مەشھۇر ئۇيغۇرلار

Meshhur Uyghurlar -1


Mehmut Khexkheri
(1008-1105)

Buyuk alim, tilxunas. Xahane eser "Turki Tillar Divani"ning muellipi. U han jemeti ailiside dunyagha kelip, bir omur ijadiyet bilen xughullinixtin sirt, Khexkherde medrise eqip muderrislik khilghan. Uning yene baxkha eserliri barlikhi melum bolsimu, zamanimizghiqe yetip kelelmigen. Alimning tughulghan ve vapat vahti hekhkhide inikh melumat yokh. Emma 97 yil omur korup Opalgha depne khilinghanlikhi melum.



Yusuf Has Hajip
(1018~1085)



Kharahaniylar sulalisi devride ( miladiye 880 - 1212 yillar ) meydangha qikhkhan ozining "Khutadghubilik" ( "Behit-Saadetke Erixturguqi Bilim" ) namlikh zor hejimlik dastani arkhilikh Uyghur edibiyatida buyuk bir abide tikligen xair. Uning bu dikaktik dastani oz iqige alghan ghayet zor bilim menbesi arkhilikh kopligen helkhlerning tillirigha terjime khilinip, dunya medeniyet hezinisidin tegixlik orun alghan.


Abu Nasir Farabi
(870~950)

"Xerkh Arstotili" nami bilen tonulghan Uyghur kharlukh alimi Abu Nasir Farabi putkul hayatini, barlikh zihin-khuvvitini ilim-pen ixlirigha beghixlighan. U ozining nadir, mol ve eqix haraktirlik tohpiliri bilen ottura esir jahan ilim-pen medeniyet tarihida oqmes iz khaldurup ketken. Uning telimatliri ottura esirde xerkh dunyasining ilim-pen terekhiyatida muhim rol oynapla khalmay, belki gherb dunyasining ilim-pen terekhiyatighimu salmakh tesir korsetken.



Elixir Nevai
(1441-1501)

ahane eser Turki Til
Xerkh xeiriyitining ajayip jilvidar goltaji bolghan, ijadi bilen jahangha tonulghan Uyghur edebiyati tarihining xanlikh iptihari ulugh mutepkkur xair Elixir Nevai Hiratta tughulghan ve yette yexidin baxlap xeir yezixkha kirixken. Elixir Nevaining eserliri nahayti kop bolup, bularning iqide "Hezainul Me'ani" namlikh divani bilen "Hemse" namlikh dastanlar toplimi alahide orun tutidu.


Sultan Seidihanuk alim, tilxunas. X
(1490 - 1533)

Yeken seidiye hanlikhining khozghuqisi, xair Sultan Seidihan istidatlikh, meripetperver kixi bolghanlikhidin, Yeken hanlikhida edibiyat ve sen'et ixliri jux urup ravajlinip zor netijiler kholgha kelgen. Sultan Seidihanmu Uyghur ve Pars tillirida nurghun xeirlarni yazghan, emma devrimizge kop yetip kelelmigen. Sultan Seidihan Tibetke khilinghan bir khetimlikh herbiy yuruxte 43 yexida vapat bolghan.


Omer Heyyam
(1040 - 1123)

Nixapurda tughulup, Hurasan ve Maveraonehirde paaliyet elip barghan mutepekkur, xair ve astronom idi. U Saljukh Turk xahliridin Malik xah hozurida, vezir Nizamimulik hamiylikhida "Malik Xah Astronomiyilik Jedvili"ni ixlep, Saljukhilar kalindarini tuzgen. U "Hesab Mesilirining Yexilix ve Ispati", "Arfimetikidiki Khiyin Mesililer" ... khatarlikh eserlerni ve kopligen otkur pikirlik robailarni yezip, helkh khelbidin munasip orun alghan.



Muhemmed Sidikh Zelili
(1672 - 1745)


Tilining gozelliki, pikirlirining qongkhurlukhi, ohxitixlirining qiraylikhlikhi bilen ozige has alahide uslub yaratkhan xair Muhemmed Sidikh Zelili Uyghur edibiyatining tonulghan namayendiliridin biri. Xairning bezi misraliridin uni tehminen XVII esirning 70 - yilliri Yekende tughulghan dep eytixkha bolidu. Emma xairning khanqilik omur korup, khaqan vapat bolghanlikhi hekhkhide inikh melumat yokh. "Sepername" dastani xairning vekillik haraktirige ige esiridur.


Muhammed Binni Abdulla Harabatiahane eser Turki Til
(1638 - 1730)

Xair Muhemmed Binni Abdulla Harabati Akhsuda yaxighan ve hayatining ahirida barlikh mal-mulkini kembeghellerge bolup berip, axikh supet kun otkuzgen hemde ozining jahaletlik devrangha kharxi xikayetnamisi bolghan "Kolliyat Mesnevi Harabati" namlikh toplimini ixlep qikhkhan. Xair vapat bolghandin keyin helkh uni hormetlep heyvetlik "Haji Harabati Mekhberisi" ve "Haji Harabati Hanikhasi"ni bina khilip, uni davamlikh eslep kelgen.


Abdukhadir Damolla
(1862 - 1924)

Meripetperver alim, terekh'i perver zat, tonulghan ijtima'i paaliyetqi, xair Abdukhadir Binni Abduvaris Khexkhri ( tehelilusi ghazi) Atuxning mexhed yezisida dunyagha kelgen. U yengi ilim-pen arkhilikh helkhni nadanlikh, jahalettin khutkhuzux yolida omur boyi kurex khilghan. Xu devrining ihtiyajigha asasen nahayiti kop dersliklerni tuzgen. Netijide muteesip kuqlerning duxmenliki, satkhinlarning khol selixi bilen oz kutuphanisida eqinixlikh halda olturulgen.

ahane eser Turki Til

Memtili Ependi
(1901 - 1937)

heri (1008-1105) Buy
Uyghur yengi maaripining bayrakhdari, hazirkhi zaman edebiyatining tonulghan vekili, ot yurek xair Memtili Tohtaji ( tehellusi Tevpikh) atuxning Boyamen yezisida dunyagha kelgen. U khiskhighina 36 yillikh hayatida oz helkhining maari uqun, edebiyati uqun oqmes iz khaldurghan. Nahayiti kop bilimlik ziyalilarning bexigha qikh'an khanhor jallat Sheng Shicai Memtili Ependining ilghar idiyisidin ensirep, uni kuydurup olturuvetken.


Veten Uqun


Memtili Ependi

Veten uqun terekhkhiyat istermiz,
Arzuyimiz ravajlansa maarip.
Janni pida khildukh eziz olkige,
Bizning yurek zamandargha muhalip.

Bolsa deymiz bizde hokhukh adalet,
Bolsa berbat hurapatlikh, jahalet.
Xuning uqun yaxisun bu inkhilap,
Zaval tapsun, nahekhqilikh, ihtilap.


Poreklisun guzel bahar gulliri,
Xoh sayrisun yurtimiz bulbulliri.
Ikhbal uqun bolayli biz ittipakh,
Jilvilensun meripetning nurliri.

1935-yili Atux


Molla Zeydin
(1815 - 1881)

Mexhur helkh khizikhqisi Molla Zeydin Lokqunde tughulghan. Uning qakhqakhlirining tigh uqi vang, ghujilargha kharitilghan bolghaqkha, ordidin sekkiz khetim khoghlanghan. Epsuski, u hejviy khoxakh, qakhqakhliri arkhilikh khazikalanlardin vang-ghujilarghiqe, aldamqi sopilardin qala mollilarghiqe pax khilip emgekqi helkhning qongkhur yahxi koruxige erixken. Molla Zeydin qakhqakhliri helihem helkhimiz arisida qongkhur tesirge ige.



Mexrep
(1653 - 1711)

Meshhur Uyghurlar -1
Insan ve uning tekhdiri ustide bir omur azablikh izdinip otken elemlik xair, isyankar mutepekkur, Ozbek, Uyghur klassik edebiyatida barlikh'a kelgen buyuk namayende Baba Rehim Mexrep 20 yilghiqe davamlaxkhan sergerdanlikh hayatini baxlap ajayip esil xeirlarni vujutkha kelturgen. U ozining ekhide, etikhadida qing turup, jahalet ve adaletsizlikni xepkhetsiz pax khilghini uqun Belgh hakimi Mehmudhan terepidin dargha esip olturulgen.


Elaiddin HoteniMeshhur
(1150 - 1222)

Kharahaniylar hanlikhi devridiki buyuk tibbiy alimlar khatarida barlikhini Uyghur tibabitige ve uning terekhiyatigha beghixlighan tibbiy ustaz Ellame Elaiddin Muhemmet Hoteni oz devride nami Tarim vadisidin halkhip qet ellerge kheder tarkhalghan xehs bolup, nahayiti kop tibbiy eserlerni yezip khaldurghan. U Mungghul hani kuqluk teripidin khetl khilinghan bolup, hazirghiqe evladliri teripidin qongkhur yad etilmekte.


Raile Hanim
(1860 - 1917)

Uyghur yengiqe maarip tarihidiki tunji muellime - Atux "Hoseyniye" mektipining muellimesi Raile Hanim - Molla aqa "Hoseyniye Mektipe" de 32 yil okhutkhuqilikh khilip izqil turde khizlarni terbiyelex bilen yengi mektep maaripida birdinbir tunji ayal okhutkhuqi bolup kelgen. U maaripni hayatining mezmuni khilghan. Maaripni keng ayallargha yuzlenduruxni ozining aliy ghayisi khilip, bir omur ejir singdurgen.



Sadir Palvan
(1798 - 1871)

ahane eser Turki Til
Ili vilayitide partlighan Manzhou istibdatigha kharxi khozghilangning aktip khatnaxkhuqisi, jigerlik, khokhmas ezimet Sadir Palvan ozining ekhil-parasitige tayinip ajayip unumluk jenglerni khilghan, hettaki u keqisi bir top oqkining mungguzige xam yekhip, khuyrukhigha pojangza qigip heydep berip Qilpengzi ambilini teslim khilghan. Helkhimiz uni davamlikh
eslex uqun uning khoxakhlirini ahangha selip bugunge kheder suyup okhup yadlap kelmekte.


Nakhisan
(1843 - 1922)

Yekhinkhi zaman edebiyat tarihimizdiki bir khatar bediiy ve ilmiy emgekliridin taxkhiri bekmu jelip khilix kuqige ige bolghan khizikharlikh hem kulkilik hezilliri bilenmu yuksek hormet ve xerepke erixken talantlikh edib, "Divani Nakhis"ning muellipi, "Gulzar Binix" namlikh xeiriy romanning ijadiy ozlexturguqisi Nakhisning nam-xeripi tildin-tilgha koqup ebediy yadlanghan halda edebiyat tarihimizdiki motiver edibler khataridin qongkhur orun aldi.



Niyazi
(1780 - 1865)

Molla Muhemmed Niyaz Binni Abdulghefor Hotenning Qiriye nahiyiside tughulghan bolup, kiqikidin tartip tirixqanlikh bilen bilim egilep, kop tereplime ikhtidarni hazirlap, hayatlikhida nurghunlighan eserlerni ijad khilghan. "Khissesul Gharayib", "Divani Niyaz" uning vekil haraktirlik eserliridur. U yene terjime sahesidimu heli netijilerni hasil khilghan bolup, "Tarihi Rexidiy"ning terjimisi buning tipik misali.


Molla Bilal
(1823 - 1900)

XIX esir Uyghur edebiyatidiki tenkhidiy rializm asasqiliridin biri, "Ghezelyat" namlikh divanning, "Ghazat Dermulki Qin", "Qangmoza Yusuphan", "Nuzugum" khatarlikh dastan-khisselerning muellipi Molla Bilal Binni Molla Yusup Nazimi Ghulja xeheride tughulghan. Xairning putun hayati namratqilikh eqide otken hemde omrining ahirida ema bolup khelip, yarkent xeheride dunyadin otken. Molla Bilal helkhimiz khelbide menggu motiver orunda yaxaydu.



Lutkhi
(1366 - 1465)

lar-2 Nakhis (1843 -
Uyghur klassik edeviyatining XV esiridiki yetekqi namayendisi Mevlana Lutkhi Heratta dunyagha kelgen bolup, bir yil kem bir esirlik hayatining asasiy khismini ijadiyetke beghixlighan. Uning "Gul ve Nevruz" namlikh dastani alahide haraktirliktur. Lutkhigha Nevai "Oz devrining melikul kelami" (Soz padixahi) dep nam bergen. Lutkhi uning tehellusi bolup, esli ismi namelum.


Amannisahan
(1533 - 1567)

Mexhur mukhamxunas, xaire, hanisx Amannisahan Seidiye hanlikhi ordisida padixah Abdurixthanning xarait yaritip berixi, khollap khuvvetlixi bilen on yildin artukh vakhit serp khilip mukhamlarni kheliplaxturux uqun ejir singdurdi. U nahayiti khiskha omur korgen bolsimu, emma Uyghur senitining, medeniyitining gullinixi uqun khilghan oqmes ix-izliri Uyghur helkhi eghizida ve tarihlarda dastan bolup davamlikh yadlanghusi.


Khutlukh Xevkhi
(1876 - 1938)

Vetenperver alim, danglikh tarihxunas, ilim-meripetni helkhni oyghitix ve khozghitixning yahxi khorali dep hesablighan demukratik zat Khutlukh Haji Haji Xevkhi oz devrining aldinkhi khatardiki motiverliridin biri idi. U oz hayatida helkhni oyghitix yolida putun yurek khenini serp khilip "Erin Hayat" namlikh gezitni nexr khilip jengivar xeirlarni, "Khexkher Tarihi" namlikh yirik esirini yezip khaldurghan. Alimning demokratik paaliyetliridin sarasimige quxken Sheng Shicai uni pajielik halda olturuvetken.



Molla Musa Sayrami
(1826 - 1917)

lar-2 Nakhis (1843 -
Yurtimizning XIX esirdiki tarhini yorutup berixte kovrukluk rol oynaydighan mexhur eser "Tarihiy Hemidiy", "Tarihiy Eminiye" ... ning muellipi Molla Musa Sayrami oz hayatida nurghun bilimlerni yahxi igilep, oz devrining tonulghan yarihqisi bolup yetixken. Uning yukhirkhilardin baxkha yene "Tezkire Tul Evliya", "Derbayan Eshabul Kehf", "Divan Mesnevi", "Salamname" ... khatarlikh eserliri bar.


Ehmetxah Kharakhaxian
(1740 - 1828)

Helkhimizning soyup okhuxigha muyesser bolup, helkh aghzidin zamanimizghiqe yetip kelgen mexhur "At Khissisi", "Meviler Munazirisi" khatarlikh hejviy xeirlarning muellipi, yituk satirik xair, hejviy edebiyatining pexvasi Ehmetxah Kharakhaxi Kharakhax nahiyiside yaxap otken. Gerqe uning eserliri bizge kop yetip kelelmigen bolsimu, emma xairning edebiyatimizdiki orni mukheddestur.


Furkhet
(1858 - 1909)

Furkhet Khokhendde tughulghan bolsimu, emma yekende nahayiti unumluk ijadiyet bilen xughullinip alemdin otken. Uning tolukh ismi Zakirjan Halmuhemmet Furkhet bolup, u "Tukh" radiflikh satirasi, "Ilim Hasiyiti", "Seyding Khuyaber Seypad" namlikh xeirliri bilen mexhurdur. Furkhet eserliri yalghuz Uzbek edebiyati uqunla emes, Uyghur edebiyati uqunmu nahayiti zor turtkilik rol oynighan.



Abdurahman Jami
(1414 - 1492)

lar-2 Nakhis (1843 -
Mexhur khabil alim, peylasop, yazghuqi Mevlana Nuridin Abdurahman Jami Herat xehiride dunyagha kelgen ve "Yusup - Zulayha", "Leyli ve Mejnun" khatarlikh mexhur edebiy eserlerni yezip xerkh helkhliri asasida dangkh khazanghan. Gerqe u Tajik bolsimu Elixir Nevaining birinqi ustazi bolghan hem Uyghur ve baxkha Turk milletlerning edebiyat-sen'iti uqun oqmes tohpe khoxkhan.


Mehsut Muhiti
(1885 - 1931)

"Mehsutiye Mektipi" namlikh zamaniviy mektep selip, barlikh qikhimini oz ustige alghan meripetperver Mehsut Muhiti helkhmiz eng pehirlinidighan oghlanlirining biridur. U 1931-yili Khumulda khozghalghan dihkhanlar khozghilingigha khizghin avaz khoxup jeng khilghan. Epsus, Sheng Shicai ve Akh-Orus eskerliri bilen bolghan jengde okh tegip khurban bolghan. Merhumning evladliri uning tenini Lukqun xehirining sirtidin, bexini Turpan xehirining dervazisidin tepip kelip astanige depne khilghan. Bu qaghda u aran 46 yax idi.


Ghazibay
(m.e IV-III esirler)

Eplaton bilen khoyukh munasivette bolup otken dep kharilivatkhan khedimki danglikh Uyghur bolup, uning "Ghazibayning ot-qop dorilar khamusi" namlikh mexhur kitabni yazghanlikhi melumdur. Eyni vakhitta Eplaton ve uning xagirtliri Ghazibayning bu dorilar khamusidin nahayiti zor menpeetler alghan. Bu ejdadlirimizning miladiyidin IV-III esir ilgirila insaniyetning tibabet ilmige ghayet zor tohpe khoxkhanlikhini ispatlaydu.



Khuddus Ghujamyarof
(1918 - ?)

an edebiyat tarihimi
"Nozugum", "Sadir Palvan" namlikh opiralarning, "Qin Tomur Batur"", "Azadlikh Nahxisi" khatarlikh simfoniyilerning ijadiqisi, Sovit Uyghur kespiy muzika asasini salghuqi, SSSR dolet mukapatining laorianti Khuddus Ghujamyarof miliy tiyatirning berpa boluxigha ve bogunki terkhkhiyatigha ghayet zor hesse khoxkhanlikhi ve bu yolda nurghun jismaniy ve zihniy kuqini serp khilghanlikhi bilen ajayip yuksek hormetke erixken.


Hoseyinbeg
(1899 - 1934)

Ikhtidarlikh jamaet erbabi ve siyasiyon Hoseyinbeg oz metbeesi bilen 1919 - yili kuzde "Hor Soz" gezitini qikharghan, "Ili Senimi"ni retlep hazirkhi halgha kelturgen. 1927 - yili oz hirajiti bilen "Hoseyniye Mektipi" (Hazirkhi Ghulja xeherlik 2 - Ottura Mektep)ni saldurghan... bu meripetperver zat Uyghur maaripining yuksilixide oynighan ghayet zor roli bilen evladliri khelbide qongkhur yadlanmakhta.


Enver Nasiri
(1914 - 1946)

Xair Enver Nasiri Uyghur hazirkhi zaman edebiyatining xekillinixi ve terekhiyatida oynighan roli bilen edebiyatimiz tarihida belgilik orun tutidu. Xairning eserliri gerqe san jehettin kop bolmisimu, emma nahayiti khimmetliktur. U ilghar idiyilik xair bolux supiti bilen L. Mutellipning "Mening deslepki ustazim Enver Nasiri idi" dep teriplixige erixkenidi.



Ilihan Hezritim
(1887 - 1989)

lar-2 Nakhis (1843 -
"Uyghur Tibabet Anatomiyisi", "Aldimizdin Otken Tekrar Kesillik Dorisi", "Tibabetqilikning Nezeryivi Asasiy" khatarlikh eserlerning muellipi, yetilgen ustaz tevip Ilihan Hezritim ozining putun hayatini helkhning saghlamlikhi uqun beghixlighan bolup, Ordu, Paris, Ereb, Turk tilliri ve yezikhlirini puhta egilep, yuksek bilim igisige aylanghan. 102 yil omur korgen bu pexvani keyinki evladlar hormet bilen esleydu.


Tejelli
(1850 - 1930)

Edebiyat tarihimizdiki ikki devrini, yeni Uyghur klassik edebiyati bilen hazirkhi zaman edebiyatini bir-birige baghlap turghuqi meripetperver xair Hoseyinhan Tejelli Hazret Khaghilikh nahiyeside tughulghan ve xu yerde 80 yexida vapat bolghan. Tejelli yitilgen xair ve tevip bolux supiti bilen helkh arisida qongkhur hormet ve inavetke ige bolghan. U kop tillikh xair bolup, Uyghur tilidila emes, Paris, Ereb, Hindi tilliridimu xeir yezip putkul ottura Asiyagha tonulghan.


Abduhalikh Uyghur
(1901 - 1933)

Uyghur demokratik edibiyatining eng atakhlikh vekillirining biri, inkhilabiy vetenperver xair, azadlikh, tenglik, demokratiye ve ilim-meripetning yalkhunlukh kuyqisi, nurghun jengivar xeirlarning muellipi Abduhalikh Uyghur xeir yezix bilenla khalmay, inkhilabkha khatnaxkhan aktip jenqidur.zdiki bir khatar bed
Xair Abduhalikh Uyghur 32 yexida jallat Sheng Shicaining kholi bilen vehxilerqe olturulgen. Emma, uning jengivar xeirliri, hazirghiqe helkhimiz arisida keng tarkhilip kelmekte.


Turdi Ahunlar
(1881 - 1956)

"Baharim Qimenzarim" khatarlikh 30 neqqe nahxining ve birneqqe neghmining ijadqisi, "12 Mukham"ni qong neghme, dastan ve mexrepliri boyqe eng tolukh ve eng sap sakhlighan mexhur mukhamxunas Turdi Ahun akining mukhamqilikhimizgha khoxkhan zor tohpisi bilen helkhimiz khelbide menggu yaxaydu.
Turdi Ahun aka bolmighan bolsa, 12 mukham bugunkidek dunyavi xokretke erixelmigen, yeni sistimlaxturup retke selinmighan bolatti.



Abdulla Rozi
(1919 - 1945)

an edebiyat tarihimi
Atakhlikh maaripqi, dramatorg, inkhilabiy khurban Abdulla Rozi Uqturpanda tughulghan. U "Tomur aka Oyghandi", "Telim-Terbiye Uqirikliri" khatarlikh drama, makhalilarni yezip zor tesir khozghighan. "Ogey Ana" dramisi bilen Akhsu vilayitini zilzilige salghan. Lutpulla Mutellep bilen hemkarlixip "Uqkhunlar Ittipakhi"ni khurup khorallikh jenge teyyarlikh khilghan. Epsuski, eksiyetqi hokomet teripidin kholgha elinip, 26 yexida khetl khilinghan.


Zunun Khadiri
(1912 - 1989)

"Ghunqem", "Gulnisa", "Maghdur Ketkende", "Xepkhet Hemxiri" khatarlikh opira, eserlerning ijadiqisi, Uyghur hazirkhi zaman edebiyatining danglikh vekilliridin biri, talantlikh yazghuqi ve dramatorg Zunun Khadiri Uyghur edebiyatini idiye hem bediilik jehette yengi yukseklikke koturgen. Xuning uqun u edebiyatimiz tarihida rializimning baxlamqisi supidide eng hormetlik orungha ige bolup, helkhimizning khelb toridin orun alghan.


Musabay

(1895 - 1809)

XIX esirning ahirida putkul ottura Asiya teveside zor xohret khazanghan katta bay - Musabay, Uyghur aptonom rayonning yekhinkhi zaman tarihida otken mexhur xehstur.
U Ilida kon hurum zavuti khurup 200 ademni ixkha orunlaxturghan ve Khexkher Hanlikh Medrisisini qong kolemde remont khilghan. U balilirining penniy mektep eqixigha ilham bergen hem "Pulning hujayini bolmay, bilimning hujayini bolunglar" digen vesiyetni khaldurup, dunyadin ketken.