زادى قانداق ئانىلار ئۇلۇغ ؟

Yalqun Rozi

Yéqinqi yillarda shé'ir-qoshaqlarda, sehne- ékranlarda "Anilar ulugh" "Jahanda eng ulugh insan ana""Ana hemmidin ulugh"digen'ge oxshash terip we medhiye sözliri xéli omumliship qaldi.Buneng türtkiside , knshnlermu bu sözlerni da'im digüdek istimal qilidighan boldi. Kishiler anilarni nime üchün bundaq qara qoyuq ulughlaydu? Méningche ular omumen mundaq qaraydu. "Anilar toqquz ay toqquz kün qorsaq kötürüp bala tughidu. Yene bala émitidu.Balini perwishlep chong qilidu.Shuning üchün anilar ulugh, anilar ulughlashqa tégishlik insanlar "
Qarimaqqa , anilarni bundaq ulughlashning melum asasi bardek qilidu. Emma anilarni mushu ölchem , mushu shertler boyiche ulughlashqa toghra kelse , bundaq "Ulughlash" chüshenchisidin kem digende mundaq töt türlük ziddiyetlik pikir tughulidu1- Anilar ulugh bolsa , dadilar ulugh .Emesmiken? Shübhisizki bu bir orunsiz talash- tartishni peyda qilishtur. Bilish lazimki, her qandaq milletning ayalliri ulughluq mertiwisige ige bolup , erliri uning eksiche bolidighan ehwal mewjut emes. Ulughluq ademning jinsi, yéshi, nesebi, milliti asas qilinip ayrilidighan mesile emes' shuningdek, anilarning ulughluqi qandaqtur" Uchar qanatlardin jan –janiwarlarghiche bolghan pütkül janliqlar dunyasidiki chishi jinislargha ortaq bolghan tughush,béqish , himayisige élish, asrash- perwish qilishtek jeryan bilenlla cheklense kupayilenmeydu".Anilarning arisidimu ulugh anilar bar, dadilarning arisidimu ulugh dadilar bar. Hergizmu ularning "Hemmisila ulugh" emes.Anilarni ulughlap ajayip pasahetlik misralarni tuzgen ,anilarni medhikep naxsha- qoshaqlarni éytqan waqtimizda, biz bundaq hayajanliq hissiyatning qandaq heqiqetni ölchem qilishi lazimliqini untup qalmaslighimiz kérek.Heqiqi ulughluq "Bala tughush"bilenla emes, belki ulugh idiyini, ulugh nishanni tughush bilen xaraktirlinidu.Heqiqi ulugh ana ,qiyin tallashlargha toghra kelgende toghra yol tapalaydighan eqil-parasiti bilen , ewladlirining bext-sa'aditi üchün ikkilenmey yol échip algha ilgiriliyeleydighan jenggiwar rohi bilen ,kishini eymendüridighan we qayil qilidighan pakliqi bilen,hösnige menggü özgermes latapet qoshidighan peziliti bilen,yimirilmes qorghandek étiqadi bilen ulugh bolidu. Birla jümlige yighinchaqlighanda ,meyli er, meyli ayal,meyli dada ,meyli anigha nisbeten bolsun,"Ulugh"luqning eng ali sherti-xelqchiqliq .Qanchiki wetenperwer, milletperwer adem bolsa, shunche ulugh bolidu....Mushundaq shertni hazirlighan ana emes,belki inik'ana bolsimu, oxshashla ulugh hisaplinidu.Eger anilar qarighularche halda ulughlansa yaki ularning ulughliqi "Bala tughush ,émitish, chong qilish" qila baghlap qoyulsa, anilarning mes'uliyet éngi ajizlap,özige qoyidighan telipi töwenlep, bixodliship kétish ehwali körilidu.Chünki anilarning bir minutmu estin chiqarmaydighan mesuliyiti –a'ile we milletning kélechigi bolghan balilirini japaliq ejir,durus terbiye bilen öz teqdirini öz qolida tutup turalaydighan yaramliq izbasarlargha , ana wetenning dewitige qulaq salidighan,uni emelge ashurush koyida pidakarliq körsitidighan ezimetlerge aylandurushta ipadilinidu. Balzakning" Milletning kélechigi anilarning qolida" dégen meshhur sözi del anilarning mushundaq shereplik mes'uliyitini ada qilalishi yaki ada qilalamasliqigha qarita éytilghan.

Anilarni ulughlashta ölchem hisaplinidighan yuqiriqi shert we mes'uliyet éngi nezerdin saqit qilinip , "Ulugh"digen süpetni, perzent yüzi körgenliki anigha ata qiléwérish- bir milletning qimmet tarazisining mujimelleshkinlikining ipadisi.Eger anilar qara qoyuq ulughlinip , ulargha bir tereplime halda oquluwerse, anilar arisidiki öz-özini tonush éngi téxi yéterlik oyghanmighan milyonlighan nadan anilar xata ilhamlandurulup, a'ilide erliri mertiwe we barawerlik dawasi qilidighan aqiwet ulghiyip kétidu.Eger buninggha "Er-ayallar hoquqta barawer" digen qanun teshwiqatini xata chüshünüp ,uni izchillashturushqa,hemme ishta tedbiqlashqa urunush xa'ishi qoshulsa, "A'ile" din ibaret imaretke ichidin dez kétishke bashlaydu.Éniqki, bir a'ilidiki barliq ezalar ottursuda öz ara telep qilidighan hoquq,ada qilidighan mejburiyet mewjut. A'ile ezaliri ottursidiki bu xil hoquq we mejburiyet "Qanuniyet"tin ibaret muqeddes mizan üstige qurulghan."Qanun" Bilen "Qanuniyet" ottursidiki munasiwette, awwal qanuniyetning mizanigha boysunush,andin qanunning nizamigha murajet qilish kérek.Herqandaq a'ilide bu xil"Qanuniyet éngi" ajizlap ,"Qanun éngi" küchiyip kétidiken, undaq a'ile riqabetlishiwatqan reqipler sorunigha aylinip qalidu.Bir a'ilidiki her bir eze özining qanunyetke uyghun bolghansalayitini éniq tonisa,yeni dada dadiliq,ana aniliq,er erlik, ayal ayalliq ,bala baliliq salayitini éniq tonisa we shu asasta mejburiyitini toluq ada qilsa,bundaq a'ile axirqi hésapta öziningla emes, belki bir jemiyetning,bir milletning sheripini yuqiri mertiwige köturidu.

"Zamaniwélishish"Ni yétekchi sho'ar qilghan hazirqi zaman jemiyitide, insan tebi'itige yéterlik hörmet qilish, er bilen ayaldin ibaret ikki jinis özige munasip mes'uliyetni üstige élishtek qedimiy muqeddes tengpungluq künsayin buzulup kétiwatidu."Erkinlik"" Barawerlik"Sho'ari astida , erlirini bir yaqqa qayrip qoyup,"A'ile" din ibaret illiq uwisini tashlap qoyup,özini sirtqa étiwatqan ayallar künsayin köpeymekte.... Mushundaq namuwapiq yüzlinish sewebidin buzulghan a'ililerning sani shiddet bilen ashmaqta.A'ile nizami jehette erkinleshken a'ililer nahayiti müshkül exlaq kirizisige patmaqta.Untumasliq kérekki, qan kéchip qurban bérip qolgha keltüridighan erkinlik bar, shundaqla yene alqiningda tursimu, ikklenmey chörüp tashliwetse bolidighan'erkinlikmu bar. Shunga "Erkinlik" mesilisini a'ilige tedbiqlighanda, bashqiche oyliship béqish kérek.Méningche, ashundaq erkinlikni emes,"Mejburiyetni" ni sho'ar qilghan a'ile- palaketchiliktin yiraq a'ile.

Ikkinchi,anilarni qariqoyuq ulughlash hadisisi- heqiqi ulugh anilargha qilin'ghan adaletsizlik,hetta haqaret bolup hésaplinidu.Eger anilar barliq anilargha ortaq bolghan "Bala tughush,bala émitish, bala chong qilish"tek omumi shert bilen ulughlansa, öz nowitide bu, bashqilarning bext-sa'aditi üchün köyüp pishidighan,heqqaniyet yolida qurban bérishke toghra kelse, ikkilenmey qurban bérishketeyyar turidighan pidakar, batur, ghururluq, mes'uliyetchan'anilargha qilin'ghan adaletsishlik bolidu.Anilar arisida,ewlatlirining stiqbali üstide kéchiliri kirpik qaqmay oylinip,güzel kélechek, parlaq istiqbal we ghalip aqiwetlerning arzusida yilandek tolghinip, ot-atesh bolup yanidighan anilarmu bar.Tang atquche eysh-ishret kulubliridiki kölcheklerde üzüp,özgilerning karwatlirida xudini yoqatqan halda éghinap, er we balilirini nomus deryasigha gherq qilip,haqaret otida köydürüp puchilawatqan anilarmu bar. Hayat- mamatliq sinaqlargha duch kéliwatqan xeliqning ghémini yep,uning mewjutlighi üchün barliq parasitini ishqa sélip we barliq jasaritini namayan qilip yashawatqan munewwer anilarmu bar.Yoldin azghanlarning kéchide adiship qalmaslishi üchün gülxan yaqidighan, ular mangmaq bolghan chöllerge quduq kolap yashashni sherep dep bilidighan anilarmu bar.Ejdatlirining tarixi shöhretliridin iptixarlinip ,ularning jenggiwar rohidin küch-medet élip,ejdatlirining shenige nur béghishlash koyida izdinipyashaydighan pexirlik anilarmu bar. Öz ejdadining qatilini öz qoynida hozurlandurup yashashqa adetlinip ketken lenetgerdi anilarmu bar.

Anilarni mu'eyyen ölchem we pirinsip boyiche ulughlimay,"Bala tughush,émitish,chong qilish" tek shertni hazirlighanlighi üchünla,qariqoyuq ulughlash-milli pisxikimizda perwasizliq,mes'uliyetsizlik tuyghusining üstünlük qazinip ketkenligining ipadisi.Bilishimiz kérekki, inchike,puita ish kötüshrohi ajiz,perq tuyghusi mujimel,mesililerni heqiqet nezeri bilen küzitishke adetlenmigen bir milletning qimmet tarazisida, köp hallarda "Göher"bilen "Tash"ningqimmiti oxshash.Bizge oxshash, yüksilishning koyida kéche-kündüz tipirlawatqanbir milletke nisbeten éytqanda, ulughlash obiktini toghra békitelmey,"Ulugh"digen bu aliy markini kimge chaplashni angqiralmay qaymuqup yürüsh bekmu bichariliktur.

Nawada,"Bala tughush,émitish, chong qilish"tek shertni hazirlighanlqni ölchem qilip turup'anilarni ulughlashqa toghra kelse, ésimizde bolsunki, jallat shingsiseyning anisimu bu olchemge putunley chüshidu. Ayallar türmisidimubu shertni hazirlighan ayallar kürming. Emma ashular, "Ulugh ana>, dep teripleshke erzimdu? Körunup turuptiki, anilarni kelse-kelmes ulughlash-heqiqi ulugh anilargha qilin'ghan ochuq haqaret.

Üchinchi,anilar"Bala tughush,émitish, chong qilish" shertini hazirlighanliqi tüpeyli "Ulugh" dep süpetlense, bu supetlesh,fizi'oligiyilik sewep tüpeylidin perzent kkrüsh bextige muyesser bolalmighan ayallarni kemsitkenlik bolup hisplinidu. Tughush –ayallarning tebi'i iqtidari,shundaqla ortaq fizi'oligiyilikxususiyiti.Bir jemiyetning anilarni bundaq bimene ulughlishi aldida,perzent körelmeslek qismitiee muptila bolghan ayallar nime diyishini bilelmey qalidu.Gunahsiz ayallarni ongaydiz halgha chüshürüp qoyidighanbundaq mentiqisiz ulughlash hadisisining bashqilargha keltüridighanbésimini sel chaghlighili bolmaydu.Emilyette noqul halda bala tughup ana bolush üchün hichqandaq sewiyeyki sapa aldinqi shert qilinmaydu. Hetta bu ish bezi gas-gacha ayallarningmu qolidin kélidu.Mundaqche éytqanda, eqlining ,rohining qandaq bolishidin qet'inezer,jismaniy jehettin saghlam boldsila, namdiki"Ana"larning sépigeqoshulushning shara'itini hazirlighan bolidu.Biraq, öz perzentini insandek yashashqa ige qilishning shara'itini hazirlash bashqa bir gep.Bundaq shara'it her bir anida pak eqide we mu'eyyen nishan,belgilik sapawe süpet,qiyin tallashqa duch kelgende japa-musheqqettin,hetta ölümdin qoqmaydighan roh hemde özge bilen özi ottursidiki istiratigiyilik menpe'etni köreleydighan ötkür meniwi köz bolghaida,andin hazirlinidu.Mana shundaq anining quchiqida chong bolghan balilar bir milletning ijtima'i gewdisige hayati küch bolup qétilidu. Bundaq shertni hazirlimighan anilarning quchiqida chong bolghan balilarning köpichisi, gézi kelgende, bir waqliq tamaq üchünqilche ikkilenmey sétilidu.

Tötichi,anilar "Bala tughush,émitish,chong qilish" shertini hazirlighanliqi tüpeyli ulughlansa,buningdin "Qanche köp bala tughsa, shunche ??Lugh ana, qanche az balatughsa,shunche töwen derijilik ulugh ana, tughmisa ulugh emes"dégen bimine yekün kélip chiqidu.Oylap bAqsaq,padichining qimmiti pada sanining'az-köpligide emes,belki öz padisigha bolghan mes'uliyitide körülidu.Mushu menidin éytqanda,anining qimmiti, özige yüklen'gen mes'uliyetni, yeni perzentlirini zamanning telipige,milletning éhtiyajigha munasip,yaramliq Ewlatlardin qilip terbiyilep chiqalishida ipadilinidu.
Eger anilarni ulughlashta, "Bala tughush, émitish, chong qilish" shert qiliwélinsa, her qanche bilimlik,her qanche peziletlik ayal bolsimu, bu xil ulughluq shertige yéqinlishalmaydu. Hemmimizge melumki, iparxan, yette qizlirim, nuzugum, rizwan'güller ana emes, belki qizlardur. Ular nechche esirlerdin béri nime üchün untulmay ulughlinidu? Ular hörlük üchün tewrenmey köresh qilghanliqi,özlirining .Insaniy qedir- qimmitini hemmidin aliy bilgenliki, bashqilarning bext-sa'aditi üchün pidakarlik bilen qurban bergenliki üchün ulughlinidu. Biz yuquruqi "Shert" ni ashu untulmas qehriman qizlirimizgha qoyushqa pétinalaymizmu?.
Tengri ata qilghan teb'iy iqtidar we hemme ayallargha ortaq bolghan fizi'ologiyilik alahidilikni chiqish qilipla, "Anilar ulugh" diyish heqiqeten külkilik. Her qandaq qiz balaghetke yetkende, fizi'ologiye nuqtisidin ana bolush salahyitini hazirlighan bolidu. Mushu menidin biz ularni "Ulughluq mertiwisige kötürülüsh aldida turghan kishiler" dep éytsaq muwapiq bolamdu?

Bala tughqan ,émitken,chong qilghan anilar üchün éytqanda,"Ana"digen sözning özila kupaye. Shu tüpeyli anilarni qariqoyuq halda ulughlash-normalsizliq. Emma her bir kishining öz anisini qanchilik derijide yaxshi körüshi, kütüshi hetta "Anam -dunyadiki eng ulugh ana"dep chüshünishi özining erki. Bundaq hissiyatni chüshünüshke bolidu. "Anam ulugh" Digen söz bilen"Anilar ulugh" digen sözning xaraktir we mene perqi nahayiti zor.

http://halip999.blog.163.com/