarni kichikidin bashlapla öz öyidin we öz milliy rayonidin yiraq jaylardiki yat millet rayonigha ewetip oqutush, yat til oqutushida körünerlik netije körsetken oqutquchilarni mukapatlash, yat til oqutushida netijisi yaxshi bolghan mekteplerning iqtisadiy yardem miqtarini östürüp bérish we ularning mektep sharaitini bashqilarningkidin jiq yaxshi qilip bérish qatarliq bir qatar ishlar del bir yerlik milletni assimilyatsiye qilip yoqitishning kem bolsa bolmaydighan xuruchidin ibarettur.
Bezi qérindashlirimiz öz yazmilirida «Uyghur maaripini berpa qilish» dégendek sözlerni ishlitidiken. Méningche «Uyghur maaripini berpa qilish» deydighan ish mewjut emes. Uyghur maaripi 50-yillardila alliqachan berpa bolup bolghan. Méning bilishimche, ashu chaghdila sabiq Sowét ittipaqida terbiyilinip kelgen bir oqutquchilar qoshunining küchi bilen Uyghur maaripining sewiyisi Junggo jem'iyitide xéli yuqiri orunni igiligen. 1978-yili men Shinjang uniwérsitétige qobul qilinip Ürümchige kelgende, Uyghur diyaridiki barliq bashlan'ghuch we ottura mekteplerning hemmisi Uyghur tilidiki mektepler bolupla qalmastin, Shinjang uniwérsitéti, Shinjang sanaet instituti, Shinjang yéza igilik instituti, Qeshqer pédagika instituti we Ili pédagogika instituti qatarliq aliy mekteplerning hemmisimu Uyghur tilida ders ötidighan küchlük Uyghur oqutquchiliri bilen qoshunlinip bolghan iken (Ashu oqutquchilarning birsi manga fizika dersi bergen, men eng hörmetleydighan we eng qayil bolghan oqutquchilarning biri bolghan ustazim Ghappar Abdulghéni idi. Men dawamliq «eger men chet elge chiqip ketmigen bolsam, ashu Ghappar aka uchrighan adaletsizlikke menmu uchrighan bolattim», dep oylayttim. Aldinqi küni men bu akimizning mushu 24-féwral küni 73 yéshida Ürümchide wapat bolghinini anglap, intayin qayghurdum. Intayin azablandim. Merhumning yatqan yéri jennette bolghay.) Méning bilishimche, pütün Junggo boyiche shu chaghda aliy mektepte öz ana tilida ders öteleydighan yerlik milletlerdin peqet Uyghurlarla bar idi. Uyghur maaripi hazirghiche nurghun yaramliq kishilerni yétildürdi. Mesilen, men «Uyghurlar döt emes, eqilliq» dégen yazmamda tilgha alghan kishilerning köpinchisi Uyghur maaripining mehsuli bolup, menmu shularning biri. Qisqisi, hazirqi mesile «Uyghur maaripini berpa qilish» qilish emes. Hazirqi mesile alliqachan berpa bolup bolghan Uyghur maaripining yoq qilinishi. Pütün Uyghurlar duch kelgen bir keskin mesile bolsa, «Uyghur maaripini qoghdap we saqlap qélish» tin ibarettur. Men her bir Uyghur qérindishimizning bu heqiqetni héch qandaq waqitta estin chiqirip qoymasliqini ümid qilimen.
Men emdi yazmamning eng béshida teswirligen bir qanche Uyghur yazghuchilar qilghan sözlerge qaytip kéley. Méningche hazir Uyghur maaripida milletke intayin éghir ziyanlarni élip kélidighan buzghunchiliqlarni keltürüp chiqiriwatqanlar asasen mundaq üch xildiki kishiler: Uyghurlar üchün xetiri eng chong boluwatqini birinchi xildiki kishiler bolup, ular toghrisida bu yerde bir nerse déyish muwapiq emes. Shunga men oqurmenlerning öz tepekkurini ishqa sélip, bu bosh orunni özliri torduriwélishini soraymen.
Ikkinchi xildikisi emel üchün hemmidin waz kéchidikighan, emel üchün hemmini qurban qilidighan, siyasi, ijtimaiy we iqtisadiy orni yuqiri bolghan bilen sapasi nahayiti töwen, rohiyiti nahayiti chirikliship ketken Uyghurlar. Bularning sani köp emes. Ularning sani Uyghur nopusining 5 pirsentinimu igilimeydu. Lékin ular bashqilarning intayin küchlük paydilinish qorali bolup, ularning milletke keltürüwatqan ziyanliri intayin zor, intayin éghir boluwatidu. Ular keltürüp chiqarghan nurghun ziyanlarning ornini kelgüside tolduriwalghili bolmaydu. Men bu xildiki kishilerge hayatla bolsam qattiq ghezeplinémen. Ulargha intayin nepretlinémen. Xudayim buyrisa tarix ularning tégishlik jajisini bérer.
Üchünchisi, bilim qehetchilikide yashashqa mejbur bolghan bir qisim Uyghur emel we bilim ehliliri. Bu kishilerning méngisi yerlik millet maaripi we ana til toghrisidiki tarixiy tejribe-sawaqlar we hazirqi zaman ilmiy nezeriyiliri bilen qorallan'ghan emes—ularning bu jehettiki uchurlargha we bilimlerge ige bolush imkaniyiti anche yoq. Bu jehettiki ilim-pen bilimridin xewiri yoq (Eger men chet elde bolmighan bolsam, yaki In'gliz tilini hazirqidek puxta bilmigen bolsam, mushundaq yazmilirimda paydiliniwatqan uchurlargha érishish mangimu mumkin bolmighan bolatti). Imkaniyiti barlar bar dégen teqdirdimu ular bundaq bilimlerge anche qiziqip ketmeydu. Shundaq turuqluq, bu xildiki her derijilik emel ehliliri bashqilar «qosh tilliq maarip» ishida tüzüp chiqqan xata layihilerni peqet öz héssiyatigha yaki öz xiyaligha tayinipla qollawatidu. Ularni awaz bérip testiqlawatidu. Yaki bolmisa, bashqilar «doppisini ekel» dése, béshini késip apirip bériwatidu. Mesilen, ular Uyghur bashlan'ghuch mektepni Xenzu mektep bilen birleshtürüp, uning mudirini Xenzudin qilish, Uyghur balilirini öz öyi we öz jem’iyitidin yiraq jaylardiki yataqliq mektepte oquydighan qilish, bashlan'ghuch 1-sinipidin bashlap peqet Xenzu tilinila ishlitish, Uyghur élipbesini bashlan'ghuch 3-sinipigha köchmigiche derslik qilip ötmeslik dégendek héch qandaq ilmiy asasi yoq xata siyasetlerni tüzüp chiqip yolgha qoyiwatidu (men yuqiriqi ehwallarni tordiki inkaslardin bildim). Shu sewebtin hazir nurghun Uyghur mektepliridiki balilar üchün «qosh tilliq maarip» dégen söz «peqet Xenzu tilinila öginish maaripi» bolup qalghili turuptu. Yeni héch qandaq sawadi chiqmighan yat tilda bashlan'ghuchning asasiy bilimlirini öginip hezim qilish mumkin bolmay, xéli köp sandiki Uyghur mektep balilirining oqu-oqutush paaliyiti Xenzu tilini öginish sewiyisidila turup qalghili turuptu (Buning bir misali süpitide mushu yazmamning axirsidiki bir tordishimizning inkasini körüp béqing). Bu xildiki emel ehli emes kishiler bolsa öz xiyaligha yaki öz héssiyatigha tayinip qalaymiqan sözlewatidu. Resmiy bolmighan shexsiy sorunlarda undaq sözlise méningche mesile chong emes. Lékin, undaq qarashlarni yézip, xelq ichidiki yuqiri nopuzi bilen élan qilsa, uning milletke yetküzidighan ziyininimu töwen chaghlighili bolmaydu. Men bu xildiki kishilerni eyibleshni xalimaymen. Uning eksiche, méning ulargha chongqur hésdashluqim bar. Lékin men ulardin qattiq aghrinmay turalmaymen. Ulargha qattiq échinmay turalmaymen. Méning ulargha deydighinim, yéngi ishning qandaq ish ikenlikini chüshenmisingiz, uni qollimang. Uni testiqlimang. Toghra-xataluqini özingiz téxi héch qandaq chüshinip yetmigen, burun toghriliqi ispatlinip baqmighan ishlarni yéngi siyaset qilip békitmeng hemde yolgha qoyup ijra qilmang. Ilmiy asasini bilmisingiz, qalaymiqan sözlimeng.
Men Uyghur parang sorunlirida eng köp ishlitidighan sözlerning birsi «méning bu jehette héch qandaq bilimim yoq iken», bolup, yene birsi «méning bundaq ishlardin anche xewirim yoq iken» din ibaret. Bu sözlerni Amérika, Yaponiye we Yawropadiki tereqqiy tapqan döletlerdiki kishilermu nahayiti köp ishlitidu. Bilmigenni bilmeymen, désingiz hergiz yüzingiz tökülmeydu. Hergiz abroyingizgha tesir yetmeydu. Uning eksiche sizning kishiler könglidiki orningiz téximu ösidu. Kishilerning sizge bolghan hörmiti téximu ashidu. Men chet elde magistirliq unwanini alghiche oqughan bir qanche Uyghurlardin bezi bir ishlar, bolupmu tarixiy ishlar toghrisida soal sorighinimda, ular jawabni bilmisimu qalaymiqan bir nersilerni dep, özlirini bilimlik qilip körsitishke tirishtqan ishlarni uchrattim. Men ulardin nahayiti ümidsizlendim. Sizning étirapingizda siz yaxshi köridighan ademler bar. Siz ishinidighan ademlermu bar. Siz bir intayin muhim ish toghrisida meslihet sorashqa muhtaj bolup qalghanda, siz qaysisining qéshigha barisiz? Siz üchün qaysisining qimmiti bekrek yuqiri? Men bashqilarning méni yaxshi körüshige qarighanda manga ishinishini bekrek ewzel körimen. Eger siz yuqiriqi 3-xildiki kishilerning biri bolsingiz, sizmu milletning teqdiri bilen munasiwetlik chong ishlarda bashqilar ishense bolidighan ademlerning biri bolushqa tiriship béqing.
Uyghurlar «prinsipalliq ishlarda choqum ilmiy pozitsiye bolushi kérek» dégen'ge oxshash sözlerni köp ishlitidu. Bu yerdiki «prinsipalliq ish» dégen néme, chüshinémsiz? Stéfén Kowéy (In'glizche «Stephen Covey») ependi özining «ish ünümi yuqiri kishilerning yette aditi» dégen kitabida mundaq deydu: prinsip bilen qimmet köz qarishi otturisidiki perqni biliwélish intayin muhim. Prinsip déginimiz tebii qanuniyetlerdin ibaret. u biz üchün bir tashqi nerse bolup, u axirqi hésabta bizning herikitimizning netijisining qandaq bolushini belgileydu. Qimmet köz qarishi biz üchün ichki nersidur. U subyéktip bolidu, hemde bizning herikitimizge yétekchilik qilidighan rolni öteydu. Men kishilerning prinsipni qedirleydighan bir derijige yétishini ümid qilimen. Shundaq bolghandila siz hazir ümid qilghan netijige érisheleysiz, hemde shu arqiliq kelgüside téximu zor netijilerge érishish üchünmu yol achalaysiz. Méning «ünümlük ish qilish» qa béridighan éniqlimam ene shu. Her bir ademning, jümlidin jinayetchilerningmu qimmet köz qarishi bar. Qimmet köz qarishi kishilerning herikitini bashquridu. Prinsip bolsa ashu heriketlerning netijisining qandaq bolushini belgileydu. Prinsip bizge béqinmaydu. Bizning uningdin xewirimiz barmu-yoq, biz uni qobul qilimizmu-yoq, biz uni yaqturimizmu-yoq, uninggha ishinimizmu-yoq, uninggha boy sunimizmu-yoq dégenlerning qandaq bolushidin qet'iynezer, prinsip öz rolini jari qilduriwéridu. Men shuni chongqur tonup yettimki, kemterlik barliq güzel exlaqlarning anisidur. Kemterlik «ishlarni kontrol qilidighini biz emes. Ishlarni kontrol qilidighini prinsip. Shunga biz özimizni prinsipqa ata qilishimiz kérek», deydu. Ghurur bolsa «ishlarni idare qilghuchi dégen biz. Bizning qimmet köz qarishimiz bizning herikitimizni idare qilidighan bolghachqa, biz öz hayatimizni özimiz xalighan yol bilen yashisaq boluwéridu», deydu. Siz ashundaq qilsingiz boluwéridu. Lékin, sizning herikitingizning netijisini sizning qimmet köz qarishingiz emes, prinsiplar belgileydu. Shunglashqa biz prinsiplarni qedirlishimiz kérek. (Erkin Sidiqning izahati: In'gliz tilida «qimmet köz qarishi» dégen söz bilen «qedirlesh» dégen sözge birla «value» dégen sözni ishlitidu).
Men bu bir abzas sözni bu yerge néme üchün qisturup qoydum, bilemsiz? Méning meqsidim yenila mundaq bir nersini tekitlep qoyush: Kangas xanim qatarliq xelq'araliq mutexessisler bir ömür élip barghan (Kangas xanim hazir 60 yashtin halqiptu) ilmiy tetqiqatlar asasida xulasilep chiqqan ilmiy yekünler «prinsiplar» ning kontrolluqi bilen wujudqa chiqqan ishlar bolup, hazir Uyghur diyarida yolgha qoyuliwatqan atalmish «qosh tilliq maarip» tüzümi bolsa bezi bir gheyri «qimmet köz qarishi» ning yétekchilikide meydan'gha kelgen nersilerdur. Bundaq «qimmet köz qarishi» din kélip chiqqan heriketlerning aqiwitini kontrol qilidighini ashu «prinsiplar» bolghachqa, uningdin allaburun istaplinip bolghan aqiwetlerge oxshash yaman aqiwetler kélip chiqip, Uyghurlar weyranliqqa uchraydu.
Méning aldinqi 4 qétimliq yazmamgha qarita Uyghur tor betlirige yézilghan inkaslarda nurghun oqurmenler «biz qandaq qilishimiz kérek» dégen soalni köp qétim soraptu. Men özüm chet elde turiwélip, wetendikilerge «andaq qilinglar, mundaq qilinglar» désem muwapiq bolmaydu. Undaq qilsam adaletsizlik qilghan bolimen. Shunga men hazirghiche peqet qanun ichide turup qilghili boludighan bezi ishlarnila tilgha élip öttüm. Hazir qilghili bolidighan ashundaq ishlardin yene ikkisi bar. Uning biri, méning «yerlik millet maaripi we ana til» heqqidiki barliq yazmilirimni birleshtürüp, bésip chiqirishqa qolayliq bir hojjet qilip teyyarlap (mesilen, xetlirini kichik, qur arliqlirini ixcham qilip), uni bésip chiqirip, uni Uyghur maarip saheside ishlewatqan barliq chong-kichik Uyghur emeldarlargha bir nusxidin yetküzüp bérish. Eger bu yazmilarni eynen tarqitish sizni sel ensiritip qoyidighan bolsa, uningdiki men özüm qoshqan mezmunlarning hemmisini éliwetsingiz boluwéridu. Méning ismimni öchüriwetsingizmu boliwéridu. Shuning bilen u peqet 4 neper xelq'araliq mutexxesislerning maqalisining qisqartilmisi bolidu. Eger sizning apirip bérishingiz dégendek qolayliq emes yaki endishisiz emes bolsa, uni sizning endishige yoluqmaydighan tonushingiz, yaki tonushingizning tonushi yetküzüp bersun. Ishqilip méning bu yerdiki ümidim, Uyghur maaripi sahesidiki Uyghur emeldarlar héch bolmighanbda bu maqalini bir qétim oqup qoyghan bolsa. Men bu yazmilarni teyyarlash üchün özümning nurghun dem élish künlirini serp qildim. Özümning kespiy saheside In'glizche ilmiy maqale yézip élan qilish pursetliriningmu bir qismini qurban qildim. Bolsa bu yazmilarning küchidin toluq paydilansaq. Uyghur maaripidiki hazirqidek xata siyasetni özgertish ishida, adettiki puqralar qilalaydighan ishlar bar. Qilalmaydighan ishlarmu köp. Bir qisim ishlarni choqum Uyghur emeldarliri arqiliqla wujudqa chiqarghili bolidu. Shunga ular hazirqi zaman maaripshunasliqi, jem'iyetshunasliqi, tilshunasliqi we psixoloyesi sahesidiki bu yéngi bilimlerdin xewerdar bolup qalghan bolsa.
Yene bir ish, Shinjang maarip nazariti 2009-yili 2-ayning 18-küni «aptonom rayunning uzun mezgillik maarip islahati we maaripni tereqqiy qildurush pilanigha pikir élish uqturushi»ni élan qiliptu. Bu uqturush toghrisida töwendiki tor betliride tepsiliy uchurlar bar iken:
http://bbs.salkin.cn/read.php?tid-60986.html
http://bbs.salkin.cn/read.php?tid-61093.html
Men bu paaliyetning semimiylik derijisining qanchilik ikenlikini bilmeymen. Eger diyarimizdiki keng Uyghur xelq ammisi muwapiq körse, bu pursetni qoldin bermey, nöwettiki maarip siyasiti keltürüp chiqiriwatqan yaman aqiwetlerdin ularni xewerdar qilip qoyghan bolsa. Men eslide bu qétim sel uzunraq waqit serp qilip, héliqi In'glizche 30 betlik maqalining qalghan qismini ushbu yazmamda toluq bérey, dep oylighan idim. Lékin yuqiriqi purset nahayiti muhim bolghachqa, men waqitni kéchiktürüshni xalimidim. Bolsa barliq oqurmenlerning bu ishqa jiddiy qarishini, pikir-telep bérishke aktip qatnishishini ümid qilimen.
2-ayning 21-künidiki «xelq'araliq ana til bayrimi» munasiwiti bilen Uyghur diyaridiki nurghun qérindashlar nahayiti yaxshi yazmilarni teyyarlap Uyghur tor betliride bériptu. Beziler hetta öz mektepliride mexsus paaliyet ötküzüptu. Men bu ehwaldin nahayiti xushal boldum. Bir xil yéngiliq hés qildim. Mushu pursettin paydilinip, men chet elde yashawatqan Uyghurlarning biri bolush süpitim bilen ashu qérindashlargha chongqur teshekkürümni bildürimen.
Men emdi esli maqalidiki mezmunni bashlaymen. Aldinqi qétimlardimu tilgha alghinimdek, eslidiki In'glizche maqale ispat bérish xarakteridiki maqale bolghachqa, qanuniy nuqtini chiqish qilip élip barghan mulahizilermu maqalining xéli köp mezmunini teshkil qilidiken. U mulahiziler burun déyilip bolghan mezmun üstide bolghachqa, men undaq mulahizilerni asasen qisqartiwetken bolup, bu ishtin oqurmenlerning xewerdar bolup qélishini ümid qilimen.
3. Irqiy qirghinchiliq
Biz yuqirida hökümran millet tilida élip bérilidighan maarip yerlik millet balilirigha intayin yaman aqiwetlerni élip kélidighanliqini otturigha qoyduq. Shundaqla biz bundaq maarip intayin küchlük assimilyatsiye tüsini alidighanliqini, shunga u yerlik millet tili bilen medeniyitining yoqilip kétishide intayin chong rol oynighanliqinimu bayan qilduq.
Bundaq yoqitish köpinche ehwalda «medeniyet jehettiki irqiy qirghinchliq» (In'glizche «cultural genocide»), dep atilip keldi. «Irqiy qirghinchiliq» dégen sözni Rahael Lemkin tunji bolup oylap chiqqan bolup, uning qarishiche «irqiy qirghinchiliq» dégen söz peqet milletlerning fizikiliq yaki jismaniy jehettin yoqitilishighila qaritilghan bolmastin, bir milletning turmushida kem bolsa bolmaydighan nersilerning yoqitilishinimu öz ichige élishi kérek. Bu yerdiki «bir milletning turmushida kem bolsa bolmaydighan nersilerni yoqitish» déginimiz ashu milletni hökümran milletning ichige assimilyatsiye qilip qoshiwétishni meqset qilghan bolup, bir milletning medeniyiti, tili, milliy héssiyati, dini, iqtisadiy mewjudluqi qatarliqlarning siyasiy we ijtimaiy qurulmilirini buzup tashlashni öz ichige alidu. BDT ning «irqiy qirghinchiliqqa qarshi turush kélishimi»ni tüzüp chiqish jeryanida, «medeniyet jehettiki irqiy qirghinchiliq» uqumi nahayiti uzun munazire qilin'ghan. «Kishilik hoquq we BDT sékritariyat bashqarmisi»ning deslepki hojjitide «irqiy qirghinchiliq herikiti» ge «bir guruppa insanni meqsetlik halda weyran qilish» dégen éniqlimini bergen, hemde uni jismaniy jehettiki, bioloye jehettiki we medeniyet jehettiki qirghinchiliq, dep üch katégoriyege ayrighan. Buning ichidiki 3-katégoriye «milletning özige xas milliy alahidilikini weyran qilish» dégennimu öz ichige alghan, hemde töwendiki ishlarmu ashu kategoriyege kirgüzülgen:
(1) Balilarni mejburi halda bashqa bir milletke aylanduruwétish.
(2) Bir milletning medeniyitige wekillik qilidighan kishilerni mejburi we sistémiliq halda öz makanidin qoghliwétish.
(3) Özining ana tilini xususiy turmushta ishlitishnimu cheklesh.
(4) Öz ana tilida yézilghan kitablarni yaki diniy kitablarni sistémiliq halda yoqitiwétish, yaki yéngi basma matériyallirini chiqirishni chekliwétish.
(5) Bir milletning tarixiy yaki diniy xatire wesiqilirini sistémiliq halda yoqitiwétish yaki ularni bashqa ishlar üchün ishlitish, tarix, sen'et yaki diniy qimmetke ige höjjet we bashqa nersilerni sistémiliq halda yoqitish yaki yötkiwétish.
«Medeniyet jehettiki irqiy qirghinchiliq» BDT ning iqtisad we jem'iyet konsuli teripidin teyyarlan'ghan yene bir qanunning deslepki layihisi ichigimu kirgüzülgen. U layihining 3-maddisida «medeniyet jehettiki irqiy qirghinchiliq déginimiz bir milletning tili, dini, yaki medeniyitini yoqitish üchün élip barghan meqsetlik heriketni öz ichige alidu» déyilgen bolup, uninggha töwendiki ishlarmu kirgüzülgen:
(1) Bir milletning öz ana tilini kündilik turmushida yaki mekteplerde ishlitishini cheklesh yaki öz tilidiki kitab-zhurnallarni bésip chiqirish yaki tarqitishini cheklesh.
(2) Bir milletning öz kutupxanisi, muzéyxanisi, mektepliri, tarixiy xatire munarliri, diniy binaliri yaki bashqa medeniyet eslihelirini ishlitishini tosush yaki bundaq nersilerni yoqitiwétish.
Lékin, gherbtiki bir qisim ellerning qarshi chiqishi bilen, «medeniyet jehettiki irqiy qirghinchiliq» uqumi eng axiri BDT ning «irqiy qirghinchiliqqa qarshi turush kélishimi» gha kirgüzülmidi. Qarshi chiqquchilarning asasliri munulardin ibaret:
(1) Bir milletning jismaniy jehettin weyran qilinishining derijisi ularning medeniyitining yoqitilishigha qarighanda téximu éghir bolidu.
(2) Medeniyet jehettiki irqiy qirghinchiliq nurghun saxta erzlerni wujudqa keltüridu.
(3) «Irqiy qirghinchiliq» medeniyet jehettiki irqiy qirghinchiliqnimu öz ichige alsa, oxshimighan medeniyet we tildiki milletlerning assimilyatsiye qilinishini cheklep qoyidu.
Külkilik yeri shuki, Amérika we Kanada qatarliq bir qisim döletlerdin kelgen wekiller medeniyet jehettiki irqiy qirghinchiliqni «irqiy qirghinchiliqqa qarshi turush kélishimi» ge kirgüzgende yerlik milletlerning özi üstidin erz qilishidin nahayiti ensiridi. (Erkin Sidiqning izahati: Kangas xanimning 800 betlik kitabida éytilishiche, yuqiriqi ishqa qarshi chiqqan döletler ichide Junggomu bar iken.)
«Medeniyet jehettiki irqiy qirghinchiliq» ni BDT ning «irqiy qirghinchiliq kélishimi» tékistining ichige kirgüzülmigini ashu kélishimning yuqirida otturigha qoyulghan siyaset we heriketlerge qarita qollinish dairisini zor derijide cheklep qoydi. Lékin, 1940-yillirining axirlirida BDTning bu kélishimi resmiyleshkendin buyan, az sanliq milletlerni qoghdash toghrisida bashqa nurghun muhim xelq'araliq qanunlar wujudqa kelgen bolup, assimilyatsiye siyasiti hazir munasiwetlik xelq'ara ölchemlerge zit kélidighan ehwal shekillendi (mesilen, tor bet adrisi mushu yazmining axirsida bérilgen, BDT ning 1992-yilida maqullan'ghan «medeniy we siyasiy hoquq toghrisidiki xelq'ara kélishim» ge qarang). Biraq, bu kélishimler assimilyatsiye siyasetlirini men'iy qilghan bilen, ularni bir xil jinayet, dep hésablimaydu. BDT ning «irqiy qirghinchiliq kélishimi» mu bir janliq höjjet bolup, uning mezmuni we qollinilishi buningdin kéyinmu dawamliq tereqqiy qildurulidu.
«Irqiy qirghinchiliqqa qarshi turush kélishimi» de irqiy qirghinchiliqqa mundaq éniqlima bérilgen: Bir milliy, étnik yaki diniy guruppining hemmisi yaki bir qismini yoqitiwétish üchün élip bérilghan her qandaq heriket. Gerche bu yerde «yerlik millet» dégen söz alahide tilgha élinmighan bolsimu, héch bolmighanda ularning oxshimighan étnikliki nuqtisidin élip éytqanda, ularning bir xir qoghdilidighan insanlar guruppisigha tewe ikenlikide héch qandaq shek yoq.
«Irqiy qirghinchiliqqa qarshi turush kélishimi» 2-maddisining 5 paragrafi asasiy jehettin bir milletning jismaniy jehettin weyran qilinishi toghrisida sözligen:
(a) Bir millet ezalirini oltürülüshi
(b) Bir millet ezalirigha éghir derijidiki beden zexmisi peyda qilish
(c) Bir milletning turmush sharaitigha qesten buzghunchiliq qilish
(d) Ularni biologiye jehettin weyran qilish, hemde bu milletning tughup köpiyishini tosush üchün mexsus tedbir qollinish.
Bu yerdiki paragraf (b) bir millet ezalirining bedinige zexme keltürüshnila öz ichige élip qalmastin, ulargha rohiy jehette zexme keltürüshnimu öz ichige alidu. Paragraf (e) bolsa bir milletning balilirini mejburi halda bashqa bir milletke aylanduriwétilishini öz ichige alidu.
Biz 1-maqalimizde körsitip ötkinimizdek, keméytme maarip, bolupmu yataqliq mektep oqu-oqutushi balilarning rohiy jehettiki saghlamliqigha intayin éghir we menggülük yaman aqiwetlerni élip kélidu. Shunglashqa biz ashundaq maarip yerlik millet balilirigha intayin éghir rohiy zexmilerni élip kélidu, dep qaraymiz.
Nurghun waqitlarda yataqliq mektepte oqush yerlik millet balilirining öz millitidin pütünley ayrilip kétishini keltürüp chiqarmidi. Emma, biz özimizning 1-maqalisida körsütüp ötkendek, bundaq balilar oqushni tamamlap bolghandin kéyin özining esli jem'iyitige qayturulghan bolsimu, özining medeniyiti, tili, hetta ailisi bilen bolghan munasiwiti psixoloye jehettin menggü üzülüp ketken. Yeni, bundaq maarip yuqiriqi barliq baghlinishlarni teltöküs buzup tashlaydu. Emma, eng muhim yeri shuki, yataqliq mektep oqutushi balilarning esli jem'iyétidin fizikiliq jehettinmu menggü ayrilinishini keltürüp chiqiridu (Erkin Sidiqning izahati: Ichkiride oqughan Uyghur balilarning oqush püttürgendin kéyinki pütün ömrini ichkiride ishlep ötküzüshi mushu ehwalning bir tipik misalidur).
Yataqliq mektep bir millet balilirini mejburi halda yene bir milletke özgertiwétidu, dep qarashqa bolidu. Buning bir misali balilarni öz ailisidin ayrip yataqliq mektepke bérishqa fizikiliq jehettin mejburlashtin ibarettur. Emma, dölet hökümitining yataqliq mektepni yolgha qoyushta intayin küchlük bésimi we yoshurun mejburlash küchi bar bolghanliqtin, ularning emeliy fizikiliq wasitilerni biwasite ishlitishining hajiti yoq. Bundaq ehwal yataqliq mektep nahayiti epchillik bilen yolgha qoyulup, yerlik millet ata-aniliri «balilirimizni yataqliq mektepke bermey qutulalmaydikenmiz» dep qaraydighan derijige kelgen waqitta téximu shundaq bolidu. Mana bu Galtung otturigha qoyghan üchinchi küch, yeni «idiyedin paydilinish» tin ibaret. (Erkin Sidiqning izahati: Buni bir «köngülni programmilash jeryani» dep qarashqimu pütünley bolidu.) Idiyedin paydilinip béqinda milletni boysun'ghuchi milletchilik ornini mejburi qobul qildurush we ashundaq orunni izchillashturushqa töhpe qoshquzush waqtida, hökümran orundiki millet mundaq 3 jeryandin paydilinidu:
(1)Hökümdar milletning tilini, medeniyitini, qaide-nizamlirini, en'enisini, teshkiliy qurulmisini, tereqqiyat sewiyisini we kishilik hoquqqa hörmet qilishini maxtap kökke kötürüsh.
(2) Az sanliq millet yaki béqinda milletning tili, medeniyiti, qaide-nizamliri, en'enisi, teshkiliy qurulmisi, tereqqiyat sewiyisi we kishilik hoquqqa hörmet qilishi qatarliqlarning qimmitini chüshürüp, shu arqiliq ularni kona-posunluq, qalaq, yéngi téxnologiye we uchur dewrige maslishalmaydighan qilip körsitish.
(3) Hökümdar millet bilen béqindi milletning iqtisadiy, siyasiy, psixologiye, maarip, ijtimaiy, til jehetlerdiki héliqidek munasiwitini bir xil normal munasiwet qilip körsitish, shu arqiliq hökümdar millet qilghan ishlarning hemmisini yaxshi ünüm béridighan we béqinda milletke payda yetküzidighan ish qilip körsitish. Mesilen, hökümdar millet qiliwatqan ish az sanliq milletke yardem qilish, ularni medeniyetlik qilish, ularni zamaniwilashturush, ulargha démokratiyeni ögitish, ulargha hoquq bérish, hemde dunya téchliqini qoghdash, dégen'ge oxshash. Emma, emeliyette bolsa béqinda milletning bundaq ehwallargha boysunishi we ularni körünüshte qobul qilishi hoquq jehettiki zor tengsizlik we dölet hakimiyitining zor we yoshurun mejburlash küchining tesiri bilen wujudqa chiqqan.
Fransiyélik jem'iyetshunas Pierre Bourdieu mu mushundaq «oydurma maqul bolush» bilen maaripning munasiwitini tehlil qilghan. Uning qarishiche, ata-anilar héliqidek ishlarni qilmisa bolmaydighanluqini öz könglide tonup yétip, shuning bilen ularning «yolluq ish» bolup qélishigha yol qoyidu. Uningdin bashqa, nurghun ata-anilar we balilar bezi ishlargha boy sunmisa dölet hakimiyiti özlirini jismaniy, iqtisadiy we siyasiy jehettin jazalaydighanluqidin qorqidu, shuning bilen özliri nahayiti ziyanliq ikenlikini toluq chüshinidighan ishlarghimu qatnishidu. Mushundaq wasitidin paydilinip yerlik millet balilirini yataqliq mektep we shuninggha oxshash bashqa mekteplerde oqushqa mejburlighanda, dölet hakimiyitini yéterlik derijidiki zorluq-zombiliq küchini ishletti, dep qarashqa bolidu.
Shunglashqa, gerche medeniyet jehettiki irqiy qirghinchiliq BDT ning «irqiy qirghinchiliqqa qarshi turush kélishimi» ge kirgüzülmigen bolsimu, bizning qarishimizche, yerlik millet baliliri öz béshidin kechüriwatqan oqu-oqutushning nurghun tereplirini irqiy qirghinchiliq heriketliri, dep hésablashqa bolidu.
Ushbu yazmining 3-qismi mushu yerde axirlashti. Uning kéyinki qismi (yeni axirqi qismi) «insaniyet üstidin ötküzgen jinayet» we «xulase» ni öz ichige alidu.
Men wetendiki Uyghur tiyatirxanisida birer Uyghurche sehne oyuni körüp baqmighili hazir 25 yildin ashti. Shunga men wetende ishlen'gen Uyghurche naxsha-ussul we étot VCD lirini intayin yaxshi körimen. Yéqindin buyan her qétim ashundaq VCD ni körgen waqtimda, iqtiyarsiz halda kallamgha «Uyghurlarning mushundaq nersiliri yene 25 yildin kéyin qandaq bolup kéter? Yene 50 yildin kéyinchu?» dégen soal kélip, közüm ixtiyarsiz halda issiq yash bilen liq tolidighan bolup qaldi. Bir qanche künning aldida men Amérikidiki bir Uyghur tonushum bilen parangliship qaldim. U yéqinda yurtidiki dadisigha téléfon qilip, özining oghlini yurtqa mandurup bir qanche yil oqutup, shu arqiliq oghlining Uyghur tilidin toluq sawadini chiqiriwalghusi barluqini éytiptu. Dadisi uninggha jawaben: «Bu néme dégining? Hazir bu yerde Uyghur tilida ders ötidighan birmu mektep yoq!», dep jawab bériptu. Uyghur makanida Uyghur tilida ders béridighan mektep bolmisa, bu némidin dérek béridu? Shunga men her bir oqurmenlerdin ushbu yazmida otturigha qoyulghan mezmunlarni obdan chüshinip özleshturiwélip, shu asasta «men Uyghur tili we medeniyitini qoghdap qélishqa néme töhpe qoshalaymen?» dégen mesile üstide estayidil oylinip béqishini ümid qilimen. Axirida tordashlargha ikki qérindishimiz www.meripet.blogbus.com ta qaldurghan inkasni sunup, bu yazmamni axirlashturimen:
1-inkas: «Yazmiliringiz yürikimni éziwetti. Oqumay désem, wijdanim kötürmeydu. Oqusam otning ichide köyüwatqandek puchilinip kétimen. Qandaq qilish kérek? Xenzuche yeslide turidighan qizim (bizning bu yerde Uyghurche yesli yoq) bir küni choshqa küchükining bek omaq ikenlikini, chong bolsa choshqa baqidighanluqini éytip keptu. Turupla qaldim, küleymu, yighlaymu? kitablirining hemmiside choshqa-chashqanning hékayiliri tursa, shuni sözlimey némini sözleydu bu bala? qandaq qilish kérek? Jiyenlirimge yaxshi oqusila, choqum arzu-arminigha yétidighinini sözlewétip, ishsiz yürgen magistir dostum ésimge yétip, dawamliq sözleshke tilim köydi. Jénim aka, men qandaq qilishim kérek? qizim qandaq qilishi kérek? Daim oylap qalimen: 'pani alemdikiler bu dunyadiki ishlarni körelemdighandu? eger körélise, u alem alliburun ata-bowamning köz yéshida déngiz bolghandu? qandaq qilarsen balam? kéyin rastinla choshqa baqarsenmu? u alemde yighlap, kör bolup qalarmenmu?»
2-inkas: «Salam Erkin aka: qandaq ehwalingiz ? …Men bu yil oqush püttürüp melum toluqsiz ottura mektepke oqutquchi boldum. Bu mektepni bashlan'ghuchtin tartip hemmisini qosh tilliq sinip qiliwetti. Bu balilarning öginishi bek nachar. Bezi penlerdin (matématika, fizika, xémiye) imtihan alsa, bir siniptin aran 2- 3 bala ötidu. Men özüm kompyutér oqutquchisi, men ular bilen nurghun waqtlarda söhbetleshsem, ularning pikiri asasi jehettin oxshash chiqti. Yeni: hemmiside arzu bar, emma ular biz ders waqtida Xenzuche sözlisek héch nerse bilelmiduq . Qandaqmu aliy mektepke ötümiz dégendek ümidsz , ishenchsiz sözlerni qildi. Démisimu shu ulargha ana tilda ders sözlimey, Xenzu tilida ders sözleydu. Bashlan'ghuchmu shundaq. Bezi siniplargha hetta Xenzular ders ötidu, chüshinémdu chüshenmemdu rehberlerning kari yoq. Peqet bir saetlik wezipini tügetsila bolidu. Buninggha mektepmu xosh. Men bu jeryanda bezi mektep oqutquchilri bilenmu pikir almashtup, shundaq tonushqa keldimki: bizning maaripimiz hazir bir quruq jazigha oxshap qaptu . Men mushu ishlarda azraq bolsimu millitim üchün yaxshi ish qilghum, balilarni yaxshi terbiyiligüm bar. Shu sewebtin sizdin qandaq qilsam bolidu, dep meslihet alay dégen idim. Waqt chiqirip meslihet bérishingzni soraymen. Rehmet sizge.»
Bu yazmida tilgha élin'ghan shexsler we ularning eserlirige munasiwetlik tor adrisliri toplimi:
1. Ushbu yazmining 1-qismi (kona yéziq):
http://bbs.salkin.cn/read.php?tid-54612-fpage-0-toread--page-1.html
2. Ushbu yazmining 2-qismi (kona yéziq):
http://bbs.salkin.cn/read.php?tid-60320.html
3. Ushbu yazmining esli menbesi bolghan «Mutexesisler ilmiy maqalisi»:
http://www.un.org/esa/socdev/unpfii/documents/E_C19_2008_7.pdf
4.«Amérika Indianlirining teqdiridin oylighanlirim»:
http://bbs.bilik.cn/viewthread.php?tid=8185&extra=page%3D4
5. Kangas xanimning qisqiche In'glizche terjimali:
http://akira.ruc.dk/~tovesk/allpubl.htm
6. BDT ning «Irqiy qirghinchiliq kélishimi» (In'glizche):
http://www.un.org/millennium/law/iv-1.htm
7. BDT ning 1992-yilida maqullan'ghan «Medeniy we siyasiy hoquq toghrisidiki xelq'ara kélishim» (In’glizche):
http://www.unhchr.ch/html/menu3/b/d_minori.htm
Xelq'araliq Mutexesisler Nezeridiki Yerlik Millet Maaripi we Ana Til
4-Qisim
Erkin Sidiq
2009-yili 3-ayning 15- küni
(Bu maqalini héch kimdin ruxset sorimay, menbesini eskertken halda bashqa her qandaq tor betliride élan qilsingiz boluwéridu.)
Men ushbu yazmamda kenggés (Kangas) xanim qatarliq 4 neper dunyagha tonulghan mutexessisler teyyarlap, 2008-yili 21-aprildin 2-mayghiche échilghan birleshken döletler teshkilati (b d t) ning "yerlik mesililer toghrisidiki 7-nowetlik daimiy söhbet yighini" da doklat qilghan 30 betlik in'glizche "mutexesisler ilmiy maqalisi" ning mezmunini tonushturushni dawamlashturimen.
4. Insaniyet Üstidin Ötküzülgen Jinayet
"insaniyet üstidin ötküzülgen jinayet" dégen söz 1915-yili bashlan'ghan osmaniylar impratorliqi mezgilidiki türkler bilen erminiyler arisidiki qirghinchiliq üchün ishlitilgen. Gerche bu söz uzun muddet herbiy toqunushlargha qarita ishlitilgen bolsimu, hazir undaq emes. Hazir omumiyüzlük qobul qilin'ghan bir ehwal shuki, bu sözni tinchliq mezgilidiki ehwallargha ishletsimu bolidu. "insaniyet üstidin ötküzülgen jinayet" ning nimilerdin teshkil tapidighanlighi 1998-yili 7-ayning 17-kunidiki "rim xelq'ara jinayi ishlar soti qanuni" (in'glizche "Rome Statute of the International Criminal Court", qisqartmisi "ICC Statute" bolup, töwende men uni "rim qanuni" dep alimen) da eng toluq teswirlen'gen. Rim qanunining 7-madda 1-abzasida "insaniyet üstidin ötküzülgen jinayet" ke mundaq éniqlima bérilgen: özining nime ish qiliwatqinini bilip turup, melum bir quralsiz puqralar nopusigha qarita élip barghan belgilik sandiki, keng kölemlik yaki séstimiliq hujumdin ibaret. Ashu paragrafta bu sözning menisi yene "bir dölet hakimyiti yaki bir teshkilat öz siyasiti arqiliq melum bir puqralar nopusigha qarita élip barghan bir qatar hujumlar" dep körsitilgen. Bundaq ish bir siyaset hésaplinishi üchün, bir dölet hökümiti yaki bir teshkilat ashundaq hujumni aktipliq bilen élip bérishi yaki bashqilarni uni élip bérishqa righbetlendürüshi kérek. Eng muhim yéri shuki, bundaq heriket bir herbiy hujum bolmisimu boliwéridu.
Birinchi qétimliq mutexessisler ilmiy maqalimizda bayan qilghan yerlik millet baliliri maaripining shekli yuqiridiki "insaniyet üstidin ötküzülgen jinayet" ning teleplirige toluq chüshidu, dep qarashqa pütünley bolidu. Bolupmu hazirche bu xil maarip shekli rim qanuni 7-madda 1-paragraf öz ichige alghan herketlerning birsi, dep qarisaq, bu jinayet elwette köp xildiki nersilerge asaslinip ötküzülgen. Shundaqla maarip dégen dölet hakimiyiti teripidin orunlashturulidighan ish bolghachqa, bundaq siyasetni chongqurlap yürgüzüshke dölet hakimyiti küchimigen, diyish nahayiti tes. Bundaq heriket choqum keng-kolemlik we séstimiliq bolup, pütün maarip séstimisini mushundaq chüshinishke bolidu.
Rim qanuni töwendiki ish-herketlerni öz ichige alghan:
(a) qatilliq
(b) qirghinchiliq
(c) qul qilish
(f) qiyin-qistaq qilish
(g) basqunchiliq qilish we jinsiy jehettiki bashqa esheddiylikler
(i) teshkillik halda bezi kishilerni yoq qiliwétish
(j) irqiy ayrimichiliq jinayiti
Rim qanunida ushbu maqale bilen munasiwetlik ikki kichik paragraf bar. Uning birsi (h) paragraf bolup, uningda "melum bir guruppa kishilerni milliti, étnikligi, mediniyiti we dini qatarliqlarning asasida jazalash". Bu qanunda "jazalash" dégen sözge bérilgen éniqlima mundaq: xelq'ara qanunlargha xilap halda, milliy kimliki sewebidin bir guruppa kishilerni özlirining asasiy hoquqliridin qesten we éghir derijide mehrum qilish. Biz özimizning ikki parche maqalimizda yerlik millet balilirining maarip hoquqining mahiyitini ana tilda élip bérilidighan mektep terbiyisi bilen baghlap turup tekshürüp chiqtuq. Hemde yerlik millet balilirining mektep terbiyisini öz ana tilida élip barmasliq maarip shekli yerlik millet balilirining maarip hoquqini depsende qilidighanlighini chüshendürüp öttuq. Bizning qarishimizche, mushundaq maarip hoquqi rim qanunida teswirlen'gen asasliq hoquqlarning bir qismini teshkil qilidu. Yuqirida körsitip ötkinimizdek, mushundaq asasiy hoquqlardin mehrum qaldurushtin kélip chiqqan aqiwetler intayin yaman bolup, mushundaq siyasetler meqsetlik halda yolgha qoyuliwatidu. Shuning üchün, bir dölet hökümiti yolgha qoyghan yerlik millet balilirining mektep terbiyisini öz ana tilida élip barmasliq maarip siyasitini rim qanunida otturigha qoyulghan "jazalash" bilen oxshash, dep qarashqa bolidu.
Rim qanunidiki ushbu maqale bilen munasiwetlik ikkinchi kichik paragraf (K) paragraf bolup, uningda otturigha qoyulghan heriket insan qélipidin chiqqan, bashqilargha zor azap-oqubet, yaki adem bedinige, rohiy yaki jismaniy salametligige éghir zexme élip kélidighan heriketlerdin ibaret. Biz özimizning ikki parche maqalimizda körsitip ötkinimizdek, yerlik millet balilirining öz ana tilida oquyalmaslighi ular üchün intayin éghir we menggülük rohiy zexmilerni élip kélidu. Shundaqla ularning uzun muddetlik jismaniy salametlikigimu éghir ziyanlarni élip kélidu. Shunglashqa biz ashundaq maarip siyasiti yerlik millet balilirining asasiy hoquqlirini depsende qilipla qalmastin, ashundaq maarip siyasiti arqiliq rohiy we jismaniy jehettiki zor azap-oqubetlerni keltürüp chiqirishni "insan qélipidin chiqqan heriket" dep qarashqa bolidu, dep hésaplaymiz.
5. Xulase
Nahayiti roshenki, yerlik millet baliliri öz béshidin kechürgen we hazirmu kechürüwatqan her xil shekildiki kémeytme maarip ular üchün intayin yaman we menggülüq rohiy we jismaniy jehettiki zexmilerni peyda qilidu. Bundaq maarip shekilliri zorluq küchi bilen emelge ashurulghan bolup, ular yéqin we uzun muddetlik yaman aqiwetlerni keltürüp chiqiridu. Biz özimizning 1-qétimliq maqalimizda muhakime qilghinimizdek, bundaq maarip siyasiti bir qatar kishilik hoquq ölchemlirige xilap bolup, bizning qarishimizche ular hazirmu balilarning asasiy hoquqini depsende qiliwatidu. Bundaq maarip siyasiti yuqiri derijidiki asmilatsiye qilish tüsini alghan bolidu. Shunglashqa u hazirqi zamandiki xelq'ara kishilik hoquq ölchemlirining asasi bolghan az sanliq milletlerni qoghdash ölchemlirige zit kélidu.
Biz ushbu maqalida yerlik millet balilirini öz ana tilida oqutmasliq maarip siyasiti qandaq derijidiki irqiy qirghinchiliq we insaniyet üstidin ötküzülgen jinayet bolidighanlighi üstide muhakime élip barduq. Gerche kéngishish we xulasilash jeryanida "irqiy qirghinchiliq kélishimi" ning dairisi taraytilghan bolsimu, bu kélishim kémeytme maarip siyasitining obikti qilin'ghan yerlik millet balilirining kechürmishlirini mezmun qilghan heriketlernimu öz ichige alidighanlighini körsitip öttuq. Bolupmu biz bu xildiki maarip "nahayiti éghir rohiy zexmiler" ni keltürüp chiqiridighanlighini, "nahayiti éghir jismaniy zexmiler" bilen ortaq mewjut bolidighanlighini, hemde yerlik millet balilirini bashqa bir milletke mejburi halda özgertiwétishnimu öz ichige alidighanlighini körsitip öttuq. Emma, ta hazirghiche mushundaq herketlerning irqiy qirghinchiliq bolup hésaplinishi üchün zörür bolghan rohiy éléméntlar bir milletni fizikiliq we pisxologiyilik jehettin weyran qilishni wujutqa chiqirish gherizi bilen cheklinip kelgen bolup, bu cheklenme ashundaq maarip siyasitini yolgha qoyushni bir xil érqiy qirghinchiliq, dep hésaplashqa zor derijide tosqunluq qilip keldi. Bizning qarishimizche, "insaniyet üstidin ötküzülgen jinayet" dégen uqumning cheklimisi jiq ajiz bolup, uni héliqidek kémeytme maarip siyasitigimu qollinishqa bolidu. Biraq, kémeytme maarip bilen eng zich munasiwetlik bolghan jinayi ishlar katigoriyisining toghra qanuniy mezmunliri téxiche éniq emes bolup, bu katigoriyidin toluq paydilinishqa her xil qiyinchiliqlarni tughduruwatidu. Bizning qarishimizche, kémeytme maaripning yalghuz yerlik millet tili we mediniyitigila emes, yerlik millet xelqining turmushighimu keltüridighan éghir buzghunchiliq aqiwetliri hazir pütünley aydingliship boldi . Emilyette bu ishning aydingliship bolghinigha xéli uzun waqit boldi. Bashqa barliq qanun-permanlargha oxshash, xelq'ara jinayi ishlar qanunimu ashu qanunning ichidiki ishlarning özgirishige egiship tereqqiy qilip mangidu. "insaniyet üstidin ötküzülgen jinayet" uqumimu ashundaq tereqqiyatning bir yaxshi asasi bolalaydighan bolup, mushundaq tereqqiyat eng axirida kémeytme maarip paaliyetliri we siyasetlirining bir xil jinayet bolup hésaplinishigha élip baridu. Biz b d t ning yerlik mesililer toghrisidiki daimiy söhbet yighinidin mushu asasta buningdin kéyin qandaq ish körüsh mesiliside oylinip béqishini tewsiye qilimiz.
(Eslidiki 30 betlik maqalining mezmuni mushu yerde axirlashti.)
Axirqi söz
Men Kenggés xanim qatarliq 4 neper mutexessislerning 2004-yilidiki 1-qétimliq "mutexessisler ilmiy maqalisi" nimu tépip, uning tor bet adrisini mushu yazmining eng astigha yézip qoydum. In'glizchini bilidighan hemde yerlik millet maaaripi we ana til heqqide téximu keng bilimge érishishni isteydighan qérindashlarning u maqalinimu bir qétim körüp béqishini tewsiye qilimen. Men kenggés xanimning 800 betlik in'glizche kitawini sétiwélip, uni birer qur waraqlap chiqtim. U kitapta otturigha qoyulghan mezmunlar héliqi ikki parche "mutexessisler ilmiy maqalisi" diki mezmunlar bilen asasen oxshiship kétidighan bolup, dunyadiki milletlerning tarqilish ehwali, yerlik millet tilliri, u tillarning yoqilish ehwali qatarliq mesililer üstidimu nahayiti tepsiliy mezmunlar bar iken. Lékin yerlik millet maaaripi we ana til mesililiride hazirghiche bayan qilinmighan mezmunlar bolmighachqa, men u kitap toghrisida bashqa ayrim yazma teyyarlimasliqni qarar qildim.
B D T ning yerlik milletlerning hoquqi heqqide 2007-maqullan'ghan bir bayannamisi bar bolup, uni "Topbagh" isimlik bir qérindishimiz Uyghurchigha terjime qilip chiqiptu. Men uning Uyghurbiz we meripettiki tor bet adrisini mushu yazmining axirisigha kirgüzüp qoydum. Men oqurmenlerning bu bayannaminimu bir qétim oqup béqishini tewsiye qilimen.
Men yéqinda tor arilawétip, "bir déhqanning maarip nazaritige yazghan xéti" dégen bir yazmini körüp qaldim. Bu déhqan qérindishimiz nahayiti etrapliq pikir qilghan bolup, qiziqquchlar uni bir qétim körüp baqsa bolidiken. U xetning tor bet adrisimu mushu yazmining eng axirisida bar.
Amrikiliq meshhur kishilik hoquq paaliyetchisi Martin Lusér King (Martin Luther King ) mundaq deydu: "Melum bir ish üchün ölüshni xalimaydighan adem yashashqa layaqetlik emes" (In'glizche "A man who won't die for something is not fit to live"). Méningche her bir wijdan igisi we her bir ghorur igisi üchün özining ana tili we milliy mediniyiti Martin Lusér King közde tutqan héliqidek "bir ish" bolalaydu. Chunki xuddi Wén'giriyelik yazghuchi Andras Süto (Andras Süto ) eytqinidek, "öz ana tilidin ayrilishqa mejburi bolghan insan öz hayatining menisidinmu ayrilidu". Men aldinqi yazmamda Kowéy (Covey) ependining "prinsip" ning nime ikenligi heqqidiki bayanliridin azraqini tonushturup öttüm. Men uningdin bu yerge yene azraq qoshup qoyushni muwapiq kördüm:
Oxshimighan kishiler öz hayati üchün oxshimighan nersilerni merkez qilip tallaydu. Mesilen, aile, pul, xizmet, kesip, hoquq, dost, din, düshmen, oyun-tamasha, öz-özi we prinsip qatarliqlar. Özingiz üchün mushundaq bir éniq merkezni turghuzush arqiliq, siz izchil turde öz hayatingizni kapaletke ige qilidighan mundaq yuqiri derijilik töt amilgha ige bolalaysiz: bixeterlik, yol bashchiliq, eqil we küch-qudret. Bolupmu, eger siz öz hayatingiz üchün prinsipni merkez qilip turghuzsingiz, yoquriqi töt amilni tereqqiy qildurush üchün puxta asas hazirliyalaysiz. Bundaq bolushtiki sewep, nersiler dawamliq toxtimay özgirip turidu. Lékin, toghra prinsip mengngu özgermeydighan bolup, biz uningdin her waqit paydilinalaymiz. Prinsip hich qandaq nersige béqinmaydu. U xapa bolup qalmaydu, hemde bizge her xil muamilide bolmaydu. U bashqilarning herkitige yaki muhitqa béqinmaydu. U menggu ölmeydu. U bügün bar bolup, ete yoq bolup qalmaydu. Uni ot yaki yer tewresh weyran qilalmaydu. Yaki uni oghri oghrilap kételmeydu. Prinsipni merkez qilghan hayat bilen bille mewjut bolidighan yol bashlamchi bilen eqil toghra yol xeritisidin, ishlarning qandaq yürüshidighanlighidin, burun qandaq yürüshkenligidin, hemde buningdin kéyin qandaq yürüshidighanlighidin wujutqa kélidu. Toghra yol xeritisi bizning qaysi menzilge yetmekchi ikenligimiz we u menzilge qandaq yétidighanlighimizni éniq chüshiniwélishimizni kapaletke ige qilidu. Biz emilileshtürgili bolidighan we eqilge muwapiq san-séfirlardin paydilinip özimizning buningdin kéyinki ishliri toghrisida toghra qarar alalaymiz. Bizning öz herkitimizni tallash erkinligimiz bar, lékin öz herkimizning netijisini belgilesh erkinligimiz yoq. Her bir prinsip uningdin kélip chiqidighan melum tebii aqiwetler bilen bille mewjut bolidu. Biz prinsip bilen maslashqanda uningdin ijabiy netije kélip chiqidu. Biz prinsipni bir yaqqa qayrip qoyup ish tutsaq, uningdin selbiy aqiwetler kélip chiqidu. Emma prinsiplar her bir ademning ulardin xewiri bolush-bolmaslighidin qet'iynezer hemme kishiler üchün ortaq bolghachqa, bu xil cheklime uniwérsal bolidu. Biz toghra prinsiplarni qanche köp bilsek, bizning aqilane ish körüshtiki shexsiy erkinligimizmu shunche zor bolidu. Biz öz hayatimizni dewir bilen munasiwetsiz, menggu özgermes prinsiplargha merkezleshturush arqiliq, özimizning ünümluk yashishi üchün yol achalaymiz. Qisqisi, prinsip bashqa barliq merkezlerni toghra orun'gha qoyushni kapaletke ige qilidighan eng muhim merkezdin ibarettur.
Kenggés (Kangas) xanim qatarliq bu 4 mutexessis özlirining ikki parche "mutexessisler ilmiy maqalisi" da otturigha qoyghini buningdin burunqi 200 yildin artuq waqit ichide yuz bergen yerlik millet maaripi we ana til sahesidiki tarixiy ishlar arqiliq toluq ispatlan'ghan toghra prinsip yaki tebii qanuniyetlerdin ibarettur. Shunglashqa özimizning ana tili we millliy mediniyitini saqlap qélish üchün, biz Uyghur diyarida choqum öz ana tilimizda élip bérilidighan mektep terbiyisini yolgha qoyushimiz, "qosh tilliq maarip" tüzüminimu choqum uning esli menisi boyiche yolgha qoyghuzushimiz kérek. Undaq qilmasliq bir milletni choqum zawalliqqa yüzlendüridu. Men barliq Uyghur emeldarlar we Uyghur maaripchilirining bu ishtin toluq xewer tépishini, hemde ortaq tirishchanliq körsitip, Uyghur balilirini hazirqi tuyuq yoldin qutuldurup chiqishini semimiylik bilen ümüt qilimen.
Men bu yazmamni Ilham Toxti ependining munu sozliri bilen axirlashturimen (menbesi mushu yazmining astida): «Uyghurlar ichidiki mutleq köp qisim kshiler nöwette özlirining hoquq-menpeetlirini süküt ichide qoldin bérip qoymaqta! Men éytimenki, her bir kishi, her bir millet izzet-abroy sahibidur. Junggoning qanuni Junggo puxraliri millet, jins, din… ayrimastin, barliq hoquqlarda bap-barawer, dep éniq belgiligen. Biraq, réal turmushta, Uyghurlarning qanuniy hoquq-menpeetliri üzlüksiz dexl-terizge uchrimaqta, hetta bezi hökümet organlirimu hamaqetlerche belgilimilerni chiqirip, Uyghurlarni kemsitmekte!! Hey, Uyghurlar! Silerning hoquq-menpeetliringlar dexl-terizge uchrighanda, kaniyinglarni qoyuwétip öz awazinglarning anglitinglar! Awamning nadanliqi Hakimiyetning uyatsizliqini keltürüp chiqiridu. Hakimiyetning uyatsizliqi Awamni nadan halette qalduridu.»
Tehrirligüchi: Meripet tori http://www.meripet.org din Uyghur.
Bu yazmida tilgha élin'ghan shexsler we ularning eserlirige munasiwetlik tor adrisliri toplimi:
[1] 2004-yili élan qilin’ghan 1-qétimliq «Mutexesisler ilmiy maqalisi» (In’glizche):
http://www.tove-skutnabb-kangas.org/pdf/PFII_Expert_paper_1_Education_final.pdf
[2] Yerlik Milletlerning Hoqoqi heqqidiki BDT Bayanatnamisi (Latin yézighi):
http://www.uighurbiz.cn/forum/viewthread.php?tid=1195&extra=page%3D1
http://www.meripet.com/Academy/ 2009a0_bdt.htm
[3] Ushbu yazmining aldinqi 3 qismi (kona yéziq):
1-qisim: http://bbs.salkin.cn/read.php?tid-54612-fpage-0-toread--page-1.html
2-qisim: http://bbs.salkin.cn/read.php?tid-60320.html
3-qisim: http://bbs.salkin.cn/read.php?tid-62748.html
[4] «Bir dehqanning maarip nazaritige yazghan xéti»:
http://bbs.xabnam.com/read.php?tid-98236.html
[5] Ushbu yazmining esli menbesi bolghan «Mutexesisler ilmiy maqalisi»:
http://www.un.org/esa/socdev/unpfii/documents/E_C19_2008_7.pdf
[6] Yerlik millet tili heqqidiki xelqara mutexessisler yighinliri
http://www.un.org/esa/socdev/unpfii/en/EGM_IL.html
0 ئىنكاس:
ئىنكاس